1988 جىلى 60 جىلدان كەيىن تۇڭعىش تويلانعان ناۋرىز مەرەكەسىندەگى حالىق كوزىندەگى قۋانىش، جۇرەگىندەگى ءلۇپىل قانداي ەدى، شىركىن! سول قۋانىش، سول ءلۇپىل جىلدان-جىلعا ازايا بەرگەندەي، ازايا بەرگەندەي. ولاي دەپ وتىرعانىمىز، سوڭعى جىلدارى ناۋرىز ناعىز وتباسىلىق تا، حالىقتىق تا مەرەكە ەمەس، جاساندى، فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ەسكە الۋ سىندى مەرەكەگە اينالىپ بارادى. جىلدا ءبىر ساعىندىرىپ كەلەتىن ءاز ناۋرىزدى ءار شاڭىراقتان باستاپ، تولىققاندى جالپىقازاقستاندىق مەرەكەگە قالاي اينالدىرامىز؟ وسى ورايدا كورشىلەرىمىزدىڭ ناۋرىزدى تويلاۋدا بىزدەن قانداي وزگەشەلىكتەرى بار، نە ۇيرەنۋگە بولادى ەكەن، كوز جۇگىرتىپ كورەلىك.

سوڭعى كەزدە ناۋرىز مەرەكەسىندە ءىشىپ-جەۋدەن (وندا دا كيىز ۇيگە كىرەتىن اكىم­قا­رالار عوي) اسا الماي قالساق، كورشىلەس شى­­عىس حالىقتارىندا بۇل مەرەكە - اسا ءۇل­كەن حالىقتىق سەرۋەن، يپپودرومدا بايگە وتە­تىن، بوز كىلەمدە بالۋاندار بەلدەسەتىن، يت پەن اتەش توبەلەستىرىپ، قوشقار مەن بۇقا ءسۇ­زىستىرەتىن، كەرىلگەن ارقان ۇستىندە بي­لەيتىن ەڭ قىزىق دۋمان.

1988 جىلى 60 جىلدان كەيىن تۇڭعىش تويلانعان ناۋرىز مەرەكەسىندەگى حالىق كوزىندەگى قۋانىش، جۇرەگىندەگى ءلۇپىل قانداي ەدى، شىركىن! سول قۋانىش، سول ءلۇپىل جىلدان-جىلعا ازايا بەرگەندەي، ازايا بەرگەندەي. ولاي دەپ وتىرعانىمىز، سوڭعى جىلدارى ناۋرىز ناعىز وتباسىلىق تا، حالىقتىق تا مەرەكە ەمەس، جاساندى، فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ەسكە الۋ سىندى مەرەكەگە اينالىپ بارادى. جىلدا ءبىر ساعىندىرىپ كەلەتىن ءاز ناۋرىزدى ءار شاڭىراقتان باستاپ، تولىققاندى جالپىقازاقستاندىق مەرەكەگە قالاي اينالدىرامىز؟ وسى ورايدا كورشىلەرىمىزدىڭ ناۋرىزدى تويلاۋدا بىزدەن قانداي وزگەشەلىكتەرى بار، نە ۇيرەنۋگە بولادى ەكەن، كوز جۇگىرتىپ كورەلىك.

سوڭعى كەزدە ناۋرىز مەرەكەسىندە ءىشىپ-جەۋدەن (وندا دا كيىز ۇيگە كىرەتىن اكىم­قا­رالار عوي) اسا الماي قالساق، كورشىلەس شى­­عىس حالىقتارىندا بۇل مەرەكە - اسا ءۇل­كەن حالىقتىق سەرۋەن، يپپودرومدا بايگە وتە­تىن، بوز كىلەمدە بالۋاندار بەلدەسەتىن، يت پەن اتەش توبەلەستىرىپ، قوشقار مەن بۇقا ءسۇ­زىستىرەتىن، كەرىلگەن ارقان ۇستىندە بي­لەيتىن ەڭ قىزىق دۋمان.

وزبەكستاندا ناۋرىزدى تويلاۋدىڭ ەڭ باستى اتريبۋتى - كورشىلەردىڭ بىرىگىپ، ءبىر قازاندا سۇمولوك قايناتۋى. ناۋرىزدىڭ 20-نان 21-نە قاراعان ءتۇنى ايەلدەر ءتۇنى بويى ءان سالىپ، بي بيلەپ، ءازىل-قالجىڭ ايتىسا وتى­رىپ، ابىر-سابىرمەن سۇمولوك قاي­ناتادى. ول ءۇشىن 1 مەترگە دەيىن وشاق قا­زىپ، ۇستىنە قازان ورناتادى. ءسويتىپ، وشاققا تەك قانا جەمىس بەرەتىن اعاشتى وتىن عىپ جاعادى. بۇل دارۋمەنگە باي نەشە ءتۇرلى دامنەن جاسالاتىن ءتاتتى اس تۋرالى اڭىز كوپ. سونىڭ بىرىندە مۇحاممەد پاي­عام­بارىمىزدىڭ قىزى ءبيبى فاتيما قوس ۇلى حاسان مەن حۇساندى اشتىقتا نەمەن تاماقتاندىرارىن بىلمەي، قارنى شۇر­قىراعان بالالارىن الدارقاتۋ ءۇشىن جەردەن كوك ءشوپ جۇلىپ، ونى تاسپەن بىرگە قازانعا ساپ، ۇستىنە سۋ قۇيىپ قايناتقان دەسەدى. سويتسە، ءشوپ دەگەنى جاس بيدايدىڭ ساباعى ەكەن، كەرەمەت ءدامدى سورپا بوپ شىعىپ، قوس ۇلىن ابدەن تويدىرعان ەكەن دەيدى. بۇل ەندى يسلام ءدىنى كەلگەن سوڭ شىققان اڭىز بولسا كەرەك، ايتپەسە سۇمولوكتىڭ تاريحى سوناۋ زورواستريزمگە بارىپ تىرەلەدى.

سول كونەدەن قالعان ءداستۇر بويىنشا، سۇمولوك قايناتقاندا، ورىكتىڭ دانەگىندەي جيىرما شاقتى تاس تەرىپ اكەپ، ابدەن جۋىپ، قازانعا بىرگە سالادى. كەيىن سول تاس كىمنىڭ تاباعىنا تۇسسە، ول باقىتتى ادام. الگى تاسقا قاراپ تىلەك تىلەسە، سول تىلەگى ءسوزسىز ورىندالادى دەسەدى. تاستىڭ ورنىنا كەيدە گرەك جاڭعاعى سالىنادى.

وزبەكتەردە بالا كوتەرمەي جۇرگەن كەلىنشەكتى ەمدەۋ ءدال وسى سۇمولوك ءپىسىرۋ­مەن سايكەس كەلەدى. بالا كوتەرمەي جۇرگەن ايەل ءتۇنى بويى سۇمولوك ءپىسىپ جاتقان قازان-وشاقتىڭ باسىندا وتىرۋى كەرەك تە، سۇمولوك پىسكەن سوڭ، قازاندى قالاي وتتان الادى، سولاي كەلىنشەك كۇيەۋىنىڭ شاپانىن كيىپ، تۇپ-تۋرا قوزداعى شوقتىڭ ۇستىنە وتىرادى. قانشا ۋاقىت وتىرادى، ول كەلىنشەكتىڭ شىدامى مەن تىلەك-نيەتىنە بايلانىستى. كارى كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، وسىن­داي پروتسەدۋرادان سوڭ اياعى اۋىر­لامايتىن ايەل بولمايدى ەكەن. كوپتەگەن بالا كوتەرە الماي جۇرگەن كەلىنشەكتەر ءدال وسى قاسيەتتى تاعام - سۇمولوك پىسىرەتىن كۇن­دى جىل سايىن اسىعا كۇتەدى.

حالىقتىق سەنىم بويىنشا، وزبەكتەر ناۋرىز كۇنى ۇيگە ءبىرىنشى بوپ باس سۇققان ادامعا كوپ نارسە بايلانىستى دەپ قارايدى. جاڭا جىلدىڭ العاشقى قوناعى اتىنا زاتى ساي، پەيىلى ءتۇزۋ، وڭ نيەتتى، ەڭ باستىسى، قوي ەگىز تاباتىن قۇتتى قوناق بولسا دەپ ءتى­لەيدى.

ال دۋشانبەدە مەرەكەنىڭ ەڭ باستى اتريبۋتى - ادامنىڭ ايۋمەن الىسۋى. قور­باڭباي ايۋمەن قۇلشىنىسى بار كەز كەلگەن ادام كۇرەسە الادى. سونداي-اق تاجىك­ستاننىڭ تاۋلى اۋداندارىندا بۇل كۇنى ورىندالاتىن ەرەكشە ءداستۇر بار. مەيرام الدىندا جاس جىگىتتەر بويجەتكەن قىزى بار ءۇيدىڭ قوي قوراسىن قوجايىنعا بىلدىرمەي قي-تەزەكتەن ايناداي قىپ تازالاپ قويۋعا تىرىسادى. بۇل ءىس وڭىمەن ورىندالسا، وندا قوجايىن جىگىتتەردى ەرەكشە سىيلاپ، قوناق قىپ كۇتۋگە ءتيىستى، ال جىگىتتەر ۇستالىپ قال­عان جاعدايدا، قوجايىندى قوناق قىپ كۇتۋى ءتيىس.

قىتايدىڭ باتىس اۋداندارىندا ناۋ­رىزدى تەك تۇركىتىلدەس حالىقتار عانا ەمەس، قىتايلىقتار دا تويلايدى. قىتايلىقتار، ماسەلەن، كوشەگە الاشۇبار كيىم كيىپ، قول­دارىنا سازدان جاسالعان بۋيۆولدىڭ ءمۇسىنىن ۇستاپ شىعادى. مەرەكەنىڭ باستى بەلگىسى بامبۋكتەن جاسالعان بۋيۆولدى قارا، اق، قىزىل، جاسىل جانە سارى سىندى بەس تۇسكە بويالعان قاعازبەن كۇپتەپ قويادى. بۇل تۇستەر 5 ەلەمەنتتىڭ - وت، سۋ، مەتالل، اعاش پەن جەر­دىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى. حرامنىڭ جانىندا ساز بالشىقتان جاسالعان بۋيۆولدى قي­راتىپ، بامبۋكتەن جاسالعان بۋيۆولدى ورتەيدى.

