- الدىمەن قازاق پەن قىتايدىڭ ەجەلگى كورشىلىك تاريحى مەن قارىم-قاتىناسىنا توقتالا كەتسەڭىز...

- ارينە، قازاقستان مەن قى­تاي­دىڭ بۇگىنگى قارىم-قاتىناسى تۋرالى اڭگىمە ايتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ەكى ەلدىڭ تاريح قوينا­ۋىنداعى بايلانىسىنا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قىتاي مەن كوشپەندى تۇرىكتەر - ەجەلدەن كورشى ەل.

قىتاي - بىرەر مىڭجىلدىق­تار بۇرىن تىنىق مۇحيتقا قۇياتىن يانزى وزەنىنىڭ بويىن­داعى وتىرىقشى شاعىن حالىق­تان ءوسىپ-ونگەن مەملەكەت. حۇن­دار مەن قىتايلاردىڭ اراسىن­داعى قاقتىعىس ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ ءىى عاسىرىندا شيەلەنىستى دەڭگەيگە جەتكەن. حۋاڭ حى (سارى وزەن. - اۆت.) قىتايداعى ەڭ ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرى. ونىڭ اعىس باعىتى «پ» ارپىنە ۇقسايدى. قۇيارى - تىنىق مۇحيت. ەجەلگى داۋىردە وسى حۋاڭ حىنىڭ قويناۋى ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز - حۇندار­دىڭ قىستاۋلىعى بولعان. ءويت­كەنى حۋاڭ حى اۋماعىنىڭ قىسى جايلى: قارى باقايشىقتان اسپايتىن جۇقا، وزەن ماڭى قامىستى، نۋ-قوعالى، مالعا وت، مالشىعا ىقتاسىن بولىپتى. حۇنداردىڭ قىس قىسپاعىنان قورعاناتىن ەڭ نەگىزگى اتامەكەنى وسى ايماق بولعانى - عىلىمدا تالاس تۋدىرمايتىن اقيقات.

- الدىمەن قازاق پەن قىتايدىڭ ەجەلگى كورشىلىك تاريحى مەن قارىم-قاتىناسىنا توقتالا كەتسەڭىز...

- ارينە، قازاقستان مەن قى­تاي­دىڭ بۇگىنگى قارىم-قاتىناسى تۋرالى اڭگىمە ايتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ەكى ەلدىڭ تاريح قوينا­ۋىنداعى بايلانىسىنا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قىتاي مەن كوشپەندى تۇرىكتەر - ەجەلدەن كورشى ەل.

قىتاي - بىرەر مىڭجىلدىق­تار بۇرىن تىنىق مۇحيتقا قۇياتىن يانزى وزەنىنىڭ بويىن­داعى وتىرىقشى شاعىن حالىق­تان ءوسىپ-ونگەن مەملەكەت. حۇن­دار مەن قىتايلاردىڭ اراسىن­داعى قاقتىعىس ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ ءىى عاسىرىندا شيەلەنىستى دەڭگەيگە جەتكەن. حۋاڭ حى (سارى وزەن. - اۆت.) قىتايداعى ەڭ ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرى. ونىڭ اعىس باعىتى «پ» ارپىنە ۇقسايدى. قۇيارى - تىنىق مۇحيت. ەجەلگى داۋىردە وسى حۋاڭ حىنىڭ قويناۋى ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز - حۇندار­دىڭ قىستاۋلىعى بولعان. ءويت­كەنى حۋاڭ حى اۋماعىنىڭ قىسى جايلى: قارى باقايشىقتان اسپايتىن جۇقا، وزەن ماڭى قامىستى، نۋ-قوعالى، مالعا وت، مالشىعا ىقتاسىن بولىپتى. حۇنداردىڭ قىس قىسپاعىنان قورعاناتىن ەڭ نەگىزگى اتامەكەنى وسى ايماق بولعانى - عىلىمدا تالاس تۋدىرمايتىن اقيقات.

شىعىس وڭتۇستىكتە وتىرعان وتىرىقشى قىتاي تايپالارى­نىڭ جان سانى وسە كەلە، جەر كەرەك بولا باستايدى. ءسويتىپ، مىسىق تابانداپ، كوشپەندىلەر­دىڭ جەرىنە سىرعي بەرەدى، سىرعي بەرەدى. وسى جىلدار ارالىعىن­دا جەر ءۇشىن قىتايلار مەن كوش­پەندىلەر ورتاسىندا بىرنەشە رەت قاقتىعىستار ورىن الادى. اقىرى، كوشپەندىلەردىڭ قۇتتى قونىسى، قىستىق مەكەنى بولعان حۋاڭ حى قويناۋى بىرتە-بىرتە جىلجىعان قىتاي تايپالارى­نىڭ قونىسىنا اينالا باستادى. ءبىزدىڭ بابا-تاريحىمىزداعى ەڭ العاشقى قوتارىلعان كوش ءىى عاسىردا وسىلاي باستاۋ الىپ، اتيللا حۇندارى V عاسىردا باتىس ەۋروپاعا دەيىن جەتكەن...

