سوڭعى كەزدەرى: «ءسىبىر رەسەيدەن بولىنەدى» دەپ بايبالام سالۋشىلار كوپ. ەلدىڭ شىعىسىنا قاراي ويىسقان سايىن ول جەردە «قىتايدان تونەر قاۋىپكە» سەنەتىندەر از.

ساراپشىلاردىڭ ورتاق پىكىرىنشە، بولاشاقتا ءسىبىردى رەسەيدەن تارتىپ العىسى كەلەتىندەر بولسا، ولار جاتجۇرتتىقتار ەمەس، سىبىرلىكتەردىڭ وزدەرى بولماق. شىعىستا ەشقاشان ماسكەۋدى كورمەگەن، ول تۋرالى جاقسى ءسوز ەستىمەگەن ۇرپاق ءوسىپ-جەتىلدى. سوڭعى حالىق ساناعى كەزىندە «ۇلتىن» «سىبىرلىك» دەپ كورسەتكەندەر رەكوردتى كورسەتكىشكە جەتتى. «رۋسسكي رەپورتەر» ءتىلشىسى وسى سىبىرگە، ياعني 5-10 جىلدان كەيىن كاۆكازدان دا زور بۇلىك شىعۋى مۇمكىن ايماققا بارىپ، قاۋىپتىڭ قالاي پايدا بولىپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى.

راسىندا دا ولار وتە كوپ!

سوڭعى كەزدەرى: «ءسىبىر رەسەيدەن بولىنەدى» دەپ بايبالام سالۋشىلار كوپ. ەلدىڭ شىعىسىنا قاراي ويىسقان سايىن ول جەردە «قىتايدان تونەر قاۋىپكە» سەنەتىندەر از.

ساراپشىلاردىڭ ورتاق پىكىرىنشە، بولاشاقتا ءسىبىردى رەسەيدەن تارتىپ العىسى كەلەتىندەر بولسا، ولار جاتجۇرتتىقتار ەمەس، سىبىرلىكتەردىڭ وزدەرى بولماق. شىعىستا ەشقاشان ماسكەۋدى كورمەگەن، ول تۋرالى جاقسى ءسوز ەستىمەگەن ۇرپاق ءوسىپ-جەتىلدى. سوڭعى حالىق ساناعى كەزىندە «ۇلتىن» «سىبىرلىك» دەپ كورسەتكەندەر رەكوردتى كورسەتكىشكە جەتتى. «رۋسسكي رەپورتەر» ءتىلشىسى وسى سىبىرگە، ياعني 5-10 جىلدان كەيىن كاۆكازدان دا زور بۇلىك شىعۋى مۇمكىن ايماققا بارىپ، قاۋىپتىڭ قالاي پايدا بولىپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى.

راسىندا دا ولار وتە كوپ!

