ايدارحان قارساقباەۆ: «ءبىز قىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە شىعارامىز»
رەسەيدىڭ قوستانايمەن شەكتەسەتىن چەليابى وبلىسىنىڭ اگاپوۆ اۋدانىنداعى يۋجنىي پوسەلكەسىندە تۇراتىن قارساقباەۆتاردى جايىق بويى تۇگەل بىلەدى دەسەك بولار. ءيا، جالپاق رەسەيدە ەكىنىڭ ءبىرى «قارساقباەۆ» شارۋا قوجالىعىنداي مىڭ جىلقى ايداپ وتىرعان جوق. نارىق سىرىن ءاپ دەگەننەن ءتۇسىنىپ، شارۋانى ءۇيىرىپ اكەتكەن قانداسىمىز بۇرىنعى كەڭشار ىزىندەگى ءبىر ءدۇيىم ەلدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. قارساقباەۆتاردى چەليابى وبلىسىندا مەتسەنات رەتىندە دە جاقسى بىلەدى. قازاقتاردىڭ «ءبىرلىك» مادەني ورتالىعى وسى وبلىستىڭ برەدى اۋدانىندا ۇيىمداستىرعان «جىبەك جولى» قازاق اندەرىنىڭ فەستيۆالىنە دە دەمەۋشىلىك جاساعان ايدارحان قارساقباەۆتى رەسەي قازاقتارى مەرەكەدەي قاستەرلەيتىن وسى جيىندا كەزدەستىرىپ، اڭگىمەگە تارتۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- ايدارحان باقىتجانۇلى، رەسەي جەرىنىڭ ءدام-تۇزى جىبەرمەي وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى قالاي؟
- ءيا، «ءدام-تۇز» دەگەنىڭىز كوكەيىمە قونادى، ونىڭ ۇستىنە وسى جەردە كوكتەپ-كوگەرىپ وتىرعانىمىزدى دا ايتۋىم كەرەك. قىز جىبەك شەشەمىزدىڭ «اۋەلى باس قوسقانىم جاعالبايلى، جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايدى» دەيتىن سول اق جايىق ءوڭىرىن مالعا قاپتاتىپ، ناپاقامىزدى جەردەن تەرىپ وتىرعان ءبىر قاۋىم ەلمىز.
رەسەيدىڭ قوستانايمەن شەكتەسەتىن چەليابى وبلىسىنىڭ اگاپوۆ اۋدانىنداعى يۋجنىي پوسەلكەسىندە تۇراتىن قارساقباەۆتاردى جايىق بويى تۇگەل بىلەدى دەسەك بولار. ءيا، جالپاق رەسەيدە ەكىنىڭ ءبىرى «قارساقباەۆ» شارۋا قوجالىعىنداي مىڭ جىلقى ايداپ وتىرعان جوق. نارىق سىرىن ءاپ دەگەننەن ءتۇسىنىپ، شارۋانى ءۇيىرىپ اكەتكەن قانداسىمىز بۇرىنعى كەڭشار ىزىندەگى ءبىر ءدۇيىم ەلدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. قارساقباەۆتاردى چەليابى وبلىسىندا مەتسەنات رەتىندە دە جاقسى بىلەدى. قازاقتاردىڭ «ءبىرلىك» مادەني ورتالىعى وسى وبلىستىڭ برەدى اۋدانىندا ۇيىمداستىرعان «جىبەك جولى» قازاق اندەرىنىڭ فەستيۆالىنە دە دەمەۋشىلىك جاساعان ايدارحان قارساقباەۆتى رەسەي قازاقتارى مەرەكەدەي قاستەرلەيتىن وسى جيىندا كەزدەستىرىپ، اڭگىمەگە تارتۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- ايدارحان باقىتجانۇلى، رەسەي جەرىنىڭ ءدام-تۇزى جىبەرمەي وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى قالاي؟
- ءيا، «ءدام-تۇز» دەگەنىڭىز كوكەيىمە قونادى، ونىڭ ۇستىنە وسى جەردە كوكتەپ-كوگەرىپ وتىرعانىمىزدى دا ايتۋىم كەرەك. قىز جىبەك شەشەمىزدىڭ «اۋەلى باس قوسقانىم جاعالبايلى، جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايدى» دەيتىن سول اق جايىق ءوڭىرىن مالعا قاپتاتىپ، ناپاقامىزدى جەردەن تەرىپ وتىرعان ءبىر قاۋىم ەلمىز.