ازەربايجاندار بۇل كۇنى ەرتە تۇرىپ، مىندەتتى تۇردە ءتاتتى دامنەن اۋىز تيەدى، ءما­سەلەن، بال، ول بولماسا قانت، شەكەر. ودان كەيىن «جامان رۋحتاردى» قۋ ءۇشىن ءۇيدى ادىراسپانمەن تازالايدى. وسىدان سوڭ بۇلاق نە وزەن باسىنا بارىپ، جۋىنىپ-شايىنادى، ءبىر-بىرىنە سۋ شاشىسادى. سۋ - تازالىقتىڭ سيمۆولى. ارتىنان ءبىر-بىرىنە تاتتىمەن سىيلايدى. ءار وتباسى داستارقانعا «س» ارپىنەن باستالاتىن، ماسەلەن، ءسۇت، ءسىر­كەسۋ سياقتى جەتى ءتۇرلى ءدام قويادى. سونداي-اق ۇستەلگە اينا، بالاۋىز، بويالعان جۇ­مىرتقا قويادى. بۇلاردىڭ تەرەڭ سيمۆولدىق ءمانى بار: بالاۋىز - ادامدى جامان رۋحتان قورعايتىن جارىق نەمەسە وت، اينا - اي­قىندىقتىڭ نەمەسە جاڭا جىلدىڭ باس­تالعانىن بىلدىرەدى. ول ءۇشىن اينانىڭ ۇستىنە قويىپ قويعان بويالعان جۇمىرتقا تەربەلىپ، تەڭسەلۋ كەرەك. بۇل ميفتىك اڭىز بويىنشا، جەردى ءبىر مۇيىزىمەن تىرەپ تۇرعان كوك وگىزدىڭ ءبىر جىل بويى شارشاپ-شال­دىعىپ، جەر شارىن كەلەسى مۇيىزىنە «اۋىس­تىرعانىن»، ياعني جاڭا جىلدىڭ باستالعانىن بىلدىرەدى. وسىدان كەيىن جۇرت ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتاپ، جاقسى تىلەك-باتا ايتىسىپ، توي تويلاۋعا كىرىسەدى.

ازەربايجانداردا ۇيدە قانشا ادام بولسا، سونشا شىراق جاعىپ، بارلىعىنىڭ وتتان قارعيتىن دا ءداستۇرى بار. «جاماندىق وتپەن كەتسىن، وتتان كۇش-قۋات دارىسىن» دە­گەن ىرىمدارى بۇل. وتتى سۋ قۇيىپ سوندىرۋگە بولمايدى، كۇلىن كومىپ تاستايدى. وڭتۇستىك ازەربايجاندا قۇمىراعا تازا سۋ قۇيىپ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارقايسىسى وعان قالاعان نارسەسىن سالىپ، قۇمىرانى قۇبىلا جاققا قاراتىپ قويادى. كەلەسى كۇنى پار­سىنىڭ ۇلى اقىنى ءحافيزدىڭ جىر كىتابىن پاراقتاي وتىرىپ، قۇمىرادان زاتتاردى ءبىر-بىرلەپ شىعارادى دا، ونى حافيزدىڭ عازالدارىنىڭ كومەگىمەن جوري باستايدى. ياعني قۇمىرادان زاتتى شىعارعاندا، حافيز­دىڭ عازالدارىنىڭ مازمۇنى جاقسى­لىقتى جىرلاسا، وندا الگى زاتتى سالعان ادامنىڭ ارمانى ورىندالاتىن بولعانى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى كەيبىرەۋلەرىمىز ءۇشىن يسلام دىنىنە قايشى كەلەتىن توزعان ءداستۇر بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. دەسەك تە، ىرىم-جىرىمنان گورى، مۇنداي شارالاردىڭ مەرەكەلىك سيپاتى باسىم. قاي حالىقتىڭ دا كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر-سالتىنا، تا­نىم-نانىمىنا قۇرمەتپەن قاراپ ۇيرەنگەن دۇرىس. قازاقتىڭ دا كوشپەندى ومىردەن قال­عان نەبىر تاماشا داستۇرلەرىن جان­داندىرا بىلسەك، ودان ۇتپاساق، ۇتىلماسىمىز انىق. مۇنىڭ ءبارى قاسيەتتى ناۋرىزدى كىرشىكسىز تازالىقپەن، شىنايى اق نيەتپەن قارسى الۋدىڭ ارەكەتىنەن تۋعان امالدار ەكەنى انىق.

«ايقىن» گازەتى