قىتاي ۇلتىنىڭ كوشپەندى كورشىلەرىنە قارسى ەجەلدەن ۇستانىپ كەلە جاتقان سوعىس تاسىلدەرى بار: «الىستاعىسىمەن دوستاسىپ، جاقىنداعىسىنا سوققى بەرۋ»، «السىزىمەن بىرىگىپ، ءالدىسىنىڭ كوزىن قۇرتۋ» ت.س.س. ءادىس-ايلانى بىرنەشە مىڭ جىلدار بويى قولدانىپ كەلەدى. كوش­پەندى حۇن، ءۇيسىن، كوكتۇرىك، ۇي­عىر، شىڭعىس قاعان قۇرعان ءتۇ­رىك-موڭعول مەملەكەتى، كەيىن قازاق پەن جوڭعار حاندىق­تا­رىنا دا قارسى وسىنداي ايلا-تاسىلدەر قولدانىپ كەلدى.

كوشپەندىلەر مال باققان سوڭ، تابيعاتقا تاۋەلدى بولادى. جۇت، تابيعي اپات بولعان جىلدارى كوشپەندىلەردىڭ كەيبىر تايپالارى وتىرىقشى قىتايلاردى ماڭايلاپ قونىستاناتىن دا كەزدەرى بولىپ تۇرعان. ولاردى قىتايلار شەن-شەكپەن، جىبەك ماتا، قىز-قىرقىن بەرىپ، ال­داپ-ارباۋ امالدارى ارقىلى ەكىنشى ءبىر كوشپەندى تايپالارعا قارسى پايدالاناتىن بولعان. ءسويتىپ، تۇرىككە تۇرىكتى قارسى سالاتىن اسكەري تاكتيكا قولدانۋ ارقىلى ءوز ماقساتتارىنا جەتىپ وتىرعان. ناتيجەسىندە بۇگىنگە دەيىنگى ەكى مىڭ جىلدىڭ ىشىندە قازىرگى اۋماققا يە بولادى. قىتاي تۇرىككە تۇرىكتى ايداپ سالۋ ءادىسىن بۇگىن دە قولدانىپ وتىر. ماسەلەن، قىتايداعى قا­زاقتار مەن ۇيعىرلار اراسىن­داعى وكپە-رەنىش وسىنداي كانىگى ساياساتتىڭ سالدارىنان تۋىنداپ وتىر. بۇل - «الىستاعى­سىمەن دوستاسىپ، جاقىندا­عىسىنا سوققى بەرۋدىڭ» ەجەلگى امالى.

- ال ەندى نەگىزگى تاقىرىپقا ورالساڭىز: قازاق جەرىن قىتايعا جالعا بەرۋ قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

- قازاق: «جەل سوقپاسا، ءشوپ باسى قيمىلدامايدى»، - دەپ جاتادى. مەنىڭشە، بۇل تەگىن ەمەس... قازىرگى قىتاي - ەكونوميكاسى كوتەرىلگەن، حالقىنىڭ سانى مول، الەمدەگى ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ ساياساتتاعى قۋلىقتارىنا قۇرىق بويلامايدى.

مىسالى، ولار قانشاما ەلدە شاعىن قىتاي قالاشىق­تارىن قالىپتاس­تىر­دى. ەندىگى كوزدەگەن ەلدەرى - قا­زاق­ستان مەن رەسەي. نەگىزىنەن بىزگە اۋىز سالا باستاعاندارىنا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. الدىمەن مۇناي، گازىمىزدى ساتىپ الا باستاپ ەدى، ەندى جەرى­مىزگە كوز الارتىپ ۇلگەردى. قى­تاي وسىدان ەكى جىل بۇرىن قا­زاقستاننان اۋىل شارۋاشى­لى­عىنا جارامدى 1 ميلليون گەكتار جەردى 99 جىلعا جالعا ال­ماقشى ەكەن-ءمىس دەگەن اڭگىمە شىعا باستادى. ەسەپتەپ قارا­ڭىزشى، 1 ميلليون گەكتار جەردى وڭدەۋگە قانشا قىتاي ازاماتى قاجەت؟ سونداي-اق، 99 جىل ءىشىن­دە ونىڭ ءوسىمى نە بولماق؟ قى­تاي ءوزى - تابيعا­تىنان تەز وسەتىن حالىق.