- ەپوستىق جىردا قانشا بوياۋىن قالىڭداتىپ، اسىرەلەپ ايتتى دەگەنمەن دە، قازاقتىڭ بايلىعى مال، ونىڭ ىشىندە جىلقى بولعانى راس. رەسەيدەگى قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ، نارىقتىڭ سىرىن يگەرگەن كاسىپكەردىڭ ءبىرى ءوزىڭىز دەپ ەستيمىز. اسىرەسە، جىلقى مالىنىڭ بايلىق ەكەنىن ءدالەلدەپ وتىرعانىڭىز ەلدەگى ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدى مارقايتادى.
- راحمەت. كوزىن تاپسا تەك جىلقى ەمەس، قازاقتىڭ تۇتىنعان ءتورت تۇلىگى دە بايلىق. ءوزىم باسقاراتىن شارۋا قوجالىعى 12 مىڭ گەكتار ەگىس القابىن، 2,5 مىڭ گەكتار جايىلىمدىقتى 49 جىلعا جالعا العانبىز. سول جەردە ءبىر مىڭ جىلقى، 2,5 مىڭ ءىرى قارا، 2 مىڭنىڭ سىرتىندا قوي-ەشكى جانە قۇس ۇستاپ وتىرمىز. توپىراعى قۇنارلى، ءشوبى شۇيگىن ولكەدە قازەكەم قاشاننان ءتورت تۇلىگىن باعىپ، قازى مەن قارتاسىن كەرتىپ جەپ، قىمىزىن ساپىرىپ وتىرعان عوي. بىراق، نارىقتىق ەكونوميكاعا اۋىسقان كەزدە رەسەيدە دە اۋىل شارۋاشىلىعى داعدارىپ قالدى. شارۋاشىلىقتاردىڭ توز-توزى شىقتى. سول ءبىر جىلدار بىزگە دە وڭاي تيگەن جوق. بۇرىننان باسقارعان كەڭشاردىڭ شەتىن بۇزباي، ساقتاپ قالۋعا تىرىستىم. قازىر، ارينە، شارۋاشىلىقتى بۇرىنعىدان وزگەشە جولمەن دامىتتىق.
بۇگىندە رەسەيدە، جالپى، بۇرىنعى كەڭەس وداعى قۇرامىنا كىرگەن ەلدەردىڭ بارلىعىندا دا ەركىن ەكونوميكالىق بايلانىس ورناعان. مۇنىڭ ءوزى شارۋاڭدى دامىتۋدىڭ، تولاعاي تابىستىڭ تەتىگى مەن كەپىلى - وندىرگەن ءونىمىڭدى وتكزۋگە تولىق مۇمكىندىك بەرەدى. وزگەشە جول دەپ وتىرعانىم وسى. باياعىدا كەڭشار بولىپ تۇرعان كەزدە مالدى، ونىڭ ونىمدەرىن جوعارىدان كەلگەن نۇسقاۋمەن عانا وتكىزەتىن ەدىك. سودان بەينەتىمىز بولعانمەن جارىعانىمىز دا شامالى ەدى. قازىر جاعداي وزگەشە.
- سونىمەن وزگەشە جولىڭىزدى تاراتىپ ايتساڭىز.
