بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشiسi, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇحتار تايجان قىتايدان الىنعان 17 ميلليارد دوللار نەسيەگە قاتتى الاڭدايدى. بۇل قارىزدىڭ بiر بولiگi «قازاقمىس» پەن ENRC كومپانيالارىنىڭ ۇلەسiنە تيگەنi بەلگiلi. «سوندا قازاقستان دامۋ بانكi ەۋرازيالىق توپتى قارىق قىلۋ ءۇشiن قارىز الدى ما؟ - دەيدi ول. - تۇپتەپ كەلگەندە، ستراتەگيالىق رەسۋرس­تاردى وڭدى-سولدى ساتىپ، ءوز باسىمىزعا قاۋiپتi ءوزiمiز تابامىز». مۇحتار تايجانمەن اراداعى اڭگiمەمiز قىتايدان تونەر قاۋiپ-قاتەر جايلى عانا ەمەس، ۇلتتىق ماسەلەلەر توڭiرەگiندە دە ءوربiدi.

"جاستۇلپارلىقتار" نە بIتIرIپ ءجۇر؟"

- حالىق سiزدiڭ اكەڭiزدi بiلiكتi ديپلومات پەن قوعام قايراتكەرi رەتiندە عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ۇلت مۇددەسiن الدىڭعى ورىنعا قويعان ازامات دەپ تانيدى. بولاتحان اعا­نىڭ ساياسي قىزمەتiنە كوز جۇگiرتiپ، كەرi شەگiنiس جاساساق، ونىڭ "وتان" پارتياسىنىڭ ساپىندا، كەيiن وپپوزيتسيالىق "ادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن" قوزعالىسىنىڭ قوسىنىندا، اقىر اياعى ۇلت پاتريوتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعانىن بايقايمىز. بۇل بولاتحان اعانىڭ بيلiككە دە، وپپوزيتسياعا دا، ۇلت پاتريوتتارىنا دا سىيماعانى ما؟ الدە الگi كۇشتەر­دiڭ اكەڭiزدiڭ مۇرات-ماقساتىن تۇسiنبە­گەنi مە؟

بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشiسi, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇحتار تايجان قىتايدان الىنعان 17 ميلليارد دوللار نەسيەگە قاتتى الاڭدايدى. بۇل قارىزدىڭ بiر بولiگi «قازاقمىس» پەن ENRC كومپانيالارىنىڭ ۇلەسiنە تيگەنi بەلگiلi. «سوندا قازاقستان دامۋ بانكi ەۋرازيالىق توپتى قارىق قىلۋ ءۇشiن قارىز الدى ما؟ - دەيدi ول. - تۇپتەپ كەلگەندە، ستراتەگيالىق رەسۋرس­تاردى وڭدى-سولدى ساتىپ، ءوز باسىمىزعا قاۋiپتi ءوزiمiز تابامىز». مۇحتار تايجانمەن اراداعى اڭگiمەمiز قىتايدان تونەر قاۋiپ-قاتەر جايلى عانا ەمەس، ۇلتتىق ماسەلەلەر توڭiرەگiندە دە ءوربiدi.

"جاستۇلپارلىقتار" نە بIتIرIپ ءجۇر؟"

- حالىق سiزدiڭ اكەڭiزدi بiلiكتi ديپلومات پەن قوعام قايراتكەرi رەتiندە عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ۇلت مۇددەسiن الدىڭعى ورىنعا قويعان ازامات دەپ تانيدى. بولاتحان اعا­نىڭ ساياسي قىزمەتiنە كوز جۇگiرتiپ، كەرi شەگiنiس جاساساق، ونىڭ "وتان" پارتياسىنىڭ ساپىندا، كەيiن وپپوزيتسيالىق "ادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن" قوزعالىسىنىڭ قوسىنىندا، اقىر اياعى ۇلت پاتريوتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعانىن بايقايمىز. بۇل بولاتحان اعانىڭ بيلiككە دە، وپپوزيتسياعا دا، ۇلت پاتريوتتارىنا دا سىيماعانى ما؟ الدە الگi كۇشتەر­دiڭ اكەڭiزدiڭ مۇرات-ماقساتىن تۇسiنبە­گەنi مە؟

- 8 ناۋرىز كۇنi اكەم جايلى تۇسiرiلگەن دەرەكتi فيلمنiڭ تۇ­ساۋكەسەرi ءوتتi. سول جيىندا ءامiر­جان قوسانوۆ ونىڭ سەبەبiن جاقسى ءتۇسiندiرiپ، اشىپ بەردi. "بولاتحان "وتانعا" سىيماي كەتتi, بiزدiڭ پارتياعا دا سىيمادى، "ۇلت تاعدىرىنا" دا سىيمادى", - دە­دi ول. ويتكەنi اكەم ءار پارتياعا ءوز كوزقاراسىمەن، ءوز پiكiرiمەن كiردi. ۇلت­تىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن قالاي جاقسارتسام دەگەن وي بولدى وندا. "وتانعا" دا ۇلت ءمۇد­دەسi ءۇشiن باردى. سول پارتيانىڭ باعدارلاماسىنا ۇلت ءۇشiن قاجەتتi باستامالاردى ەنگiزۋ ءۇشiن. "وتان" پارتياسىنان شىعاردا ەرمەگياەۆكە جازعان ارىزىندا: "پار­تياعا ۇلت قامى ءۇشiن كەلدiم، بiراق مەنiڭ پiكiرiم باعدارلاماعا ەنبەدi. سول سەبەپتi "وتاننان" شىعامىن", - دەگەن بولاتىن. "ادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن" قوزعالىسىنا دا سىيمادى. ءسويتiپ، اقىر اياعىندا بiر ءوزi قالدى. ايتا كەتەتiنi, بالا كەزiنەن قالىپتاسقان ۇلتتىق پiكiردi اكەم ءومiر بويى وزگەرتكەن جوق. اكەمدi قوعامدىق ومiردە عانا ەمەس، جەكە ومiردە دە ۇلگi-ونەگە ەتەم. ۋاقىت وتكەن سايىن ول ءاربiر پiكiردi دۇرىس ايتىپ، دۇرىس ارەكەت ەتكەنiنە كوز جەتكiزە ءتۇستiم.