ءبىزدىڭ بيلىك قىتايلىقتار جەر­دى تەك جالعا الادى جانە جۇ­مىس كۇشىن وزدەرى اكەلەدى، ءبىز - قوجايىنبىز دەگەندى ايتادى. الايدا 1988 جىلدان باستاپ قىتايلىقتار جاپپاي اعىلعان ەۋروپانى، وزگە مەملەكەتتەردى مىسالعا الساق، سونىڭ ءوزى قىتاي قاۋپىن اڭعارتپاي ما. مىسالى، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن شىعىس ەۋروپاعا بارعان قىتاي تاسقىنى قازىر سول ەلدەردىڭ باس اۋرۋىنا اينالدى. قىتايلار ەۋروپانىڭ وزىندە تەز قارقىنمەن ءوسىپ جاتىر، ال ءولىم-ءجىتىمى تۋرالى مالىمەت بەرىلمەيدى. نەگە؟ ويتكەنى ەۋروپانى قالاي دا باسىپ الۋى كەرەك. ول ءۇشىن ولگەن ادامنىڭ ورنىنا ەكىنشى ءبىر قىتاي كەلەدى. ءسويتىپ، «ەش ءولىمسىز» ءوسىپ-ءونىپ جاتىر.

قىتايدا قازىر مەكتەپ قا­بىر­عاسىنداعى وقۋشىلارعا رەسەيدىڭ قيىر شىعىسى، ياعني بايكالعا دەيىنگى، قازاقستاننىڭ بالقاشقا دەيىنگى اۋماعى تۇگەل­دەي «اسپان استى ەلىنىڭ» تاريحي اۋماعى دەپ وقىتىلادى. بۇل تۋرالى ءبىراز جىلداردان بەرى باسپاسوزدە ايتىلىپ، جازىلىپ جاتىر. ۇرپاق ساناسىنا وسى اۋماقتاردى كەزىندە ورىستار تارتىپ العان دەگەن ويدى ءسى­ڭىرە­دى ەكەن. ال بۇل جەرلەردەگى بۇرىنعى حۇندار مەن كوكتۇرىك­تەردىڭ ۇرپاعى ولار ءۇشىن ەش- قاشان دەربەس ەل بولماعان، «ۇلى قىتايدىڭ» قۇرامداس ءبو­لىگى رەتىندە قارالادى. ولار، - بۇگىنگى قىتاي ءۇشىن، - قىتاي.

- قىتايدىڭ ساياسي قاتەرىن ايتتىڭىز، ەندى ەكونوميكالىق قاۋپى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇلاردىڭ ساياسي قۋلىعى-نا - ەكونوميكاسى، ەكونوميكا­لىق ايلاسىنا ساياساتى قابى­سىپ جاتادى. بيىل تاجىكستان قى­تاي­عا جالعا جەر بەردى. ەگەر بۇل تاجىريبە ويداعىداي بولىپ جاتسا، قىتاي ءبىزدىڭ ەلگە اۋىز سالماق. ال ءبىز تاجىك سياقتى جەر ەمگەن حالىق ەمەسپىز. قازاق­ستان ۇكىمەتى ەلدە ءبىر ميلليون جۇمىس كۇشى جەتىسپەيدى دەگەن ءسوزدى 2006 جىلى ايتتى.

قازاقستاندا زاڭ بويىنشا، 50 مىڭ مۇشەسى بار ساياسي پارتيانى تىركەۋگە بولادى. ال 1 ميل­ليون گەكتار جەرگە قانشا قىتاي كەلەدى. دەمەك، ىرگەگە كەل­گەن قىتاي ەرتەڭ ساياساتقا ارالاسىپ، وزىمىزگە بيلىك ءجۇر­گىز­بەسىنە كىم كەپىل؟

ەكونوميكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قىتايعا جالعا جەر بەرۋ ساياساتىنىڭ قاۋپى ءالى الدىمىزدا.

جالپى، قىتايدىڭ ەكونو­مي­كالىق ساياساتى وتە تەرەڭ جانە جان-جاقتى جاسال­عان. وسى­دان جەتى جىل بۇرىن، ياعني 2003 جىلى قىتايدا ءون­دىرىل­گەن تۇر­مىستىق ەلەكترونيكا ونىمدە­رىنىڭ الەمدەگى ساتىلىمى 6 پايىزدى قۇراعان. ال ءبىر جىلدان كەيىن بۇل كورسەتكىش 47 پايىزعا كوتەرىلىپتى.