-تاراتىپ ايتسام، ول -تەك قانا ۇقساتۋ! اۋىل شارۋاشىلىعىندا باققان مالىڭ مەن ەككەن ەگىنىڭدى وزگەگە ۇستاتا سالماي، ءوزىڭ ۇقساتقاندا عانا ونىڭ قايتارىمىن كورەسىڭ. مىنە، ءبىز وسىنى جولعا قويا الدىق. باياعىدا كەڭەستىك شارۋاشىلىقتىڭ باسى قاسىندا جۇرگەن كەزدە «بيدايدى كۇنگە قاقتالىپ ءجۇرىپ ەگىپ، جيناپ بەرگەن ءبىز نەگە جارىمايمىز، ال ونى ساقتايتىن ەلەۆاتورلار، ۇن ەتىپ تارتاتىن ديىرمەندەر بايلىققا شىلقىپ وتىرادى؟» دەپ ويلاناتىنمىن. سويتسەم، اڭگىمەنىڭ بارلىعى دا ۇقساتۋدا ەكەن. قازىر ءبىز ءبىر قاپ ءداندى نەمەسە ءبىر باس مالدى وزگەگە ۇستاتپايمىز. ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز - قوراداعى مالدى، قويماداعى ءداندى دۇكەن سورەسىنە دەيىن جەتكىزۋ. سول ءۇشىن كۇنىنە 2 تونناداي ءتۇشپارا دايىندايمىز، ۇن ءوزىمىزدىڭ ديىرمەندەردە تارتىلادى، ول ۇننان كۇنىنە 1,5 توننا نان پىسىرىلەدى. قازان-قاراشا ايلارىندا 15 توننا، ال مامىر-قىركۇيەك اراسىندا ايىنا 20 تونناعا دەيىن قىمىز ءپىسىپ، ونى ءماسكەۋگە ارتامىز. حالال تەحنولوگياسىن جولعا قويدىق. ءبىز ءتۇشپارا، مانتى، جۇمباز ەت جاساۋ ءۇشىن شوشقانىڭ ەتىن جولاتپايمىز، كۇنىنە ونشاقتى سيىر، سونشا باس جىلقى، قوي سويا الامىز. ونىڭ بارلىعىن دا شاريعات جولىمەن باۋىزداپ، جايعاستىرامىز. جىلقى ەتىنەن جاسالاتىن ءتۇشپارا تىم قاساڭ، سيىر مەن قوي ەتىنەن تۇيىلگەن ءتۇشپارا تىم مايلى بولىپ كەتپەۋى ءۇشىن ولارعا تاۋىق ەتىن تۋراپ ارالاستىرامىز. قۇس وسىرەتىن شارۋاشىلىق تا حالال تەحنولوگياسىمەن جۇمىس ىستەيدى، سوندىقتان ءبىز ولاردىڭ ءونىمىن پايدالانامىز. وسى ۇقساتۋ كاسىپورىندارىمىز، شارۋاشىلىعىمىز بار - بارلىعىندا 350 ادامعا جۇمىس بەرىپ وتىرمىز.
- قىمىزدى وندىرىستىك جولعا قويعاندارىڭىز كىسى قىزىعارلىقتاي ءىس ەكەن. قىمىزدى تابىس كوزىنە اينالدىرعاندار قازاقستاندا دا بار. دەگەنمەن، ول ناۋقاندىق قانا سيپات الادى جانە كوبىنە تۇرمىستىق دەڭگەيدەن اسا قويمايدى. ايىنا 15-20 توننا قىمىز دايىنداۋ تىم كوپ سەكىلدى، وعان قالاي قول جەتكىزدىڭىزدەر؟
- ءبىزدىڭ اتا-بابامىز بۇل جەردە جىلقى ۇستاپ، قىمىز ءىشىپ كەلەدى. بىراق قالاي جاقسى دايىنداعانمەن دە ول تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا بولدى. ال قىمىزدى وسىنداي وندىرىستىك جولعا قويامىز دەگەن وي مەندە دە بۇرىن بولماعانىن جاسىرمايمىن. بىردە جۇمىس بابىمەن ماسكەۋدە جۇرسەم، دۇكەننەن «سيىر سۇتىنەن جاسالعان قىمىز» دەگەن سۋسىندى كوزىم شالىپ قالدى. دەرەۋ الىپ ءىشىپ كورسەم، ارينە، قىمىزعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلاتىن ەمەس. سوسىن دەرەۋ دۇكەننىڭ مەنەدجەرىن شاقىرىپ الىپ، سۋسىننىڭ قايدان كەلگەنىن، وتىمدىلىگىن سۇراستىردىم. «ماسكەۋ تۇبىندەگى ءبىر شارۋاشىلىق دايىندايدى، سۇرانىس وتە جاقسى، سورەدە جاتىپ قالمايدى» دەدى. مەنى «ناعىز قىمىزدى نەگە دۇكەنگە شىعارماسقا؟» دەگەن وي مازالاي بەردى. سونىمەن، قىمىز وندىرۋگە تالپىنىس جاسادىم. بيە ساۋ ءوز الدىنا، قىمىز دايىندايتىن شاعىن تسەح جاساقتادىق. از مولشەردە بولسا دا قىمىزدى دايىنداپ، ماسكەۋدە وتەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ كورمەسىنە ەكى رەت قاتىستىم. كورمەگە قاتىسقانداعى ماقساتىمىز، ەگەر سۇرانىس بولىپ جاتسا ساۋدا ورىندارىمەن كەلىسىم-شارتقا وتىرۋ عوي. ەكى رەت باردىق، ەكەۋىندە دە قىمىزدى ەشكىم سۇراماي، سالىم سۋعا كەتىپ قايتتىم. ءۇشىنشى رەت بارعاندا ماسكەۋ قالاسىنىڭ بۇرىنعى مەرى يۋري لۋجكوۆ كورمەنى ارالادى. ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلگەندە ءبىر كەسە قىمىزدى توڭكەرىپ سالدى دا، «مىنە، مىنانداي قىمىز ماسكەۋ دۇكەندەرىندە نەگە بولمايدى؟» دەدى جينالعاندارعا. لۋجكوۆتىڭ اناسى باشقۇرتستاندا تۋعان عوي، سوندىقتان ول قىمىزدىڭ قاسيەتىن جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن. مەردىڭ الگىندەي ايتقانى مۇڭ ەكەن، سول جولى 2-3 كاسىپكەر كەلىپ، مەنىمەن كەلىسىم-شارتقا وتىردى. سودان كەلە قىمىز ءوندىرۋدى ۇلعايتۋدى باستادىق.