- ءيا، بولاتحان اعا بالا كەزiنەن ۇلتشىل بولىپ وسكەنi جايىندا كوپ اڭگiمە ەستiدiك. مەكتەپ وقۋشىسى كەزiندە سىنىپتاسى ونى ورىسشالاپ "بوريا" دەگەنi ءۇشiن الگiنiڭ باسىنا سيا قۇيىپ جiبەرiپتi.

- بالا كەزiندەگi پiكiرi ستۋ­دەنتتiك شاقتا دا جالعاسىن تاپتى. ستۋدەنت بولعاندا "جاس تۇلپار" قوزعالىسىن قۇردى. تiپتi زەينەتكە شىققاندا دا وسى كوزقاراستى ۇستاندى. ال ەندi "جاس تۇلپاردىڭ" بۇگiنگi ءومiرi قانداي؟ قوزعالىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر قايدا قازiر؟ كەدەن وداعى قۇرىل­عاندا، قىتايعا جەر بەرۋ ماسەلەسi كوتە­رiلگەندە نە بiتiردi ولار؟ حالىق "جاس­تۇلپارلىقتار" كوزقاراسىن، iس-ارەكەتiن قاجەت ەتiپ وتىر. ال ولار بولسا، وسى قالادا ۇندەمەي ءومiر ءسۇ­رۋ­دە. وندا ولار ناعىز "جاستۇلپارلىقتار" ما، الدە ولاردiكi اشەيiن ويىن بولدى ما؟ وسىنى ءتۇسiن­بەيمiن.

- سول كiسiلەردiڭ وزiنە تiكەلەي شىعىپ، سۇراپ كوردiڭiز بە؟

- ءيا، ونى بەتتەرiنە ايتقام. مەنiڭ پiكiرiمدi "جاستۇلپارلىقتار" جاقسى بiلەدi.

- سوندا نە دەپ جاۋاپ بەردi?

- نە دەۋشi ەدi, "اكەڭە قالاي تارتقانسىڭ" دەپ باستارىن شايقادى. "ال جارايدى، وسىندا اكەم وتىرسا، وعان نە دەر ەدi­ڭiزدەر؟ ەگەر اكەمنiڭ كوزi تiرi بولىپ، وسىندا وتىرسا، سiزدەرگە باسقاشا جاۋاپ قايىرار ەدi" دەدiم. بۇل رەتتە اكەم "جاس تۇلپاردىڭ" باسى-قاسىندا بولىپ، سول قوزعالىس رۋحىن ءوشiر­مەي، بيiكتەتكەنiن، جاڭا سەرپiن بەرگەنiن ايتقان ءجون.

"ۇلت پاتريوتتارىنا باتىر كوسەم كەرەك"

- بولاتحان اعا نەبiر كەزەڭدەردi باستان وتكەردi. ۇلت پاتريوتتارىنا قوسىلعان تۇستا دا بiراز تۇسiنبەۋ­شiلiكتەر تۋعانعا ۇقسايدى. بولاتحان تايجان "ۇلت تاعدىرى" قوزعالىسىن قۇرامىز دەپ جۇرگەندە دوس كوشiم باستاعان ازاماتتار ولاردىڭ الدىن وراپ، ءدال وسىنداي قوزعالىس قۇرىپ ۇلگەرiپتi. ارتىنان تايجان باستاعان توپ "ۇلت تاعدىرى - ەل تاعدىرى" دەگەن قوزعالىس قۇردى. سوندا ۇلت پاتريوتتارىنىڭ اراسىندا نەگە اۋىزبiرشiلiك بولماعان؟ ولاردىڭ قازiر دە كۇش بولىپ قالىپتاسا الماۋى وسىدان شىعار؟

- ءيا، ول سولاي. اكەم بۇل ءجو­نiندە بىلاي دەگەن ەدi: "ۇيىمداستىرۋشىلىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە كوپتەگەن ينتريگالار بارىن بايقادىم. ونداي ينتريگالارعا قاتىسۋعا نيەتiم جوق". بiر جاعىنان اكەمنiڭ وسىنداي ۇيىمداردان شىعۋىنا دا وسى نارسەلەر تۇرتكi بولعان. ناقتى قانداي ينتريگالار بار، ول جاعىن اشىپ ايتپادى. وكiنiشتi, ارينە.

- سول وكiنiشتi كۇيدi ءالi كۇنگە دەيiن كەشiپ وتىرمىز...

- ءار ۇيىمدا ينتريگالار بار. ادامدار اراسىندا باسەكە بار ويتكەنi. ۇيىم بولسىن، بانك بولسىن، كومپانيا بولسىن، بارلىق جەردە بار ول. سول ينتريگالاردى قازiر ءوزiم دە كورiپ ءجۇرمiن.

- دەسەك تە بۇكiل ينتريگا، ءبولiنۋ، كورەالماۋشىلىق ءتارiزدi نارسەلەردi شەتكە ىسىرىپ قويىپ، بiرiگۋ قاجەت بولاتىن كەزدەر تۋادى ەمەس پە؟

- ول ءبارiبiر بار، تiپتi تابيعي نارسە. ماسەلەن، مۇحتار شاحانوۆ، جاسارال قۋانىشالين جانە قاسەن قوجا-احمەت بiر ۇستەلگە وتىرمايدى. وسىدان بiر جارىم جىل بۇرىن بiلمەيتiن ەدiم.

- الايدا ولار ۇلت پاتريوتتارى ما، ۇلت ءۇشiن جۇمىس iستەپ، قاجەت جاعدايدا بارلىق باس ارازدىقتارىن شەتكە ىسىرۋى تيiس ەمەس پە؟ قاراپايىم عانا مىسال. پرەزيدەنت سايلاۋى كوپ نارسەنiڭ بەتiن اشىپ بەردi. ۇلت پاتريوتتارى دا باسقا كۇشتەر ءتارiزدi بiرiگiپ ورتاق ۇمiتكەرiن شىعارا المادى... سوندا ولار كۇرەسكە دايىن ەمەس پە؟

- مەنiڭشە، بۇل - باسەكەلەستiك. بiراق مۇنىڭ انىق-قانىعىن جەتە تۇسiنە بەرمەي­مiز. سەبەبi مەن دە، سiز دە باسقا بۋىن وكiل­دەرi­مiز.

- بالكiم، ءوزارا باسەكەلەسكەنشە، بيلiكپەن باسەكەگە ءتۇسۋ كەرەك شىعار؟

- باسەكە قاشاندا دا بار. ول - زاڭدىلىق. بiر جاعىنان باسەكە بولعانى دۇرىس. باسەكەگە تۇسكەندەردiڭ ارقايسىسى ۇلت ءۇشiن كوپ iس تىندىرادى.

- جەكە-دارا ازاماتتاردىڭ ۇلت ءۇشiن قانداي جۇمىس iستەپ وتىرعانى تۇسiنiكسiز...

- ونى مەن دە تۇسiنبەيمiن، بiلمەيمiن. سiز مەنەن دە جاسسىز. سوندىقتان ونى مەن تۇسiنبەگەندە، سiزدiڭ دە ءتۇسiنۋiڭiز ەكiتالاي.

- ولاي بولسا، نەگە ۇلت پاتريوتتارىنا قوسىلدىڭىز؟

- ۇلتتىق كۇشتەرگە "ۇلت بiرلiگi" دوك­تريناسى ماسەلەسi كوتەرiلگەندە قوسىلدىم. مەنiڭشە، "قازاقستاندىق ۇلت" قابىلدانىپ كەتسە، بۇل قازاق ۇلتىنا قاۋiپ توندiرەتiن ەدi. سوندا قازاق ۇلتى قايدا قالار ەدi? م.شاحانوۆ وسى دوكتريناعا قارسى شىققاندا، قالاي قوسىلمايمىن؟

ارينە، ۇلت پاتريوتتارىنا بiرلiك كەرەك. قازاققا جانى اشيتىن ادامدار بiرiككەندە عانا كۇش بولماق. سوندىقتان بiر كوسەم بولسا، بولسىن.

- سودان كەيiن ولار كوسەمدiككە تالاسادى عوي؟

- ءيا، تالاسادى. ونى كوپ كورiپ ءجۇرمiن. بiراق ءبارiبiر ءوز جۇمىسىمدى جالعاستىرامىن. ەگەر مەن قولىمدى بiر سiلتەپ كەتiپ قالسام، بۇل جۇمىستى كiم iستەيدi? سوندىقتان ءوز جۇمىسىمدى جالعاستىرامىن. اعا بۋىن ارازداسسىن، اشۋلاسسىن، داۋلاسسىن، ايتىسسىن، تارتىسسىن، وعان ءمان بەرمەيمiن. سەبە­بi جۇمىس iستەۋگە قۇلىقتى ادام از.

- جۇمىس iستەۋگە قۇلقى جوق دەگەننەن شىعادى. كەز كەلگەن كۇش­تەردiڭ ناقتى iستەردەن گورi قىزىل سوزگە ەرiپ كەتەتiنiن بايقاپ ءجۇرمiز. سايلاۋعا بiردە تۇسەمiز، ەندi كەلiپ تۇسپەيمiز دەسە، بiرi بويكوت جاريالايمىز، تاعى بiرi سايلاۋعا قاتىسپايمىز دەپ جاتىر. سiزدiڭ وسىعان قاتىستى پiكiرiڭiز، ۇستانىمىڭىز قانداي؟

- ءوز باسىم سايلاۋعا بارمايمىن. انىق، ناقتى پiكiر جوقتىعىن ءوزiم دە كورiپ ءجۇرمiن. نەگە؟ بۇل ۇيىمداستىرۋدىڭ ناشارلىعىنان. ناقتى ۇيىمداستىرۋدىڭ جوقتىعىنان مۇنىڭ ءبارi.

- ال بويكوت جاريالاعان دۇرىس پا؟

- مەنiڭشە، دۇرىس. سەبەبi بالاما جوق. ەلەۋسiزوۆ تە، قاسىموۆ تا پرەزيدەنتتi قولدايتىنىن ايتتى. ءۇشiنشiسi كوممۋنيست. سوندا كiمگە داۋىس بەرەمiز؟

ماسەلەن، سەرiك ساپارعالي شىقتى. بiراق ونى جiبەرمەدi. 92 مىڭ قولدى 6-7 كۇندە جيناپ ۇلگەرۋ مۇمكiن ەمەس ويتكەنi. ناقتى بالاما بولماسا، سايلاۋعا بارۋدىڭ قاجەتi نە؟

- 2005 جىلدان بەرi قاراي بالاما شىعارۋ مۇمكiن بولمادى ما سوندا؟

- ەگەر وسى سايلاۋ زاڭ بويىنشا بەلگiلەنگەن مەرزiمدە، كەلەسi جىلى وتسە، وندا، مەنiڭشە، بiر بالاما شىعارۋعا مۇمكiندiك بولار ەدi. ال مىناۋ كۇتپەگەن سايلاۋ بولعان سوڭ، وعان ەشكiم دايىندالىپ ۇلگەرمەدi. سايلاۋ ويىنشىق ەمەس. وعان ۋاقىت، قارجى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى قاجەت. ەگەر سايلاۋ 2012 جىلى وتكەندە ۇلت پاتريوتتارىنىڭ iشiنەن جاقسى ۇمiتكەر شىعارۋعا بولاتىن ەدi.

- بiراق قازاقستاندا زاڭمەن بەلگiلەنگەن مەرزiمدەگi سايلاۋ بiر-اق رەت وتكەن. سوندا ساياسي كۇشتەر بۇل جولى دا مەرزiمiنەن بۇرىن سايلاۋ وتەتiنiن الدىن الا بولجاي المادى ما؟ قايسىبiرەۋلەر بىلتىردان بەرi سايلاۋعا دايىنبىز دەپ جار سالدى ەمەس پە؟

- سiزدiكi دۇرىس تا شىعار. الدىن الا بولجاۋعا بولار ەدi. ءوز باسىم بيىلعى جىلى پارلامەنت سايلاۋى وتەدi دەپ ويلادىم. ول ءۇشiن جوعارىدا ايتىپ وتكەنiمدەي، مىقتى ۇيىمداستىرۋ قاجەت. ال بۇل ءوز كەزەگiندە قارجى، ادامداردى، نيەتتi تالاپ ەتەدi. ۇلتشىلداردا، وكiنiشكە قاراي، مىقتى ۇيىمداستىرۋ جوق.

قازاق - بۇرىن باتىر بولعان قازاق. ال ەندi قازiرگi قازاقتارعا قاراڭىزشى، سول باتىرلىق قايدا جوعالىپ كەتتi? سوزگە كەلگەندە، ءبارiن تۇسiنەدi. ال ناقتى iسكە كەلگەندە، باتىلى جەتپەيدi. قورقاق.

- نەگە؟

- حح عاسىردا ەليتامىزدى، زيالىلارىمىزدى، ساۋاتتى ادامداردى قىردى. بۇل - بiر. ەكiنشiدەن، حالقىمىزدىڭ جارتىسى قىرىلدى. وزگە ۇلت وكiلدەرiن قونىس اۋدارت­تى. ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگiزدi. سودان بiز ابدەن زارداپ شەگiپ، ازعىندادىق. الايدا بiز تەز قالىپتاساتىن حالىقپىز. ماسەلەن، سiزدiڭ بۋىن، 20 جاسار جاستار بiزگە قاراعاندا اناعۇرلىم باتىل. ال بiزدiڭ بۋىن اقساقالدارعا قاراعاندا تiپتi باتىل. اعا بۋىن ايتاتىن "اق پاتشا", "پايعامبار", "كۇن كوزi" سياقتى سوزدەردi بiز تiپتi ايتپايمىز. تۇبiندە قازاق قايتادان قۋاتتى حالىققا اينالادى دەپ ويلايمىن.

- قاشان اينالادى؟

- مەنiڭ ويىمشا، بۇل كوپ ۋا­قىتقا سوزىلمايدى. ونى ءوز باسىم كورەمiن دەگەن پiكiردەمiن. 25 جىل بۇرىن قازاق قانداي ەدi? 1986 جى­لى جاستار الاڭعا شىعىپ، ءوز تالابىن قويۋى قاھارماندىق iس. سودان بەرi قازاقتىڭ رۋحى دا، سانا-سەزiمi دە ءوستi. دەسەك تە قازاق تiلiنە جەتiك، قازاق تiلiندە سايراپ تۇرسا دا، ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسiن ساتىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. ونداي ادامدار از ەمەس. شىن مانiندە، حالىق قامىن كiم ويلاپ ءجۇر، ال كiم ۇلت مۇددەسiن ساتىپ، التىن­عا كەنەلiپ ءجۇر، ونى انىقتاۋ قيىن.

الايدا قانشا ەلدi ارالاپ، شەتەلدە قانشا جىل تۇرسام دا، ءدال قازاق حالقى ءتارiزدi قۋاتتى ەلدi كورگەن جوقپىن. قازاق ءبارiن تەز ورنىنا قويىپ، قالىپتاسادى دەپ ويلايمىن.

- بولاتحان تايجان قايسىبiر ماقالاسىندا "بيلiك ءالi كۇنگە دەيiن ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگiزiپ وتىر" دەگەن پiكiر ايتىپتى. ودان قاشان ارىلامىز؟

- بiلمەيمiن. قازiر تەلەديداردى قوسىڭىزشى، باعدارلامالار ورىسشا. ماسەلەن، دۇنيە جۇزiندەگi Discovery, MTV, National geograp­hic, Euro news سياقتى ارنالار قاي ەلگە تاراسا، سول ەلدiڭ تiلiندە ءسوي­لەيدi. ال بiزدە تەك قانا ورىس تiلiندە تارايدى. 4500 گازەت-جۋرنال ورىسشا شىقسا، ونىڭ 450-i عانا قازاق تiلiندە. "ەكi جۇلدىز", "ەديم دوما" سياقتى رەسەيلiك ارنالاردىڭ كوشiرمە باعدارلامالارى بiزگە قاجەت پە؟ ماسكەۋ - دارىندى ادامدارلىڭ استاناسى. الگi باعدارلامالاردىڭ ساپالى بولۋى سودان. ال بiزگە ونداي ساپالى، قىمبات باعدارلاما جاساۋ قيىن. "ەكi جۇلدىزدى" ادەيi شىعاردى-اۋ دەيمiن. "مiنە، قاراڭىزدارشى، بiز ەش ۋاقىتتا ماسكەۋدiڭ دەڭگەيiنە جەتە المايمىز" دەگەن پيعىلمەن. وسىنى كورسەتۋ ءۇشiن. بۇل ۇلتقا كومپلەكس قالىپتاستىرادى. ءار ەلدە فرانشيزا باعدارلامالار بار. بiزگە دە سونداي باعدارلاما جاساۋعا بولادى. "ميلليون كiمگە بۇيىرادى؟" دەگەندەي. فرانشيزامەن جاسالعان باعدارلاما ساپاسى بارلىق ەلدە بiردەي.

ەكiنشi جاعىنان بيلiك وكiلدەرi قازاق تiلiن فورمالدi تiلگە اينالدىردى. سوندا قازاق تiلiندە بەدەل قالا ما؟ قازاق تiلiن ءوز بەتiمشە سوزدiك ارقىلى وقىپ ءجۇرمiن. بiراق قالادا قازاقتiلدi ورتا جوق. ماسەلەن، مىنا اس ءمازiرiن قاراڭىزشى. قازاقشا بiر اۋىز ءسوز بار ما؟ جوق. نەگە؟ سەبەبi بيلiك قازاق تiلiن فورمالدi تۇردە بiلۋگە بولادى، ال بiراق جۇمىس تiلiنە اينالدىرۋعا بولمايدى دەگەندەي بەلگi بەرiپ جاتىر. قازاق تiلi ححI عاسىردىڭ تiلi ەمەس دەگەندەي پiكiر ايتىلادى. ونىڭ ءبارi جالعان. يزرايلدە 2 مىڭ ادام عانا سويلەيتiن يۆريت تi­لiن قايتا قايتاردى. تۇرiكتەر دە، وزبەكتەر دە، قىرعىزدار دا، تۇرiك­مەندەر دە ءوز تiلiندە سويلەپ، سونى قولدانادى. قازاق تiلiن دە سونداي دەڭگەيگە كوتەرۋگە بولادى. تەك نيەت جوق.

- قازاقتىڭ تراگەدياسى دا وسى شىعار. بيلiكتە نيەت جوق، قۇلىق جوق دەگەندەي سىلتاۋ ايتىپ، ءبارiن بيلiككە جابۋ.

- قازاقتىڭ تراگەدياسى - حالىقتىڭ سانا-سەزiمi ابدەن جويىلدى. تەك كەيiنگi جاس بۋىن عانا كۇشتi. ساناسى مۇلدە باسقا.

كەڭەس وداعى تۇسىندا ورىستاندىرۋعا قاتتى ۇشىراعان حالىق - قازاق. سەبەبi جەرiمiز كەڭ، رەسۋرسقا باي. باسقا وداقتاس مەملەكەتتەردiڭ ونداي بايلىعى بولماعان. ەكiنشi جاعىنان قازاقستان ورتا ازياعا قاقپا iسپەتتi. ۇجىمداستىرۋ، الفاۆيتتi 2-3 رەت اۋىستىرىپ، ابدەن ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگiزگەنi سودان. تاريحقا كوز جۇگiرتسەك، قازاقتار سانى جونiنەن ورتالىق ازياداعى وزگە حالىقتارعا قاراعاندا، 7-8, تiپتi 10 ەسە كوپ بولعان. بۇۇ مالiمەتiنە سۇيەنسەك، ەگەر قازاقستاندا ۇجىمداستىرۋ بولماعاندا، قازiر بiز 40-50 ميلليوننىڭ ۇستiندە بولار ەدiك. مۇنداي جاعدايدا ءتۇر­كيا، پولشا، يسپانيا سياقتى دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋعا مۇمكiندiك بولار ەدi. قازاقتار سانى ازدىعىنان ازاماتتىق سانا-سەزiمi دە تومەن. بiراق، جوعارىدا ايتىپ وتكەنiمدەي، حالقىمىز تەز قالپىنا كەلەدi.