- سىبىرلىك بولىپ جازىلۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى مە؟ مەن مۇنى بۇرىن نەگە ەستىمەگەنمىن؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن: «مەن كىممىن؟ ورىسپىن با، تاتارمىن با؟» - دەپ باسىمدى قاتىرىپ ءجۇردىم، - دەيدى ءنوۆوسىبىر ستۋدەنتى الەكسەي قاسىموۆ. ول حالىق ساناعى كەزىندە ۇلتىن ورىس دەپ كورسەتكەن. ال الەكسەيدىڭ اكەسى - تاتار، شەشەسى - ورىس. ونىمەن «رەسەي ءۇمىتى» اتتى جانارماي بەكەتىنىڭ جانىنداعى شاعىن كافەدە اڭگىمەلەستىك.
- ارينە، مەن سىبىرلىكپىن. ءيا، ورىس تا، تاتار دا ەمەسپىن، سىبىرلىكپىن. بۇل قىزىق ەستىلەدى ەكەن، - دەدى قاسىموۆ كوڭىلىنە جاعىمدى ءسوز تاپقانىنا قۋانىپ.
سىبىردە الەكسەي سەكىلدى «قىزىقشىلداردىڭ» كوپتىگىنە قاراپ، كۇلكىڭ بىردەن تىيىلاتىن ءتارىزدى. حالىق ساناعىنىڭ رەسمي قورىتىندىسى ءالى جاريالانعان جوق. دەسە دە، رەسەي ستاتيستيكاسى ايماقتىق باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تۇمەن، ومبى، ءنوۆوسىبىر، كەمەر، كراسنويار، ۇركىت، بارناۋل جانە ساحا تۇرعىندارىنىڭ كوبىسى سىبىرلىك بولىپ جازىلعانىن جاسىرمايدى. كراسنويارداعى اتالعان باسقارمانىڭ ءبىر قىزمەتكەرى بەيرەسمي وڭاشا اڭگىمە كەزىندە بىلاي دەدى:
- «سىبىرلىك» ۇلت - ستاتيستيكالىق اۋىتقۋ­شىلىق تا، ەلفتەر، وركتەر جانە اتلانتتىقتار سەكىلدى «ءازىل-قالجىڭ» دا ەمەس، مەديتسينالىق ناقتىلىققا اينالدى. وتكەن حالىق ساناعىندا بۇل ادامداردىڭ كوبى وزدەرىن ورىسپىز دەپ ساناعان ەدى. ارادا نەبارى سەگىز جىل وتكەننەن سوڭ، ولار سىبىرلىك بولىپ شىعا كەلدى.
بۇدان سوڭ ستاتيستيكا قىزمەتكەرى سىبىرلاپ سويلەي باستادى:
-  راسىندا دا، ولار وتە كوپ! ەگەر ساناقشىلار ءوز ءىسىن ادال اتقارعاندا، سىبىرلىكپىز دەيتىندەردىڭ سانى ودان دا ارتا تۇسەر ەدى. ساناقشىلاردىڭ كوبى ءۇي-ءۇيدى ارالاعان جوق، انكەتالاردى ءۇي كىتاپشالارىنداعى مالىمەتتەرمەن تولتىرا سالدى. ول مالىمەتتەردە تەك قانا ورىس نە وزگە ۇلت دەپ قانا كورسەتىلگەن.
باستاپقىدا حالىق ساناعى كەزىندە «سىبىرلىك» بولىپ جازىلۋ يدەياسى  ينتەرنەتتە تارادى. كوپ ادام بۇعان جاستاردىڭ كەزەكتى «فلەشموبى» رەتىندە اسا ءمان بەرمەگەن. ايتسە دە، بۇل يدەيانىڭ ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەن شىعىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىنا وسىلايشا كەڭىنەن تاراپ كەتەتىنىن باستاماشىل­دار­دىڭ ءوزى كۇتپەگەن ەدى. ءتىپتى ساناق قارساڭىندا سىبىردەگى مەملەكەتتىك باق-تار سىبىرلىك دەگەن ۇلتتىڭ جوق ەكەنىن، ۇلتىن ورىس، ۋكراين، تاتار، ەۆرەي دەپ كورسەتۋىن ءوتىندى. ەفير ۋاقىتى مەن گازەت بەتتەرىنىڭ دەنى وسىنداي ۇگىت-ناسيحاتقا جۇمسالدى.      
- مەن ءوزىمدى سىبىرلىكپىن دەپ سەزىنەمىن، - دەيدى كراسنويارلىق بلوگەر الەكساندر كونوۆالوۆ. - رەسەيدى تۇگەل ارالاپ شىقتىم، سوندا ءبىزدىڭ وزگە رەسەيلىكتەرگە ۇق­سا­مايتىنى­مىزدى ءتۇسىندىم. ءبىز ورىستاردىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىز. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ورىس مادەنيەتىن جوعالتىپ، «كەڭەس حالقى» بولدىق. بۇگىنگى كۇنى ورىس دەگەنىمىز - ابستراكتسيالى ۇعىمعا اينالدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز رۋس ەمەس، رەسەي دەپ اتالادى. سىبىرلىك دەگەن بۇدان گورى ناقتىراق. مەن ءۇندىستاندا تۇر­عان كەزىمدە، ۇندىلەر «سەن وزگە ورىستارعا ۇقسامايسىڭ. مۇنىڭ سىرى نەدە؟» دەپ سۇرايتىن. «ولار - ماسكەۋلىكتەر، مەن - سىبىرلىكپىن» دەپ، وڭاي تۇسىندىرەتىنمىن. ەلىمىزدە دە، شەتەلدەردە دە ورىستاردىڭ ءيميدجى ناشار. بىراق بۇنىڭ سىبىرلىكتەرگە استە قاتىسى جوق. دەمەك، سىرتتان قاراعاندا دا، ءبىزدىڭ ءارتۇرلى بولعانىمىز عوي.
الەكساندر كونوۆالوۆ «ءبىز - سىبىرلىكپىز!» اتتى ۇراندى كوتەرۋشى. شىندىعىندا، ول تەك  سىبىرلىكتەردىڭ كوڭىلىندە كوپتەن جۇرگەن ويدى ءبىرىنشى بولىپ ايتۋشى عانا. دەي تۇرعانمەن، ول ءوزىن جىكشىل دەپ ەسەپتەمەيدى. ايتۋىنشا، ساناق كەزىندە سىبىرلىكتەردىڭ قىر كورسەتۋى - رەسەيدەن بولىنۋگە شاقىرۋ ەمەس، جارتىلاي كولونياعا اينالعان ءوز احۋالىنا فەدەرالدى بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋ.    
- قازىر ءىس جۇزىندە ميتينگ وتكىزۋگە تىيىم سالىنعان. حالىق ساناعى نارازىلىق ءبىلدىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جالپىۇلتتىق مۇمكىندىگى بولىپ قالدى. بيۋدجەتتەن كول-كوسىر اقشا الىپ جاتقان كاۆكازبەن سالىستىرساق، ءبىزدىڭ جاقتىڭ حالقى ودان دا قاتتى نارازى. كاۆكاز - ەشتەڭە دە وندىرمەيدى. نەسىنە رەنجيدى؟ مۇنداعىلار ورتالىقتىڭ ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىن جاقسى بىلەدى. مەنىڭشە، بىزگە شىنايى فەدەراليزم كەرەك. ورتالىقسىزداندىرۋ جۇرگىزىلىپ، جەرگىلىكتى ءومىردى قايتا جانداندىرۋ قاجەت. سوندا ەلدىڭ وكپەسى تارقايتىن بولادى. ماسكەۋدەن بولىنۋگە كەلسەك، بۇعان قارسىمىن. ونىڭ ءبىر سەبەبى - بۇل جەردە ءبىزدى باسقارا الاتىن دا ادام جوق.

سىبىرلىكتەر تەمەكى تارتپايدى

كانسك شاعىن قالا. كراسنويار قالاسىنان 300 شاقىرىم جەردە. ۇيلەرى توزعان. جولدارى ويدىم-ويدىم. ادامداردىڭ جۇزدەرىندە ءتۇڭىلۋ بار. كراسنويار، ءنوۆوسىبىر جانە ومبىنى ەسەپكە الماعاندا، ءسىبىردىڭ قالالارى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس: كاسىپورىنداردىڭ دەنى جابىلعان، ال جۇمىس ىستەپ تۇرعاندارى ماسكەۋلىكتەرگە تيە­سىلى. ول كاسىپورىنداردىڭ كەيبىرى پەتەربوردا، قالعاندارى - كيپر جانە ۆيرگين ارالدارىندا تىركەلگەن. زاۋىت، فابريكا جانە شاحتالاردىڭ قوجايىندارى جەرگىلىكتى جەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى.
كانسك دە جاڭا سالىنعان قۇرىلىس - تەك قانا ەكى تۇرعىن ءۇي مەن جەڭىس اركاسى. ول اركانى قالا مەرىنىڭ نە ءۇشىن سالعانى دا بەلگىسىز. بۇدان باسقا اكىمشىلىك قىزمەتىنىڭ ءىزى دە جوق. پەتەربوردان كەلگەن ادامدار ۇيىمداستىراتىن، جىل سايىن وتەتىن كان كينوفەستيۆالى قالاداعى ەڭ باستى وقيعاعا اينالدى. بۇل - سىبىرلىكتەردى رەسەيدىڭ قالعان وڭىرلەرىمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان جالعىز عانا مادەني شارا.
- ءبىز بولاشاعى جوق قالانىڭ تۇرعىندارى بولىپ ەسەپتەلىنەمىز، - دەپ ءسوزىن باستادى جەرگىلىكتى كاسىپكەر ولەگ چەرنومورسكي. - ماقتا-ماتا فابريكاسى الدەقاشان توقتاپ قالعان. اسكەري بولىمدەر تاراتىلعان. بۇرىن جەرگىلىكتى حالىق ورمان اعاشىن قىرقىپ، وڭدەۋمەن كۇن كورەتىن. قازىر ورمان اعاشتارىنىڭ قوجاسى - ماسكەۋلىكتەر. ەندى ءبىز تەك قانا ورماندى سىرتىنان تاماشالاي الامىز.  
ساياحاتتاپ جۇرگەنىمە ءبىر اپتا بولعان كەزدە مەن مىنا جايتتى انىق ءتۇسىندىم: سىبىرلىكتەر «ماسكەۋلىكتەر» دەپ ماسكەۋ تۇرعىندارىن ەمەس، وزدەرىن امەريكاداعى بريتان اكىمشىلىگى وكىلدەرىندەي ۇستايتىن الدەبىر قاتىگەز قاۋىمداستىقتى ايتادى. ول قاۋىمداستىق وكىلدەرى - توناۋشىلار. قازبا بايلىقتاردى تاسىپ اكەتەدى، جەرگىلىكتى حالىققا شىنى مونشاق بەرگەندەي ارزىمايتىن جالاقى، زەينەتاقى، ينفراقۇرىلىمدى ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ازىن-اۋلاق قارجى بەرەدى. سويتە تۇرا، ولار وزدەرىنىڭ ءبىرتۇتاس حالىق ەكەنىن ۇدايى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەسىنە سالىپ كىسىمسىنەدى. 
بۇل جەردە ورال تاۋىنىڭ ارعى جاعىندا نە بار ەكەنىنەن مۇلدە حابارسىز ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ولارعا ماسكەۋگە بارعاننان گورى قىتايعا بارعان الدەقايدا ارزانىراق. 
- قىتاي قاتتى تاڭعالدىردى، - دەيدى چەرنومورسكي. - جاقىندا مانجۋريادا بولدىم: اسپانمەن تالاسقان ءزاۋلىم ۇيلەر، حايۆەي - ناعىز ءححى عاسىر. شەكارانىڭ ءبىز جاق بەتىندە جۇرتتا قالعان زابايكالسك قالاسى بار. بۇدان سوڭ رەسەيدە تۇرىپ جاتقانىڭا ۇيالادى ەكەنسىڭ. مانجۋريانى جاپونداردان ازات ەتكەن ورىس ساربازدارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتى قىتايلاردىڭ قالاي قۇرمەتتەيتىنىن كورگەندە، ءوز ەلىڭنەن بەزىپ كەتكىڭ كەلەدى. ويتكەنى رەسەي ولىلەردى بىلاي قويعاندا، ءتىرى ارداگەرلەردى ەسىنە دە المايدى.
ولەگ - شاعىن كومپيۋتەر فيرماسىنىڭ يەسى. ونىسى شالاجانسار كۇيدە. قالالىقتاردىڭ ساتىپ الۋعا دەگەن قابىلەتى ايىنا ەكى رەت ويانادى. ءبىرى - زەينەتاقى بەرگەندە، ەكىنشىسى - الەۋمەتتىك جاردەماقى تاراتقاندا.
- مەنىڭشە، جاڭا ۇلتتىڭ پايدا بولۋى - حالىقتىڭ قارسىلىعى، - دەيدى چەرنومورسكي. - سىبىردەن مۇنايدى، كومىردى، اعاشتى، رۋدانى تاسىپ اكەتەدى. مۇندا اكەلەتىنى  - راديواكتيۆتى قالدىقتار. قالجىڭداپ تۇرعان جوقپىن: جاقىندا ەسىگىمنىڭ الدىنا راديواكتيۆتى قالدىقتاردى اكەپ توگىپ تاستادى. ءسىبىر - XVII عاسىرداعىداي وتار ەل. قازىر بوداندىق سالىقتى مۇناي، گاز جانە كومىرمەن الماستىردى. بار نارسەنى ءبىزدىڭ اۋزىمىزدان جىرىپ اكەتۋدە. ءسىبىردى ماسكەۋدەن تاعايىندالعاندار باسقارىپ وتىر. ولار وتارلىق ادىسپەن جۇمىس ىستەۋدە. ارينە، تولەەۆتەن باسقالارى. ماسكەۋ ءسنوبيزمى كوڭىلىڭە كەلىپ قانا قويمايدى، زىعىردانىڭدى قايناتادى. 
قازىر كەمەرەۆودا تۇرمىز. كراسنوياردان 500-دەن اسا شاقىرىم جەر. بۇل جاقتاعى حالىقتىڭ كوڭىل اۋانى دا جوعارىداعىداي. مەنىڭ الدىمدا ۆاسيلي پوپوك دەگەن تانىمال جۋرناليست وتىر. ونىڭ وتباسى حالىق ساناعى كەزىندە تۇگەلدەي سىبىرلىك بولىپ جازىلدى. پوپوك ءوز ۇستانىمىن قاراپايىم ءارى ناقتى ءتۇسىندىرىپ بەردى.
- كاۆكاز ماسكەۋمەن سوعىستى. سوڭىندا ونى ساتىپ الا سالدى. كرەمل ورىستارعا اقشا شىعارعىسى كەلمەيدى. ورىستاردى ساتىپ العىڭ كەلمەسە، ەندى سىبىرلىكتەردى ساتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. كىمنىڭ قىمباتقا تۇسەتىنىن ءالى كورە جاتارمىز!
مەنىڭ اكە-شەشەم دە ءسىبىر مەن رەسەيدى ەكى ءبولىپ اتايتىن. قازىر ماسكەۋلىكتەر سەكىلدى سىبىرلىكتەردىڭ سۋبەتنوستىق كەلبەتى قالىپتاستى. سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەگەن. ورىستاردىڭ ايماقتىق ءبىر تارماعى بولامىز با، بولەك ۇلتقا اينالامىز با، ول جاعى بيلىككە تىكەلەي بايلانىستى. ۋكرايندار دا ءبىر كەزدەرى ۇلىورىستىق حالىقتىڭ سۋبەتنوسى بولعان. شەشىم قابىلدايتىن ادامدار ماسكەۋگە قارسىلىق بەلگىلەرىن اڭعارا الۋى قاجەت. ويتكەنى بۇل نارازىلىق قازىر تەك قانا ەكونوميكالىق ماسەلەگە تىرەلىپ تۇر. بەينەلەپ ايتقاندا، گازپروم مۇناراسىن پەتەربوردان جاڭا ۋرەنگويعا كوشىرۋگە ءالى دە ۋاقىت بار. سوندا ءبارى دۇرىس بولادى. ماسكەۋ شەنەۋنىكتەر تىنىش ءومىر سۇرەتىن زالەسسكي قالاسىنا اينالادى. 
الپىستى القىمداپ قالعان پوپوك ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى دا، اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ كەتتى:
- جالپى ەركە، جايلى تۇرمىستى ۇناتاتىن، ەركەتوتاي ماسكەۋلىكتەن گورى، وزىمە سىبىرلىك بولعان ۇنايدى. «مىقتى سىبىرلىك» يدەياسى مەن سياقتى قارتتارعا ۇناعاندا، ورىس جاستارىن قالاي ەلىكتىرىپ كەتەتىنىن ءوزىڭىز باجايلاي بەرىڭىز.
نوۆوسىبىرگە قايتا كەلدىك. ايماقتىق ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋ جونىندەگى دەپارتامەنت قىزمەتكەرىمەن سويلەسىپ وتىرمىن. ول ءوز اتى-ءجونى مەن شەنىن كورسەتپەۋدى ءوتىنىپ، بىلاي دەيدى:
- مەن مەملەكەتتىك قۇپيانى جاريالايىن دەپ تۇرعانىم جوق. قازىر پوليتسيا رەفورمالانىپ جاتىر. كوزگە ءتۇسىپ، جۇمىستان قىسقارىپ قالۋعا باستىقتارىما سەبەپ تاۋىپ بەرگىم كەلمەيدى.
ماسكەۋلىكتەر ءۇشىن سىبىرلىكتەردىڭ قوزعالىسى ورىنسىز، كۇلكىلى كورىنەدى. ولار رەسەيدەن ەشكىم ءبولىنىپ كەتپەيدى دەپ سەنەدى. مەن دە سولاي ويلايمىن. قاۋىپ باسقادا. ورىس بولۋدان باس تارتقان ادام، ورىستارعا ءتان ءىس-ارەكەتتەن دە باس تارتادى. كوپشىلىك ءۇشىن ورىستار دەگەن كىمدەر؟ بارىنەن بۇرىن ولار - القاشتار، بەيشارالار مەن كومپىستەر. جيىرما جىل بويى وسىنى قۇلاعىمىزعا قۇيىپ كەلدى. ورىس بولۋدان باس تارتۋ ارقىلى ادام القاش، بەيشارا، كومپىس بولۋدان قاشادى. ءبىز جاستاردىڭ ءبىر توبىن باقىلاپ ءجۇرمىز. ولار ءوزىن سىبىرلىكتەرمىز دەپ تانىعاننان كەيىن اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتپايتىن بولدى. ساناداعى بۇل وزگەرىس - بيلىككە قىر كورسەتۋ. بيلىك ورىستاردى قالاي باسقاراتىنىن بىلەدى. ال سىبىرلىكتەردى قالاي باسقارماق؟ سىبىرلىكتەر وزدەرىن بىرەۋلەردىڭ باسقارعانىنا كونە قويا ما؟ ول دا - ۇلكەن ماسەلە. ايتپاقشى، مەن دە تەمەكىنى تاستادىم.

ءسىبىر «سودىرلارى»

سىبىردە ينتەرنەت-قالجىڭباستارى مەن يدەيالىق سالت باستىلاردان بولەك، ورال تاۋىنىڭ شىعىس جاعىندا جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەن جاقسى ۇيىمداسقان قۇرىلىم دا بار. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىن جەرگىلىكتى حالىق ازىرگە ءۇنسىز ماقۇلدايدى. بۇرىنعى ميليتسيا ارنايى جاساعىنىڭ جاۋىنگەرى الەكساندر بۋدنيكوۆ ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەسۋشىلەردىڭ باستى نىساناسى. وعان جانە ونىڭ سەرىكتەرىنە قاتىستى ءتورت بىردەي قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. «قارۋ قولدانىپ ءسىبىردى رەسەي فەدەراتسياسىنان ءبولىپ الۋدى كوزدەيتىن ەكسترەميستىك توپ قۇردى» دەگەن كۇدىكپەن بۋدنيكوۆكە ايىپ تاعىلىپ وتىر. ول ءوزى مەن ارىپتەستەرىن «رۋسيچ» دەپ اتايدى. بۇل، ارينە، سىبىرلىك دەگەن ءسوز ەمەس. ورىس تا ەمەس.
- ءبىز رەسەيمەن كونفەدەراتسيا قۇرۋدى جاقتايمىز. قالاي دەسەك تە، بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ماسەلە - ونىڭ قالاي ىسكە اساتىنىندا، ياعني قان از توگىلە مە، كوپ توگىلە مە، بار گاپ وسىندا، - دەيدى بۋدنيكوۆ.
ءسىبىردى رەسەيدەن ءبولۋ تۋرالى العاشقى يدەيا بۇدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن پايدا بولىپتى. العاشقى جىكشىلدەر جەرگىلىكتى حالىق الدىندا بەدەلدى ەدى. پاتشا وكىمەتى بۇل ماسەلەنى بىلاي شەشتى: ءبولىنۋ ساياساتىنىڭ يدەولوگتارى نيكولاي يادرەنتسەۆ پەن گريگوري ءپوتانيندى تۇتقىنداپ، رەسەيدىڭ سولتۇستىك گۋبەرنيالارىنا كوشىرىپ جىبەردى.

XVIII عاسىر
1721 جىلى پەتەربوردا ءسىبىردىڭ ءبىرىنشى گۋبەرناتورى، كنياز ماتۆەي گاگارين دارعا اسىلدى. قاتال جازالاۋدى كورۋگە ءبىرىنشى پەتردىڭ ءوزى كەلگەن. ونىڭ دەنەسى 7 اي بويى بيرجا الاڭىندا ءىلىنىپ تۇرعان. رەس­مي قۇجاتتار بويىنشا، گاگارين قازىناعا قول سالىپ، تۋىسقاندارىنا ەرەكشە قامقورلىق كورسەتكەنى ءۇشىن، پاتشانىڭ كارىنە ىلىككەن. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، ول رەسەيدەن ءسىبىردى ءبولىپ الۋعا ۇمتىلعان كورىنەدى. ءتىپتى العاشقى ازىرلىك رەتىندە قارۋ-جاراق جاساپ شىعارا باستاپتى.

XIX عاسىردىڭ ورتاسى
پەتەربوردا سىبىرلىكتەردىڭ جەرلەستىگى قۇرىلدى. ونىڭ جەتەكشىلەرى ءسىبىردى رەسەيدەن ءبولۋدى قالايتىن نيكولاي يادرينتسەۆ، گريگوري پوتانين جانە سەرافيم شاشكوۆ دەگەن يدەولوگتار ەدى. جىكشىلدىك يدەياسىن گەرتسەن مەن وگارەۆ تە قولداعان. 1863 جىلى يادرينتسەۆ پەن شاشكوۆ «ءسىبىر پاتريوتتارىنا» اتتى ۇنپاراق تاراتادى. وندا ءسىبىر ءوز حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن رەسەيدەن ءبولىنىپ، امەريكا سەكىلدى شتاتتاردان تۇراتىن ءسىبىر رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا شاقىرعان.

حح عاسىردىڭ باسى
رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇي جىكشىلدەردىڭ جاڭا تولقىنىن تۋدىردى. 1917 جىلى ماي ايىندا ۇركىتتە وبلىسشىل-اۆتونوميستەردىڭ جيىنى بولدى. ءسىبىردىڭ قوعامدىق ۇيىمدار كونفەرەنتسياسى ايماقتىڭ اۆتونومياسى تۋرالى قاۋلى قابىلدايدى. قار مەن تايگانى ەسكە تۇسىرەتىن اق جانە جاسىل ءتۇستى ءسىبىر جالاۋىنىڭ جوباسىن دا بەكىتەدى.
ءسىبىر اۆتونومياسى ەكى وتتىڭ اراسىندا قالدى. ءبىر جاعىنان، بولشەۆيكتەر، ەكىنشى جاعىنان، ادميرال كولچاك اسكەرى بۇيىردەن قىسا باستادى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ، جىكشىلدەردىڭ ءبىرازى شەتەلگە باس ساۋعالاپ كەتسە، قاشىپ ۇلگەرمەگەندەرى تۇرمەگە قامالىپ، سوڭىنان اتىلدى.

دەرەك پەن دايەك
ءسىبىر جىكشىلدىگىنىڭ تاريحى

حح عاسىردىڭ اياعى مەن ححI عاسىردىڭ باسىندا
1989 جىلى تومسك قالاسىندا ءسىبىر جەرىنىڭ كونفەدەراتسياسى اتتى ەگەمەن ەل قۇرۋدى جاقتايتىن «ءسىبىر» اتتى كوميتەت قۇرىلدى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى ورتالىققا قارسىلىق ءۇردىسىن كۇشەيتتى. تومسكىدە ءسىبىردىڭ تاۋەلسىزدىگى اتتى پارتيا پايدا بولدى. ونىڭ جەتەكشىسى بوريس پەروۆ «بيلىكتىڭ وتارلىق قۇرىلىمى الىنىپ تاستالسىن» دەپ اشىق مالىمدەدى. ءسىبىردىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ءوز پارتياسىن جاڭا ەلدىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك ورگانى رەتىندە تانۋعا شاقىردى.  
1993 جىلى كراسنويار ولكەلىك كەڭەس دەپۋتاتى ۆياچەسلاۆ نوۆيكوۆ جەرگىلىكتى راديو ارقىلى ءوزىنىڭ كراسنويار ولكەسىندە ەگەمەندى ەنيسەي رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ءۇشىن بار كۇش-قايراتىن جۇمسايتىنىن ايتتى.
ۋاقىت وتە كەلە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تولقىنى سايابىرسىدى. «ءسىبىر» كوميتەتى سەكىلدى ۇيىمدار مەن ءسىبىردىڭ تاۋەلسىزدىگى پارتياسى سەركەلەرىنىڭ الاۋىزدىعى كەسىرىنەن ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. شەشەنستانعا اسكەر كىرگىزىلگەن سوڭ نومەنكلاتۋرالىق جىكشىلدىك اياقتالعانداي بولعان.

ۆلاديمير انتيپين، «رۋسسكي رەپورتەر»

«جاس قازاق» گازەتى