- قىمىزدىڭ ءوزى جانعا داۋا، ەمگە شيپا قاسيەتتى سۋسىن بولسا، ونىڭ بابى دا وڭاي ەمەس ەكەنىن بىلەمىز. وندىرىستىك مولشەردە دايىنداعان قىمىزدىڭ ساپاسى قانداي؟
- قىمىزدى قازاق عاسىرلار بويى ساۋىپ، ءىشىپ كەلەدى. انالارىمىز دايىنداعان ونىڭ بىرنەشە ءتۇرى دە بار. بىراق ەشقاشان قىمىز قازاق دالاسىندا دا، رەسەيدە دە وندىرىستىك دارەجەگە جەتكەن ەمەس. لۋجكوۆتىڭ الگى دۋالى اۋىز سوزىنەن كەيىن بىزگە ماسكەۋدىڭ ساۋدا ورىندارىنان تۇسكەن سۇرانىمدار قىمىزدى كوبەيتۋدى مىندەتتەدى. مەنىڭ ماماندىعىم ينجەنەر-مەحانيك بولعاندىقتان، قىمىز دايىندايتىن تسەحتىڭ جابدىعىن جاساۋ اسا قيىنعا تۇسكەن جوق. جوباسىن ءوزىم سىزدىم. قىمىز قۇياتىن اعاشتان بوشكە كۇبىلەردى، پىسپەگىن جاسادىق جانە ءپىسۋدى قوزعالتقىشتار ارقىلى ەلەكترلەندىردىك. تسەحتا قانشا كولەمدە بولسا دا قىمىز 2-3 ساعات دامىلسىز ءپىسىلىپ تۇرا بەرەدى. قىمىزدى كۇبى بوشكەلەردە پىسكەن سايىن ونىڭ بەتىندەگى مايى قالقىپ، ءيىسى جۇپارلانىپ، ءدامى دە جاقسارا تۇسەدى. ماسكەۋدەن الىپ كەلگەن گازداندىرىلعان، مينەرالدى سۋعا، شىرىنعا ارنالعان جابدىق جەلىسى ءبىزدىڭ قىمىزدى شولمەككە قۇيۋعا تاپتىرمايتىن قۇرال بولا قالدى. تسەحتا قىمىزدى شولمەككە ءتورت ادام قۇيىپ جايلايدى، نۇكتەنى باسسا جابدىق جەلىسى تولىقتاي ىسكە قوسىلادى.
قىمىز ساۋدىڭ، ءوندىرۋدىڭ حالىقتىق ءتاسىلى اسا وزگەرتىلگەن جوق. وسى سۋسىننىڭ تەحنولوگى بولىپ جارالعان انالارىمىزدىڭ ىزىمەن كەلەمىز. ءبىزدىڭ تسەحىمىزدا ارنايى قويما بار، الدىمەن سوعان ءسۇتتى جيىپ الامىز. ونى 7-8 ساعات اشىتۋعا قويامىز، پىسىلەدى، ودان كەيىن سالقىنداتۋ ءۇشىن توڭازىتقىشتارعا قويىلادى، ودان كەيىن شولمەكتەرگە قۇيىلادى.