ياعني دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ساتىلعان بۇنداي تاۋاردىڭ ءار ەكىنشىسى قىتايدا وندىرىلگەن دەڭگەيگە كوتەرىلگەن. بۇدان قىتايدىڭ الەم­دىك ەكونوميكادا وتە تەز قار­قىنمەن الەم نارىعىن جاۋلاپ بارا جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى.

ونىڭ ۇستىنە، قازىر قىتايدا قوردالانعان اقشا كوپ. ولار ونى كانادادان باستاپ، افريكا، ازيا ەلدەرىندەگى شيكىزات كوزدەرىنە قۇيادى. مىسالى، قا­زاقستاننان مۇناي، گاز ساتىپ الادى. ونسىز دا ولاردىڭ قا­زاقستان مۇنايىنداعى ۇلەسى قازىردىڭ وزىندە 25 پايىزدى قۇرايدى. ءدال مۇنداي بيلىكتىڭ تۇسىندا قىتاي قازاقتىڭ بار بايلىعىن ساتىپ السا، اقشاسى دا، ايلاسى دا جەتەدى.

جاڭادان سالىنا باستاعان باتىس ەۋروپا مەن باتىس قى­تايدى جالعايتىن قۇرلىق جولى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ الەم­دىك نارىقتى جاۋلاۋعا شىعاتىن تاعى ءبىر قوماقتى نەگىزى بولماق. ول قىتاي ەكونوميكاسى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ەرەكشە ءتيىم­دىلىك دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. قىتايدىڭ قازاقستانعا عانا ەمەس، دۇنيەنىڭ بارلىق ەلى­نە قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان ەل ەكە­نىن وسىنىڭ ءوزى دە اڭعارتپاي ما؟

قىتايدا قازاقستاندى عانا زەرتتەيتىن ونشاقتى ينستيتۋت بار ەكەن، ال بىزدە قىتاي ەكونوميكاسىن، ساياساتىن، مەملەكەت قۇرىلىمىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت ەمەس، بىردە-ءبىر كافەدرا جوق. مۇنىمىز - اۋزىن ايدا­ھار­­داي اشىپ وتىرعان الىپ ەلگە ءۇنسىز جۇتىلۋ دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ ەلدە قىتايتانۋشى بىلىكتى ماماندار بار، بىراق سولاردى قىتاي قاۋپىنەن ساق­تانۋعا، ءجونى ءتۇزۋ ديپلوما­تيالىق قاتىناس جۇرگىزۋگە پايدالانبايمىز. ءبىز­دىكى - ءبىر عانا ادامنىڭ، ايتا­لىق، نازار­باەۆ­تىڭ ايتقانىنا كونىپ، اي­داعا­نىنا كەتىپ بارا جاتقان تىرلىك. باسقا مي جۇگىرتىپ ويلاناتىن ەشقانداي قيىن دۇنيە جوق.

- ال ەندى ءبىر ساياساتتانۋشىلار قازاقستاننىڭ قىتايعا ۇيىرشەكتىگى رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعۋدىڭ امالى دەگەن پىكىر ايتادى...

- مەن قازاقستاننىڭ رەسەي ىقپالىنان شىعۋ ءۇشىن قىتايدى جاعالاپ، الىپ ەكى ەلدىڭ ورتاسىنان وزىندىك جول تاپقان سترا­تەگيالىق ساياساتىن كورىپ وتىر­عان جوقپىن. بايقايتىنىم، بار­لىعى دا - بۇگىنگى بيلىكتى بەكەم ەتۋدىڭ عانا قامى. ول رەسەيدىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ، ءوزىنىڭ قارا باسىن قۇتقارا الماسىن بىلەدى.

ويتكەنى قازىرگى رەسەي قالتىلداعان شال سياق­تى. بار سەنەرى - مۇنايى مەن گازى عانا. ال امەريكا ونى قورعامايدى. اينالىپ كەلگەندە، نازار­باەۆتىڭ سەنەتىنى - قىتاي. ويتكەنى قىتاي - ايدا­ھار. وعان اقش-تىڭ ءوزى اسا ساقتىقپەن قارايدى.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 09 (92) 09 ناۋرىز 2011 جىل

سۇحباتتاسقان جۇقامىر شوكە