"قىتايعا بايلىقتى ۇلەستIرIپ، باسىمىزعا قاۋIپتI ءوزIمIز تابامىز"

- سوڭعى كەزدەرi قىتايعا جەر بەرiلەدi ەكەن دەگەن اڭگiمە قايتا كوتەرiلدi. راحات اليەۆتiڭ سوزiنە قاراعاندا، قازاقستان پرەزيدەنتiنiڭ قىتايمەن اراداعى كەلiسiمi بار. راسىندا دا، وسىنداي كەلiسiم بولۋى مۇمكiن بە؟

- بۇل ماسەلە بىلتىر دا كوتەرiلگەن. ونىڭ انىق-قانىعىن بiلمەيمiن. بيلiك مۇنىڭ وتە قاۋiپتi تاقىرىپ ەكەنiن جاقسى بiلەدi. بۇل ماسەلە ماعان دا قورقىنىش ۇيالاتادى. سەبەبi قازاق ءۇشiن جەر وتە قاسيەتتi ۇعىم ەكەنi بەلگiلi. قازاق جەرiن ەشقاشان بەرمەيدi. ءوز باسىم بيلiك جەردi بەرە سالادى دەگەنگە سەنبەيمiن. جەر بەرiلسە نە بولاتىنىن بىلتىر كورسەتتiك ەمەس پە. ر.اليەۆتiڭ ءسوزiنiڭ راس-جالعان ەكەنiن بiلمەيمiز. ول دالەلدەيتiن قۇجاتتارىن جاريا ەتكەن جوق. ال رەسمي اقپارات باسقا.

دەسەك تە قىتايدان تونەتiن قاۋiپ-قاتەر بار. قىتايدان بىلتىرعى جىلى العان 10 ميلليارد دوللار نەسيەمiز بار. قازiر كەم دەگەندە 7 ميلليارد دوللار قارىز الدىق. مەملەكەتتiڭ جانە مەملەكەت كەپiلدiك بەرگەن قارىز - 4,5 ميلليارد دوللار. قىتايدان الىنعان نەسيە قازاقستان دامۋ بانكi ار­قىلى الىناتىندىقتان، ول كۆازيمەملە­كەتتiك قارىزعا جاتادى. سوندا ەكi جىلدىڭ iشiندە 17 ميلليارد دوللاردى نە ءۇشiن الدىق؟ ماسەلەن، 2009 جىلى 10 ميلليارد دوللار نەسيەنiڭ 2,7 ميللياردى "قازاق­مىس­قا" كەتتi. بۇل - اشىق اقپارات. بيىلعى جىلى الىنعان 7 ميلليارد دوللاردىڭ 2 ميللياردى ەۋرازيالىق توپتىڭ ەنشiسiندە. سوندا قازاقستان دامۋ بانكi نە ءۇشiن قا­رىز­عا بەلشەدەن باتتى؟ "قازاقمىس", ENRC-تەر نەسيەنi ءوزi السىن. ونىڭ ۇستiنە ENRC برازيليانىڭ تەمiر رۋداسى كەن ورنىنا 3 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا        قۇ­يىپ­تى. وندا نە ءۇشiن موينىمىزعا 2 ميل­ليارد دوللاردى جۇكتەپ الدىق؟ قاجەت دەسەڭiز، ماشكەۆيچ يزرايلگە قايتىپ ورال­عان ازامات. ەۋرازيالىق توپقا كiرەتiن يبراگيموۆ پەن شوديەۆ تە باسقا ەلدiڭ ازاماتتارى.

قىتاي الماتى مەن استانا اراسىنا تەمiرجول سالاتىن بولدى. نەمiستەر، گوللاندىقتار، فرانتسۋزدارعا اقشا بەرسەك، ولار بiزگە سول جولدى قاتىرىپ سالىپ بەرەدi عوي؟ سول جول قاجەت پە ءوزi? ونسىز دا تەمiرجول بار ەمەس پە. ماسەلەن، شانحاي مەن گونكونگتىڭ اراسىندا جۇيرiك تەمiرجول بار. بiراق گونكونگ پەن شانحايدىڭ ارقايسىسىندا 15 ميلليون حالىق تۇرادى.

قىتاي مەن قازاقستان جەل ەلەكتر قۋاتىن دامىتاتىن بiرiككەن كاسiپورىن قۇرماق. وعان جەر گرانتى بەرiلەدi. بۇل قاۋiپتi. بۇعان دەيiن قىتايمەن بiرiگiپ كاسiپورىن جۇرگiزۋدiڭ ناتيجەسi جامان اياقتالعان. ازيا گاز قۇبىرى بiرiككەن كاسiپورنى بار. قازتاگ اقپاراتىنا سەنسەك، CNPC مەن "قازمۇنايگازدىڭ" ونداعى ۇلەسi 50 دە 50. قىتايدىڭ بانكi وسى وندiرiسكە نەسيە بەردi. بۇل بiرiككەن كاسiپورىن شىمكەنت، جامبىل جانە الماتى وبلىستارىنا گاز قۇبىرىنىڭ ەكi بۇتاعىن جۇرگiزدi. قازتاگ جۋرنا­ليسi راسۋل رىسمامبەتوۆتiڭ جازۋىنشا، بۇل كاسiپورىن 2014 جىلعا دەيiن نەسيەنi قايتارۋ كەرەك. ال ونى قايتارۋ قيىنعا سوقپاق. سەبەبi ول گاز ترانزيتi ءۇشiن عانا اقشا الىپ وتىر. ال ەگەر قايتارىپ بەرمەسە، وندا گاز قۇبىرىنىڭ بۇتاقتارى قىتاي ۇلەسiنە كەتپەك. ونداي جاعدايدا قىتاي ءۇش وبلىستا قو­جايىن بولادى دەگەن ءسوز. بۇل اقپارات تامىز ايىندا شىقتى. وسى جارتى جىلدىڭ iشiندە بۇل اقپاراتتى ەشكiم تەرiسكە شىعارمادى. سوندىقتان بۇل - الاڭداتاتىن ماسەلە. 2009 جىلى الىنعان 10 ميلليارد تەڭگەنiڭ كوپ بولiگi "ماڭعىستاۋمۇنايگازدى" ساتۋ ءۇشiن جۇمسالدى. ناتيجەسiندە قىتاي مۇناي كومپانياسىنىڭ 50 پايىز اكتسياسىن ساتىپ الدى. "اقتوبەمۇنايگاز", شنوس، قۇمكول­دە دە قىتاي ۇلەسi از ەمەس. قىتاي تەك ستراتەگيالىق رەسۋرستارعا اقشا قۇيىپ وتىر. التىنۆاليۋتا رەزەرۆi دوللارعا ەڭ باي ەل - قىتاي. مۇنى قىتايلىقتار ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى ساتىپ الۋعا جۇمساۋدا. وسىعان قاتتى الاڭدايمىن.

- بۇل رەتتە اكەڭiزبەن پiكiرiڭiز قاراما-قايشى سياقتى. سەبەبi بولاتحان تايجان بiر سۇحباتىندا "قىتاي ەكسپانسياسىنان تونەر قاۋiپ جوق" دەپتi. بۇعان نە دەيسiز؟

- قىتايلىقتار اگرەسسيۆتiك، شوۆي­نيستiك ساياسات جۇرگiزبەيدi. بايلىقتى كۇشپەن تارتىپ المايدى. وزگە ەل نە بەرسە، سونى اقشاعا ساتىپ الادى. ال ەندi وسى بايلىقتى ءوز قولىمىزبەن ءوزiمiز ۇيلەستiرiپ وتىرمىز ەمەس پە؟ ءسويتiپ، ءوز باسىمىزعا قاۋiپتi ءوزiمiز تابامىز. اكەم وسىنى مەڭزەگەن بولاتىن. سوندىقتان قىتاي قاۋiپ توندiرمەيدi, وزiمiزگە ءوزiمiز قاۋiپ ءتوندiرiپ وتىرمىز. قىتاي رەسۋرستاردى كۇشپەن تارتىپ الۋعا دايىن ەمەس، سەبەبi iشكi ماسەلەسi كۇيiپ تۇر. قازiر قىتاي دۇنيە جۇزiندەگi ەكiنشi ەكونوميكا. ول ەلمەن ەكونوميكالىق قاتىناسپاۋعا نەگiز جوق. رەسەي گرۋزياعا قاتىستى قانداي ساياسات ۇستانىپ وتىر؟ تەمiرجول، ساۋدا-ساتتىق جاعىنان جولىن بوگەۋدە. شاراپ، مينەرالدى سۋدى كiرگiزبەي تاستادى. ال قىتاي تاراپىنان ونداي ساياسات جوق. ساتاسىڭ با، سات، الامىز دەيدi.

"بيلIك ەڭ الدىمەن ءوز حالقىءنسۇيۋI قاجەت"

- بiر مالiمەتكە قاراعاندا، قازاقستانداعى مۇنايدىڭ 30 پايىزى قىتايلىقتاردىڭ قولىندا ەكەن.

- "ەكسپەرت" جۋرنالى ونى 22 پايىز دەپ كورسەتiپتi.

- مۇناي سالاسىنداعى وزگە شەتەلدiك كومپانيالار دا از ەمەس.

- 24 پايىز اقش-تىڭ قولىندا.

- سوندا وزiمiزگە نە قالدى؟

- "قازمۇنايگاز" مۇنايدىڭ 28 پايىزىن وندiرەدi. 17 پايىزى ەۋروپالىقتاردا، 19 پايىزى رەسەيلiكتەردە. جالپى، جىل سا­يىن وندiرەتiن مۇناي 80 ميلليون تونناعا جەتەدi. وسىنىڭ 24-25 ميلليونى تەڭگiز­شەۆرويل ەنشiسiندە. ال تشو اقش-تiكi. سوندا وسى تشو قانداي سالىقتار تولەيدi? ءونiم ءبولiنiسi تۋرالى كەلiسiم بار. ول قۇپيا اقپارات. تشو باستىعى "بiز مۇلدەم ەكسپورتتىق باج سالىعىن تولەمەۋiمiز كەرەك" دەدi. بىلتىر مۇنايعا سالىناتىن ەكسپورتتىق كەدەندiك باج سالىعى 20 دولللار بولسا، بيىل ول 40-قا كوتەرiلدi. سونداي-اق تشو قازاقستانعا بىلتىر 9,6 ميلليارد دوللار تابىس بەردiك دەدi. بiراق كومپانيا جۇمىسشىلارعا تولەيتiن ايلىعى، تاۋار، قىزمەت، سالىق تولەيدi. دەمەك، كەشiرiڭiزدەر، قازاقستاندىق ازاماتتار سiزگە جۇمىس iستەدi, ولاي بولسا الگi اقشانى جۇمىسشىلارعا ايلىق رەتiندە تولەدiڭiز، تاۋار، قىزمەتكە جۇمسادىڭىز، سالىق تولەدiڭiز. ال ول 9,6 ميلليارد دوللاردى كوپ دەپ ماقتانىپ تۇر. شەتەلدiك كومپانيالار جۇمىس iستەسiن، بiراق سالىقتى قازاقستاندىق وندiرۋشiلەر ءتارiزدi تولەسiن. سوندىقتان ءونiم ءبولiنiسi تۋرالى كەلiسiمدi قايتا قاراۋ كەرەك.

بىلتىر سالىق كوميتەتi قاراشىعاناققا قوسىمشا 1,2 ميلليارد سالىق تولەتتi. بۇل دۇرىس. بiراق وسى جۇمىستى ارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك. اتا-بابالارىمىز جەردi بiز ءۇشiن ساقتادى، جەر ۇرپاقتىڭ يگiلiگiنە جاراسىن دەپ ويلادى. ال قازiر قازاقتار ەڭ كەدەي وبلىستاردا تۇرىپ جاتىر. اتىراۋ، اقتاۋ، قىزىلوردا دەگەندەي. وسى وبلىستاردا مۇناي كوپ. مۇنايلى ولكەدە تۇرسا دا قازاقتار ولمەستiڭ كۇيiن كەشiپ ءجۇر. اربا سۇيرەپ جۇرگەن دە، جانارماي بەكەتiندە ماي قۇياتىن، قىسقاسى، بۇكiل قارا جۇمىستى iستەيتiن وزگە ەمەس، قازاق. اراب ەلiندە وندايدى كورمەيسiڭ.

- دەسەك تە تۋنيس، ەگيپەت ەلدەرiندە جەرگiلiكتi ۇلت تۇرمىسىنىڭ قيىنداۋى سياق­تى فاكتورلار توڭكەرiستi تۋدىردى. بiزدە وسى وقيعالار قايتالانۋى مۇمكiن بە؟

- ارينە. ەگيپەتتە مۇباراك 30 جىل بيلiك قۇردى. ءار تيرانيانىڭ سوڭى بار.

ۇلت پاتريوتتارىنىڭ اراسىندا باتىر ادام بولۋى تيiس. ءوز قامىن جەمەيتiن، حالىق ءۇشiن جانىن قيۋعا دايىن ادام. وكiنiشكە قاراي، ءدال قازiر ونداي ادامدى بايقاپ وتىرعان جوقپىن. ونداي ادامنىڭ بiرiن ولتiرسە، ەندi بiرiن تۇرمەگە جاۋىپ، iشتەن تۇنشىقتىردى.

- بيلiك قازاق ۇلتىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشiن قانداي شارالاردى قولعا الۋى تيiس؟

- ەڭ الدىمەن ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋ كەرەك. سەبەبi ينفراقۇرىلىمنىڭ 80-90 پايىزى ەسكiرگەن. وڭتۇستiكتە ەلەكتر قۋاتى جەتiسپەيدi. اۋىلداعى سۋ ناشار. 40 پايىز حالىقتىڭ ايلىعى 56 مىڭ تەڭگەگە جەتپەيدi. تۇرمىستى جاقسارتۋ ءۇشiن بيلiك ەڭ الدىمەن ءوز حالقىن ءسۇيۋi قاجەت. وكiنiشكە قاراي، بيلiكتەگiلەر تەك ءوز وتباسىنىڭ قامىن جەيدi. شەتەلدەن پاتەر ساتىپ الىپ، بالالارىن سوندا وقۋعا جiبەرەدi. ءسويتiپ، باقىتتى اداممىن دەپ ويلايدى. بiراق بۇكiل حالىق باقىتتى بولماسا، ونىڭ باقىتتى بولۋعا قۇقىعى جوق ەكەنiن تۇسiنبەيدi. مەنiڭشە، وسى ادامداردىڭ ءبارi ەرتە مە، كەش پە، قازاقستاننان قاشادى. ايتپەسە، شەتەلدەن جىلجىمايتىن مۇلiكتi نەگە ساتىپ الدى؟ ەرتەڭگi كۇنi سوندا تۇرامىن دەگەن ماقساتپەن. ال بiز ءبارiمiز بۇل جەردە، وسى پروبلەمالارمەن، قىتايدىڭ الدىنداعى قارىزدارمەن قالامىز. بiر جاعىنان وسى كەز تەز تۋسا دەيمiن. ويتكەنi ول كەز نەعۇرلىم تەز تۋسا، سوعۇرلىم الگi ماسەلە­لەردi تەزiرەك شەشەر ەدiك.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن

ەلنۇر باقىتقىزى

«جاس الاش» گازەتى