- قازىر كوكا-كولا، ءتۇرلى گازداندىرىلعان سۋلار، سىرا، شىرىننان جاسالعان سۋسىنداردان دۇكەندەر سورەسى مايىسقان ۋاقىتتا قىمىزدىڭ دارۋلىگىنە ماسكەۋلىكتەردىڭ كوزىن قالاي جەتكىزدىڭىزدەر؟
- «جارناما جاساۋدى قالاي يگەردىڭىزدەر؟» دەسەڭىز دە بولادى. ءبىز قىمىزدى سەگىز تونناعا دەيىن وندىرە العان سوڭ عانا ءونىمىمىزدى جارنالامالاۋعا كىرىستىك. قازاقتىڭ ءتول سۋسىنىنىڭ تۋبەركۋلەزگە، اسقازان-ىشەك جولدارىنا، دەمىكپەگە ەم ەكەنىن، ونىڭ قۇرامىندا بارلىق ەلەمەنتتىڭ كەزدەسەتىنىن، اعزانىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەتىنىن جارنامالادىق. سونىڭ ارقاسىندا الگى 8 توننادان 20 تونناعا دەيىن قىمىز وندىرەتىن دارەجەگە جەتتىك. ءبىز الدىمەن ءوندىرىس-ساۋدا جەلىسىنە كىرىپ العان سوڭ، ءونىم كولەمىن ارتتىرۋ ءۇشىن عانا جارناما جاسادىق. ءبىزدىڭ سۋسىننىڭ ساپا جونىندە سەرتيفيكاتى بار، رەسەيدە وتكەن كورمەلەردىڭ ناگرادالارىن، ونىڭ ىشىندە التىن مەدالىن دە الىپ ءجۇرمىز. رەسەيگە قازاق قىمىزىنىڭ قانداي بولاتىنىن دالەلدەپ ۇلگەرگەنبىز، ەندىگى ماقساتىمىز ەۋروپاعا شىعۋ! قىمىزدى الەمدىك رىنوكتا كورسەتۋ. قازىردىڭ وزىندە ساۋدا فيرمالارى گەرمانيادان، فرانتسيادان، يتاليادان ءبىزدىڭ سايتقا شىعىپ جاتادى. بىراق ءبىز وندىرىستىك ماسەلەنى شەشىپ الماي، ولارعا جاۋاپ بەرىپ وتىرعانىمىز جوق.
- ول قانداي وندىرىستىك ماسەلە ەكەنىن ءبىزدىڭ وقىرماندارعا دا ايتا وتىرساڭىز.
- بۇل قىمىزدىڭ باستى ماسەلەسى دەر ەدىم. ول - وسى سۋسىننىڭ ساقتاۋ مەرزىمىنىڭ ۇزارتىلۋى. ماسكەۋگە ارتقان قىمىز 45 كۇنگە دەيىن اينىماي ءوز قاسيەتىن ساقتايدى. ءبىز وعان ماسكەۋدەگى پلەحانوۆ اتىنداعى ءسۇت ونىمدەرى ينستيتۋتىنىڭ كومەگىمەن قول جەتكىزگەنبىز. جۇكتى چەليابىنىڭ ءبىز وتىرعان اگاپوۆ اۋدانىنان ماسكەۋگە دەيىن كەرۋەن-كولىك ەكى كۇندە اپارادى. ال يتالياعا قىمىزدى كەدەننەن وتكىزۋى، ۇزاق جولى، باسقا كەدەرگىلەرى بار دەگەندەي، 20 كۇندە جەتكىزۋگە بولادى. تۇتىنۋشىنىڭ قولىنا تيگەنگە دەيىن قالعان 20 كۇن ۋاقىت ازدىق ەتەدى، قىمىزدىڭ ساپاسى ساقتالماۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز عىلىمي ىزدەنىستەر ارقىلى قىمىزدىڭ ساقتالۋ مەرزىمىن التى ايعا دەيىن ۇزارتۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىز. سودان كەيىن ەۋروپاعا ويلانباستان شىعۋعا بولادى. مەنىڭ ۇلىم ازات قارساقباەۆ چەليابى مەملەكەتتىك اگروينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ مال شارۋاشىلىعى كافەدراسىندا ناق وسى ماسەلەمەن اينالىسادى. ول ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىمەن بىرگە وسى جاڭالىققا تاياۋ ۋاقىتتا قول جەتكىزەرىنە وتە سەنىمدى.
- ىزەتتىلىكپەن قىمىزدىڭ باعاسى مەن پايداسى تۋرالى ءسوز قوزعاماي وتىرمىن.
- شارۋاشىلىعىمىزداعى تابىستىڭ باسىم بولىگى قىمىزدىڭ ەنشىسىنە تيەدى. بۇل شيپالى سۋسىننىڭ ءبىر ءليترىنىڭ وزىندىك قۇنى بىزگە 5-6 رۋبلگە عانا تۇسەدى، ال ونى 100 رۋبلدەن وتكىزەمىز.
- قىمىزدى ورىستار بۇرناعى عاسىرلاردان-اق جاقسى بىلسە كەرەك. قازىر دە رەسەي عالىمدارى بۇل سۋسىندى اتاسىنان قالعان استاي دارىپتەپ، «رەسەي ەرتەدەن قىمىزبەن ەمدەۋدىڭ ورتالىعى» دەپ جاتادى...
- رەسەيلىك عالىمداردىڭ ول ءسوزىنىڭ جانى بار. نەگىزى رەسەيدە قىمىز جاقسى زەرتتەلگەن. ونىڭ پايدالىلىعى، ەمدىك قاسيەتى تۋرالى باشقۇرتستان، تاتارستان جەرىنە ساياحاتپەن كەلگەن ورىس وقىمىستىلارى ەرتەدەن-اق جازىپ كەتكەن. بەلگىلى ورىس ساياحاتشىسى، اكادەميك پ.س.پاللاس 1770 جىلى ءوزىنىڭ مەمۋارلىق شىعارمالارىندا باشقۇرت دالاسىنا ماسكەۋ، دون جاعىنان ادامداردىڭ قىمىز ءىشۋ ءۇشىن كەلەتىندىگىن، ولاردىڭ دەنساۋلىققا قاتتى اسەرى بارلىعىن جازادى. ورىس عالىمدارىن بىلاي قويعاندا، ورىس ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن جازاتىن ايگىلى ۆلاديمير ءدالدىڭ قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىن زەرتتەگەنى، ل.تولستويدىڭ، ا.چەحوۆتىڭ قىمىزبەن ەمدەلگەنى سياقتى جايلاردى ءجيى كەلتىرۋگە بولادى. ال 1858 جىلى سامارادا دارىگەر نەستور پوستنيكوۆ ءبىرىنشى رەت قىمىزبەن ەمدەۋ ءساناتوريىن اشتى. مۇنداي ساناتوري وعان دەيىن الەمنىڭ ەش جەرىندە بولماعان. «رەسەي ەرتەدەن قىمىزبەن ەمدەۋدىڭ ورتالىعى» دەيتىنى باشقۇرتستان مەن تاتارستاندا بيە ساۋىلادى. ونىڭ سىرتىندا قازاقستان دا وداق قۇرامىندا بولدى عوي؟ كەڭەس وداعى كەزىندە ورتاق قازان بولعانى بەلگىلى. جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ عىلىمي ورتالىعى ريازاندا بولدى. قىمىزدى ولار دا زەرتتەدى. قازاقستان دەمەكشى، ورىس وقىمىستىلارىنىڭ جازبالارىندا «ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر توعىسىندا قازاقستاننىڭ مالدى-ەگىندى اۋداندارىندا ءار قازاق وتباسى ورتا ەسەپپەن جىلىنا 148 شەلەك قىمىز ىشەدى، ياعني بۇل شامامەن 1200 ليتر بولادى» دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. كوردىڭىز بە، قىمىز قازاقتىڭ ءتول تاعامى، سۋسىنى. سونىمەن قاتار، قىمىزعا باشقۇرت حالقىنىڭ دا تالاسى بار. ولار دا قىمىزدى ۇيدە جاقسى دايىندايدى، الايدا، بۇگىنگى باشقۇرتستاندا ونى ءبىز سياقتى وندىرىستىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ەشكىم جوق. ءبىز ساۋىپ وتىرعان بيەلەردىڭ بارلىعىن دا باشقۇرتستاننان اكەلدىك. تۇقىمى ءسۇتتى جىلقىلار. بىزدە 170 بيە ساۋىلادى، جىل سايىن ساۋىن كوبەيىپ كەلەدى. قازىر قىس ايلارىندا تەك ءوزىمىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا قاجەتتى قىسىراقتاردى عانا قالدىردىق، قالعانى تەبىندە، ياعني كوكتەمگە قاراي قۇلىندايدى.
- ايەكە، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بىلىكتى ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ وتىرعان وزىڭىزدەي قانداسىمىزدى ماقتان تۇتامىز. دەگەنمەن، مىڭ جىلقى جايىلاتىن جايىلىم اتا جۇرتتا دا بار عوي...
- ءيا، سىرتتا جۇرگەن اعايىننىڭ جۇرەگىندەگى قوبىزدىڭ كۇيىندەي كۇڭىرەنتەتىن ءبىر قىلدى قوزعاپ جىبەردىڭىز. اتا جۇرتتى نەگە ويلامايىق، ويلايمىز. بىراق رەسەي بولعانىمەن ءبىز ءوز اتالارىمىزدىڭ قىستاۋىندا وتىرمىز. تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن وسى جايىقتىڭ بويىن جەتى اتامىزدان دا ارعىلار مەكەن ەتكەن عوي. اتالارىمىزدىڭ بەيىتى دە وسىندا. مۇندا توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعى وتە جوعارى. قازاقستاننىڭ بيداي ەگەتىن سولتۇستىك وبلىستارىندا جاڭبىر ۋاقىتىلى جاۋىپ، كۇتىمى كەلىسكەن جىلدارى گەكتارىنا 20 تسەنتنەردەن اسىرىپ ءونىم جيناسا، ءبىز گەكتار ءتۇسىمىن 40 تسەنتنەردەن اينالدىرامىز. رەسەيدەگى دەموكراتياعا كوڭىلىمنىڭ تولاتىندىعىن دا جاسىرمايمىن. مىسالى، مەن ماجىلىستەردە كاسىپكەر رەتىندە مەملەكەتتەن بولىنگەن نەسيە نەمەسە باسقا دا قولىم جەتپەي جۇرگەن مەملەكەتتىك جەڭىلدىكتەر نەمەسە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى وزگە دە پروبلەمالار تۋرالى ويىمدى اشىق ايتامىن، گۋبەرناتوردى سىناپ سويلەي الامىن. ول مەنى سول سىنىم ءۇشىن قۋدالامايدى، ىسىمە كولدەنەڭ تۇرمايدى، قايتا ايتقان سىنىڭنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ماعان جاۋاپ بەرەدى.
مەن وسى جەردە ءوستىم، تامىر جايىپ قالدىم. رەسەيدەگى قازاقتار ءبىر-بىرىمىزبەن قۇدا بولامىز. جاقىن جىلدارى مەشىت سالدىق، اكەم باقىتجان قارساقبايۇلى قاجىلىق پارىزىن وتەدى. اۋىلداعى جاستار، ونىڭ ىشىندە، مەنىڭ ءۇش ۇلىم دا بالا جاسىنان مەشىتكە باردى، جۇما نامازىن قۇر وتكىزبەيدى. ءداستۇرىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلا قويعان جوق. تەك اقسايتىن تۇسىمىز - انا تىلىمىزگە شورقاقتىعىمىز. باياعىدا اتالارىمىز بالالارى ءۇشىن ۇيدە وقىتۋشى، مولدا ۇستاعان عوي. بالالارىمىزعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن مۇعالىم جالداۋعا، ۇيدە ۇيرەتۋگە شامامىز جەتەدى. وسى ءىس ويىمىزدا ءجۇر.
- قازاقستاننىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن حابار الىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك جەتكىلىكتى بولار؟
- «سپۋتنيك» جەلىسى ارقىلى قازاقستانداعى تەلەارنالاردى كورىپ، تاريحي وتانىمىزداعى بارلىق جاڭالىقتان حاباردار بولىپ وتىرامىز. ارينە، قازاقستان قانشا وسسە، ءبىز سىرتتاعى قازاقتار سونشالىقتى ارقامىزدى تاۋعا تىرەگەندەي بولامىز. ال ءبىز وزگە جۇرتتىڭ اراسىندا قازاق دەگەن اتىمىزعا كىر كەلتىرمەسەك دەگەن نامىستىڭ ىسىمەن تىرشىلىك كەشەمىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ءنازيرا جارىمبەتوۆا.
قوستاناي-برەدى-قوستاناي.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى