I

كۇن ۇزاققا ايداربەكتىڭ ءۇيى ۇرىسپەن بولدى. ەرلى-بايلى ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ءىلىپ-قاعىپ، ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى الماي، ءالى جەتكەنى ءوش الۋ جولىن قاراستىرىپ وتىرعان سەكىلدى. بۇرىن مۇنداي ۇرىس بولعاندا، اياق جاعى تاياققا تىرەلىپ، زەينەپتىڭ ەتىنە كوبىنە تاڭبا ءتۇسىپ قالاتىن. زەينەپ ونى سەزسە دە، سۇيەككە بىتكەن قارىسپالىق ەركىن الىپ، ءبىر تابانعا شەيىن باس يمەيتىن. ۇرىستارىنىڭ كوبى بولماشى نارسەدەن شىعاتىندىقتان، زەينەپتىڭ ءسوزى ايداربەككە كەي كەزدەردە ءۇستىپ كەلىپ، توبەلەسسىز دە جاراسىپ كەتىسە بەرۋشى ەدى.

بۇگىنگى ۇرىستارى زىلدىرەك. ايداربەك ەرتەدەن بەرى تاماق تا ىشكەن جوق. كيكىلجىڭنىڭ كىرگەنىنە ءبىر جەتى بولىپ قالعان. سودان بەرى ءبىر-بىرىنە دۇرىس جاۋاپ بەرمەي، جاتقاندا ايداربەك ىرگەگە، زەينەپ وت جاققا قاراپ جاتادى.

I

كۇن ۇزاققا ايداربەكتىڭ ءۇيى ۇرىسپەن بولدى. ەرلى-بايلى ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ءىلىپ-قاعىپ، ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى الماي، ءالى جەتكەنى ءوش الۋ جولىن قاراستىرىپ وتىرعان سەكىلدى. بۇرىن مۇنداي ۇرىس بولعاندا، اياق جاعى تاياققا تىرەلىپ، زەينەپتىڭ ەتىنە كوبىنە تاڭبا ءتۇسىپ قالاتىن. زەينەپ ونى سەزسە دە، سۇيەككە بىتكەن قارىسپالىق ەركىن الىپ، ءبىر تابانعا شەيىن باس يمەيتىن. ۇرىستارىنىڭ كوبى بولماشى نارسەدەن شىعاتىندىقتان، زەينەپتىڭ ءسوزى ايداربەككە كەي كەزدەردە ءۇستىپ كەلىپ، توبەلەسسىز دە جاراسىپ كەتىسە بەرۋشى ەدى.

بۇگىنگى ۇرىستارى زىلدىرەك. ايداربەك ەرتەدەن بەرى تاماق تا ىشكەن جوق. كيكىلجىڭنىڭ كىرگەنىنە ءبىر جەتى بولىپ قالعان. سودان بەرى ءبىر-بىرىنە دۇرىس جاۋاپ بەرمەي، جاتقاندا ايداربەك ىرگەگە، زەينەپ وت جاققا قاراپ جاتادى.

ەسىكتىڭ الدىنا توقىمدى توسەپ جىبەرىپ، ايداربەك تالدان كەرىپ تور توقۋعا كىرىستى. زەينەپ ۇلكەن بولمەسىندەگى پەشكە ارقاسىن سۇيەپ وتىرىپ ۇرشىك ءيىردى. اكە-شەشەسى ۇرىسقا كىرگەلى بويىن جازىپ ويناي الماي كۇلامزا دا جۇدەۋگە اينالىپ ەدى، بۇگىن ءۇيىنىڭ ىشىندە وزگەشە جاندانۋ، قوزعالىس، ىسكەرلىك كورىنگەن سوڭ، ءبىرازدان بەرى تەرەزەنىڭ تۇبىندە جيناۋلى تۇرعان قۋىرشاعىن الىپ، جاۋلىعىن جامىلدىرىپ، كيىندىرۋگە اينالدى. قۋىرشاققا جامىلدىرعان جاۋلىق كۇلامزاعا ۇناپ كەتتى. ءوزىنىڭ شەبەرلىگىنە، ەپتىلىگىنە قۋانىپ، قۋىرشاققا كىشكەنە قاراپ وتىردى دا: - اجە، اجە!.. - دەپ زەينەپتىڭ ۇرشىق جۇگىرتىپ وتىرعان قولىنا جابىستى. زەينەپ قارامادى. نەگە قاراماعانىن كۇلامزا سەزەدى. بۇرىن قۋىرشاق ىستەگەندە، ەل ىشىندە اتاققا شىققان «كاكاۋىز كەلىننىڭ جاۋلىعىنىڭ موداسى» دەپ كۇلامزانىڭ كۋىرشاعىن زەينەپتىڭ ءوزى تالاي جامىلدىرىپ بەرگەن. ەندى بۇگىن، زەينەپسىز-اق قۋىرشاعىن ءوزى جوندەپ العان سوڭ قۋانىشىن اجەسىنە ايتپاي كۇلامزا توزە الاتىن بولمادى. بىراق، اكە- شەشەسىنىڭ اراسىنداعى سالقىندىقتى سەزە جۇرگەندىكتەن، ءبىر رەت ايتقانىنا نازار سالماعان سوڭ، قۋىرشاعىن قايتا كورسەتۋدىڭ ءتيىس، ءتيىس ەمەستىگىن بىلە الماي كۇلامزا داڭ بولدى. ايتسە دە تاعى ءبىر ايتىپ كورەيىن دەگەندەي، - اجە، اجە!..-  دەپ، جابىسا بەرگەندە، زەينەپتىڭ ۇرشىق يىرگەن قولىنا قاقتىعىپ قالدى.

- تاستا ءارى، قۋ قاتىن، قاتىن بولماي قالارمىن دەپ كورقاسىڭ با! - دەپ زەينەپ قۋىرشاقتى لاقتىرىپ جىبەردى. كوكاۋىز قاتىننىڭ موداسىمەن ورالعان جاۋلىق جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. كۇنى بويى ىستەگەن ەڭبەگى زايا بولعانعا كۇلامزا ىزالانىپ جىلاپ، زەينەپتىڭ وڭ جاق تىزەسىنە جارماسا جاتىپ ەدى.

- ءارى، قۋ قاتىن، ءتىپتى يىرتپەدىڭ عوي، - دەپ زەينەپ تاعى يتەرىپ تاستادى.

كۇلامزا داۋسىن شىعارىپ جىلاۋعا كىرىستى. زەينەپتى ۇرىپ اشۋىن تارقاتۋعا، شىنىندا ايداربەك سىلتاۋ تابا الماي وتىر ەدى. ەندى، مىنا بالانىڭ جىلاعانى وزىنشە تولىق سىلتاۋ. سوندىقتان تۇپكى ويىن جارىققا شىعارۋ ماقساتىمەن زەينەپكە بايلانىسپاقشى بولدى. جۇمىسىن توقتاتىپ، ورنىنان قوزعالىپ-قوزعالىپ قويدى. دەلەك تاناۋ دەلديدى. ەكى كوزى قۇتىرعان سيىردىڭ كوزىندەي بوپ ادىرايدى، قوزعالعان سايىن اشۋعا تىعىلىپ، بۋلىعىپ بارىپ:

- نەگە جىلاتاسىڭ؟!. جىلاتپا بالانى، - دەدى...

توقىپ وتىرعان قورابىن توقتاتتى. قاباعىن بۇرىنعىدان گورى قىرجيتىڭقىراپ، ەكى كوزىن زەينەپ وتىرعان پەشكە قاداپ، تىستەنىپ تۇرا ۇمتىلۋعا وڭتايلانعان ادام قۇساپ وتىردى. بۇل سياقتى جەكىرگەنگە زەينەپ ءسوزسىز جاۋاپ قايىرادى دەپ ويلادى، ەگەر جاۋابى زىلدىلەۋ شىقسا، ەكى-ءۇش اۋىز سوزبەن ءىستى ءبىتىرىپ، تۇرا جۇندەمەك بولدى.

زەينەپكە ايداربەكتىڭ داۋسىنىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ءمالىم بولعاندىقتان، ۇرۋعا ىڭعايلانعانىن سەزىپ، ول ۇندەمەسكە تىرىستى. زەينەپتىڭ قۋلىعىنا ايداربەك تە تانىس. ۇرماسا اشۋ تارقامايدى. سوندىقتان، قايتسە دە ۇرماي قويمايمىن دەگەن ويمەن ءسوزدى قايتا باستادى:

- يت! قولىڭا ۇستاعان جالعىز قارعاڭ، قاسقىر كۇساپ قاباسىڭ دا وتىراسىڭ، -دەدى.

زەينەپ شىداي المادى. كوپتەنگى اشۋ، كەك - ءبارى كەلىپ قاباتتاسىپ، ەرىكسىز سويلەيتىن بولدى. تىم ءزىلدى قىپ شىعارسا، ءسوزسىز تاياق جەيدى. تاياق جەيمىن دەپ ۇندەمەي قالسا، جەڭىلگەندىك بىلىنەدى. بۇرىندى-سوڭدى تاياقتان قورقىپ ءتىلىن تارتپاۋ - ۇيرەنشىكتى ادەت سەكىلدەنىپ كەتكەن. سوندىقتان، زەينەپكە ەندىگى لايىقتىسى سوزگە ءسوز كايىرۋ ەدى.

زىرقىراعان ۇرشىق ءجۇندى سوزىپ ۇلگىرتپەي ءۇزىلىپ جەرگە ءتۇستى. قاعىلەز ەرنى قالتىرانىپ، ءپىشىنى سۇرلانىپ، ۇزىلگەن ءجىپتى جالعاپ جاتىپ:

- جانىڭ اشىماي-اق قويسىن!.. - دەدى.

- ەندى كىمنىڭ جانى اشيدى؟!. يتتەن جارالعان شوشقانىڭ ءسوزىن قاراشى!.. بىردەمە ايتسا ارسىلداپ بەتتەن قاۋىپ الۋ...

- بەتىڭنەن الىپ نە دەدىم؟.. ۇرسام ءوز بالام، مەندە ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. ادەمى قاتىنىڭنىڭ بالالارىن ۇرعىزباي ەسىرەرسىڭ.

ايداربەكتىڭ كۇتكەنى دە وسى ءسوز ەدى. ەندى كىدىرۋدىڭ ءجونى جوق. ەسىك جاقتا تۇرعان قايىڭ تاياقتى الا بولمەنىڭ ەسىگىنە كەلىپ تە قالدى.

- نە دەيسىڭ، ءاي؟..

ەسىك جاقتا وتىرعان ايداربەكتىڭ داۋىسى كەنەت جانىنان شىققاندا، زەينەپ سەلك ەتىپ كەتكەندەي بولدى. ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن ءبىلىپ، بەتىنە جالت قارادى دا، ءجۇنىن سوزىپ، ۇرشىعىن يىرە بەردى.

اشۋمەن ىزعارلانىپ قالشىلداپ كەلسە دە، زەينەپتىڭ كورىققان ءپىشىنىن، ايىپ مەندە-اق بولسىن، عافۋ ەت دەگەن ءتارىزدى تومەن قاراپ مۇڭايۋى - ايداربەكتىڭ ۇرۋىن جونسىزدىككە شىعاراتىن سەكىلدەندى. ايتسە دە ءبىر ۇرماي كوڭىل كونشىمەيتىن بولعاندىقتان، قۇشىرلانىپ، تۇيىلگەن جۇدىرىقپەن جەلكەگە كويىپ كەلىپ قالدى.

تەكشەلەپ وراعان اق جاۋلىق - كۇلامزانىڭ قۋىرشاعى سەكىلدەنىپ ۇشتى.

- ويباي-اي، نە جازدىم؟!. - دەپ زەينەپ ىشقىنىپ جىلاپ جىبەردى.

- اتاڭا نالەت!.. - دەدى ايداربەك.

بويدى كەرنەگەن اشۋ ايتۋعا ءسوز تاپتىرمادى. قارسىلاسپاعان قاتىندى ۇرا بەرۋدىڭ تاعى ءجونى جوق.

- اتاڭا نالەت. سەن نە قىلمادىڭ... قاراندى باتىر، كەت!..مەن سەنەن تالاق! - دەدى.

- قۇداي!.. قۇداي!.. نە جازدىم، قۇداي!.. - دەپ زەينەپ وكىرىپ جىلاۋعا كىرىستى. كۇلامزا «اجەلەپ» كەلىپ الدىنا تىعىلدى...

كۇلامزانى باۋىرىنا باسىپ، جىلاعان كۇيى بۇكشيىپ زەينەپ جاتىپ الدى. بۇرىنعىدان گورى اشۋى تارقاپ، كۇن كەش بولۋعا اينالعان سوڭ، شاشىلعان تالىن جيىپ، مال قاراۋعا ايداربەك تىسقا شىقپاقشى بولدى.

ۇزاقتى كۇنگە تاماق ىشپەگەن ادام - قارنى دا اشايىن دەدى.تورگى بولمەگە ءبىر-ەكى رەت كەلسە دە، زەينەپكە تۇر دەپ ايتۋعا باتا المادى. بۇرىن زەينەپ ايىپتى سەكىلدى كورىنسە دە، تاياق جەگەن سوڭ ايىپتان تازارىپ، «تۇرمايمىن» دەپ ايتۋعا دا ەركى بار سەكىلدى كورىندى.

ۇندەمەي تىسقا شىعىپ، مالىن سۋارىپ، قورالاۋعا كىرىستى. ەكى كوزى زەملەنكەنىڭ مورجاسىندا. بۇرىن قانشا تاياق جەسە دە، مەزگىلىمەن تاماعىن ىستەۋ - زەينەپتىڭ ادەتى ەدى. ايداربەك ۇرعاندا دا سول كەپ ۇرۋدىڭ ءبىرى عوي دەپ ۇرىپ ەدى.

كۇن باتىپ،  قاس قارايعانشا زەينەپتىڭ قوزعالعانى كورىنبەگەن سوڭ دالادا تۇرا بەرۋدى قول كورمەي ايداربەك ۇيگە كىردى. قىراۋلى تەرەزە كەشتىڭ قاراڭعىلىعىنا قوسامەتكەي بولىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە ەش نارسە كورىنبەستىك ەدى.

- كۇلامزا!.. -  دەدى.

كۇلامزانىڭ اتىن اتاعاندا تۇپكى ويى زەينەپ جاۋاپ بەرەر مە ەكەن دەگەن ەدى.

- نەمەنە اكە؟ -  دەدى كۇلامزا.

- اجەڭ قايدا؟.. شام نەگە جاقپايسىندار؟

- اجەم جىلاپ جاتىر،-  دەپ كۇلامزا زەينەپتىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.

ايداربەك باسقا ايتار ءسوز تابا المادى. توسەگىنىڭ ۇستىنە بارىپ قيسايىپ جاتتى. ەكى كوزى پەشتە، پەشتىڭ جانىنداعى زەينەپتە، قوزعالار ما ەكەن، تۇرا ما ەكەن دەپ ويلادى. زەينەپ تۇرىپ شام جاعىپ، توسەك سالىپ بەرسە، تاماق ىشپەۋىنە قۇل، بۇرىنعى اشۋ-ارازدىقتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، قۇشاقتاپ جاتقىسى كەلدى... ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى - ءتۇرلى ويلار تىزبەكتەلىپ، ايداربەكتىڭ ەركىن بيلەي باستادى. تاياق جەگەن زەينەپتى ىشىنەن ايادى. جازىقسىز ۇرعانىنا وكىندى... قىزىل شىرايلى بەتىنەن سۇيگىسى كەلدى... ىنتىققاننان ىنتىعىپ، ەرىكسىز باسىن كوتەرىپ الدى. زەينەپكە بارىپ جالىنعىسى كەلدى. ورنىنان قوزعالا بەرەيىن دەگەندە، كەنەت تاعى ءبىر وي ءتۇستى. «بارۋىم ءتيىس بولار ما ەكەن؟..»

بارار-بارماسىن بىلمەي داڭ بولدى...

II

زەينەپ تاعى كوپ جىلادى.

ايداربەكپەن قوسىلعانىنا بيىل جەتى جىل بولعان ەكەن. سودان بەرى وتكىزگەن ومىرىندە قىزعىلىقتى كۇن شامالى. بايىنىڭ مىنەزى تەرىس: بولماشى سىلتاۋ قىلىپ ەكى كۇننىڭ بىرىندە ۇرادى. كەلگەن كەزدە تاياققا شىداي الماي «قايدان تاپ كەلدى ەكەن؟» دەپ نالىپ جۇرگەنىندە وسى كۇلامزا تۋعان. تۇڭعىش بالانىڭ ادامعا ىستىقتىعى قانداي، كۇلامزا تۋعالى زەينەپ تاياققا دا ۇيرەنىپ، اشۋ-ارازدىقتى دا جابا توقىپ جۇرە بەرۋشى ەدى. جاڭا ايداربەكتىڭ المالى-سالمالى مىنەزى زەينەپتىڭ تىنىشتانۋىنا سەبەپ بولدى: تۇنەرگەن بۇلتتاي بۇرقىراپ بۇرق-سارق كەلسە دە، ساعاتىنا جەتپەي اشۋى تارقاپ، ەكەۋى ويىنعا، ازىلگە كىرىسەدى. جەتىسىنە ءبىر ۇرىسۋ، ۇرىسقان سايىن ۇرۋ، ەكەۋىنىڭ ويىنشا دا

تۇرمىستىڭ زاڭى، شاريعاتتىڭ بۇيرىعى سەكىلدەندى. ولاي ويلاۋلارىنا سەبەپ جايشىلىقتان گورى، ارازداسقاننىڭ ارتىنان ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ايلاپ-جىلداپ كورمەگەن ادام سەكىلدەنىپ قۇشاقتايدى. سوندىقتان ەكەۋى اشۋلانىسقاندا ءبىرىن-ءبىرى جابىرلەسەدە، ءبىرىن-ءبىرى كورمەستىك ءسوز ايتىسسا دا، ۇزاماي ءبىر قىزعىلىقتى تۇرمىسقا قايتاتىندارىن سەزەتىن سەكىلدەنەدى... ايداربەك بۇگىن دە سولاي بولادى عوي دەپ ويلاپ ەدى.

بىراق، زەينەپتە وي ەكىنشى ءتۇرلى ەدى. بۇرىنعى قالىپپەن تاياقتى ەلەمەي ءىسىن ىستەپ، الداعى قىزعىلىقتى تۇرمىسقا ازىرلەنۋ بۇگىن زەينەپتە جوق ەدى. ويتكەنى جەلكەگە تيگەن جۇدىرىقتان گورى ءبىر اۋىر، سالماقتى نارسە بار، زەينەپتىڭ سونشاما جىلاۋىنا، بۇكشيىپ جاتىپ الۋىنا سول سەبەپ بولدى. قانشا ويلاسا دا ۇشىنا شىعۋ قيىن.

ول تالاق ەدى.

زەينەپ ەلدە جۇرگەندە شەشەلەرىنىڭ ايتقانىنان ەسىتەتىن: «نەكە ەرلى-بايلى ادامنىڭ تۇرمىسىن ءبىر-بىرىنە بايلايتىن ءجىپ. ءبىرىن-ءبىرى كورمەگەن، ءبىرىن-ءبىرى سۇيمەگەن ەكى ادامدى نەكە سۇيدىرەدى. نەكە ماحاببات ءجىبى، ەرلى-بايلى ادام قانشاما ءبىرىن-ءبىرى كورمەستىك بولىپ، ارازداسسا دا، نەكە تۇرعان جەردە ماحاببات ۇزىلمەيدى. ال، ەرلى-بايلى ادامنىڭ جيرەنىشتى تۇرمىسىنا دانەكەر بولىپ تۇرعان ءجىپتى ۇزەتىن ءبىر نارسە بار، ول - تالاق!..»ايداربەك بۇگىن كەپ ۇرعان جوق، بىراق تاياقتان ون ەسە ارتىق تالاقتى شىعاردى. «مەن سەنى كورمەيمىن، مەن تالاق» دەپ ايتىپ سالدى. زەينەپ، ەندى ءجىبى ەرىكسىز ءۇزىلدى دەپ جاتىر. بايىنىن ءبىر جەتىدەن بەرى ۇرىسقانى، جەلكەگە بىرەر تۇيگەنى الدەقاشان ۇمىتىلعان. ەسى-دەرتى جالعىز تالاق. ايداربەكتەن ايرىلىپ كەتۋگە سەنبەيدى. كۇنىنە كىرىق پىشاقتاسىپ وتىرسا دا، دۇنيەدە وسىدان ارتىق تۇرمىس بار دەپ ويلامايدى.

زەينەپ كوپ ويلادى. باستان وتكەن تۇرمىسى بىرتىندەپ كوز الدىنا ەلەستەي باستادى. اكە-شەشەسىنىڭ قاي ۋاقىتتا قۇدا بولىپ مال العانىن انىق بىلمەيدى. بىراق كۇيەۋگە بەرىلگەنىن، كەلەشەكتە جەڭگەلەرى سەكىلدەنىپ بىرەۋگە قاتىن بولىپ، كۇندە تاياق جەپ ءومىر وتكىزەتىنىن زەينەپ ەسى كىرە باستاعاننان-اق سەزگەن. تەنتەك بولىپ جەڭگەلەرىمەن ويناعاندا: «قوي، بايىڭا ايتىپ ۇرعىزارمىن» دەگەن ءسوز جاس كۇنىنەن-اق جۇرەگىنە الىپبيدەي جاتتالىپ، ءوزىنىڭ ۇرىلاتىندىعىنا كۇن بۇرىن مويىن ۇسىنىپ قويعان.ءسويتىپ جۇرگەندە ايداربەك ۇرىن كەلىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءبىرىنشى رەت كورىپ تانىسادى. ءبىرىن-ءبىرى اتا-انالارى قوسقان سوڭ، سۇيمەسكە ورىن جوق دەپ تۇسىنىسەدى.

زەينەپ سونىڭ ءبارىن ويلاپ كەلگەندە، ابايسىزدا ايتىلعان تالاق كەنەت ەسكە تۇسەدى. جەتى جىلدان بەرگى قىزىق تۇرمىس ساعاتىندا بۇزىلىپ كەتكەن سەكىلدەنەدى. سول تۇرمىس، ءالى دە بولسا، بۇرىنعى ىزىمەن اعا بەرسە، زەينەپتىڭ دۇنيەدە ارمانى جوق سەكىلدەنەدى...

زەينەپ قالىڭ ويگا شومىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ تا كەتتى...

III

كوپ شىداپ جاتۋعا ايداربەكتىڭ ءداتى شىدامادى. زەينەپتىڭ جانىنا بارعىسى، قاتادان ۇرعاندىعىنا عافۋ وتىنگىسى كەلدى. ەڭبەكتەپ سيپالاپ پەشتىڭ قاسىنا كەلدى. زەينەپتىڭ باسىنا قولى ءتيىپ كەتكەندە، ءبىر ءتۇرلى بويى ەرىپ كەتكەن سەكىلدى. زەينەپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ايداربەكتىڭ كەلگەنىن سەزبەدى. ايداربەك قۇشاقتاماقشى، بەتىنەن سۇيمەكشى بولىپ، جاقىنداي بەرگەندە زەينەپ الدەنەگە قالتىرانىپ، ويانىپ كەتتى:

- ءاي، ءاي!.. بۇل كىم؟..

- مەن عوي، قاراعىم!

زەينەپ باسىن كوتەرىپ جان-جاعىنا قاراندى. ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى. دىبىس جوق، جالعىز-اق ايداربەكتىڭ جۇرەگىنىڭ تىنىشسىز سوققانى، الا مىسىقتىڭ پەش جانىندا مياۋلاعانى، كۇلامزانىڭ اياق-قولىن باۋىرىنا الىپ بۇيىعىپ ۇيىقتاپ دەم العانى عانا ەستىلەدى...

ۇيقىلى كوزىمەن زەينەپ:

- مۇنىسى نەسى؟ - دەدى.

- الدە شام جاعايىن با؟

- جوق، جاقپا...

- ءجۇر، توسەككە جاتايىق، -  دەپ ايداربەك زەينەپتىڭ موينىنا قول سالدى.

زەينەپ الدەنە ەسىنە ءتۇسىپ تىتىركەنىپ كەتكەندەي بولدى. تالاقتى ەسىتكەلى قانشا جىلاسا دا، ەسكى تۇرمىسىن ساعىنىپ ىنتىقسا دا، ايداربەك قاسىنا كەلگەن سوڭ، اشۋ قايتا قوزدى. سول قىزعىلىقتى تۇرمىستى بۇزاتىن «تالاقتى» شىعارعان ايداربەككە لاعنات وقىعىسى، ونى سوككىسى كەلدى.

- ءارى، ءارمان كەت! - دەپ ايداربەكتىڭ قولىن موينىنان الىپ تاستادى.

- قوي، قاراعىم، اشۋىندى باس.

- اشۋىمدى باسقاندا قايتپەكپىن؟

- جاتايىق...

«جاتايىق» - زەينەپكە تانىس ءسوز. زەينەپ جاتسا، ەسكى تۇرمىسقا قايتقان بولادى، بۇرىنعى قىزىقتى ءومىردى قايتا كورەتىن بولادى. بىراق وعان جىبەرمەيتىن ارادا كەدەرگى بار عوي. زەينەپ شىمىركەنىپ كەتتى.

- ءوي، بەتسىز، نە بەتىڭمەن ايتىپ وتىرسىڭ؟

- ە، نە قىلدىم؟

- تالاق قىلعانىڭ قايدا؟

ايداربەك شوشىپ كەتتى. زەينەپتى ۇرعاننىڭ سوڭىنان قانشاما ويلاسا دا، ويىنا تۇسپەي جۇرگەن ءبىر نارسە بار سەكىلدى ەدى، ول - وسى «تالاق» بولىپ شىقتى!.. تالاقتىڭ تۇپكى ماعىناسىن ايىرابىلمەسە دە، ەرلى-بايلى ادامعا ۇنامدى نارسە ەمەستىگىن سەزەدى. جالپى جۇرتتىڭ تۇرمىسىندا بۇل سيرەك ۇشىرايتىن نارسە.قاتىنىمەن قانشا ارازداسسا دا، ۇرىسىپ، توبەلەسسە دە، تالاق قىلعان ول جوق. ولاي بولسا، بۇل تالاق - ءجونسىز تالاق. ايداربەككە مۇنى ايتتىرعان - ەركىن بيلەپ كەتكەن اشۋ. بىراق اشۋ ۋاقىتىندا ايتىلعان ءسوزدىڭ شاريعات كاراۋىندا قانشا اۋىرلىق-جەڭىلدىگىنىڭ بارىن ايىرىپ بىلەرلىك ايداربەكتە مولدالىق جوق. تالاق جونىنەن مۇنىڭ بار بىلەتىنى - ءبىر-ەكى وقيعا:

بىرەۋى - كورشى اۋلىنداعى قاسىم قاتىنىن مەنسىنبەي، قالتايدىڭ قاتىنىن الماق بولىپ كوڭىل قوسادى. ءوز قاتىنى ايرىلىپ بىرەۋگە تيمەك بولادى. سوندا مولدالار، تالاقسىز نەكە قيۋعا بولمايدى دەپ، اعايىنشىلىقپەن ايىپتى مالىن تولەگەن سوڭ قالتايعا دا، قاسىمعا دا قاتىندارىن تالاق قىلعىزادى. تالاق قىلعان قاتىندار تيەتىن بايىنا بارا الماي، ۇيىندە وتىرىپ، ءۇش اي «مۇددەتىن» وتكىزەدى.

تالاق جونىنەن ەكىنشى بىلەتىنى يشان حازىرەتتىڭ ءۇش قاتىنى بولعان ەكەن. كىشى توقال «تەنتەكتەۋ» بولىپ بىرەۋمەن كوڭىل قوسىپ قيانات قىلعان سوڭ، حازىرەت اشۋلانىپ تالاق قىلادى. سول قاتىن قارتايعانشا بايسىز وتىرعان.

جانە بىرەۋلەر شاريعات سۇراعاندا شولاق مولدانىڭ دا ايتقانى بار: «ادام ءوز قاتىنىن ءبىر رەت تالاق قىلسا، سول قاتىندى ەكىنشى ءبىر ادام الىپ، ول ادام تالاق قىلعاننىڭ ارتىنان ءۇش اي «مۇددەتىن» ەتكىزگەن سوڭ باستاپقى بايىنا نەكە قيىپ الۋىنا بولادى»، - دەپ.

بۇل، اسىرەسە، ايداربەككە تۋرا كەلەدى. شاريعاتتىڭ بۇيرىعىن ىستەيمىن دەسە، ايداربەك قاتىنىن ەكىنشى بىرەۋگە قوسىپ، ول ادام تالاق كىلعاننىڭ ارتىنان ءۇش ايدان كەيىن بارىپ نەكە قيىپ الۋ كەرەك! ولاي قىلماسا، نەكەسىز قاتىن ۇستاعان بولادى. «نەكەسىز قاتىننىڭ ءۇيىنىڭ اسى ارام» دەپ شولاق مولدا ەكى كۇننىڭ بىرىندە قاقسايدى.

بىراق، جاستان قوسىلعان ايەلىن ايداربەك نەعىپ باسقا بىرەۋگە قوسپاقشى؟ كوزى ءتىرى تۇرعاندا زەينەپتىڭ باسقا بىرەۋدىڭ قوينىندا جاتقانىن كورۋ - ايداربەككە ءالىم ەمەس پە؟.. بىرەۋگە قوسۋ تۇگىل ءوزى جوقتا ۇيىنە قالجاقپاس بوزبالالار كەلىپ، سولارمەن بىردەمە دەپ ويناپ-كۇلدى مە، ايداربەك جارىلىپ كەتە جازدايدى... تۇنەۋ كۇنى ىڭىردە، شاي ءىشىپ وتىرعاندا سارباس كەلىپ ساماۋرىننىڭ تۇبىنە وتىرىپ، زەينەپ شاي قۇيىپ بەرگەندە، كەسەنى ۇستاي بەرەمىن دەپ سارباس ابايلاماي زەينەپتىڭ كولىن قابات ۇستاپ قالعان. مۇنى اندىپ وتىرعان ايداربەك كورىپ قالىپ، سارباستى بوقتاپ-بالاعاتتاپ ۇيدەن ايداپ شىعىپ، زەينەپتى سىلەيتىپ تۇرىپ ۇرعان بولار... ەڭ ارعىسى سۋاتقا سۋ الا بارعاندا دا ايداربەك شومنىڭ باسىنا شىعىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراۋىلداپ

تۇرادى...

ايداربەك ويدىڭ ۇشىعىنا شىعا المايتىن بولدى. ويلاعان سايىن باسى قاتا بەردى. شاريعاتتىڭ بۇيرىعىن ىستەسە، زەينەپتەن ايرىلماقشى. بىراق زەينەپسىز شاريعاتتىڭ ايداربەككە كەرەگى دە نە؟.. ويلاپ-ويلاپ قورىتىندىسىندا:

- شاريعاتىڭ قۇرىسىن، قاتىنىمنان ايرىلمايمىن!.. -دەدى.

IV

زەينەپ ۇيىقتاعان جوق. ايداربەكتىڭ باسىندا وتىرىپ كالىڭ ويعا كىرگەندىگىن، وقتا-ساندا قينالىپ ۋھلەگەنىن ول سەزىپ جاتىر. تۇرمىستى ەسكى قالپىنا قايتارۋعا قارسى ەمەستىك وي بيلەپ جاتىر. اشۋمەن ايتىلعان «تالاقتىڭ» كەلەشەك تۇرمىستارىنا قانشالىق وزگەرىس سالاتىنىن بولجاپ بىلە المايدى. «تالاق» جونىندەگى زەينەپتىڭ ماعلۇماتى دا ايداربەكتەن اسپايدى. سوندىقتان ايداربەك قانداي قينالسا، زەينەپ تە سونداي قينالىپ جاتىر...

ايداربەكتىڭ اۋىر ويعا كىرىپ قينالعانىن سەزىپ، زەينەپ اياۋشىلىققا اينالدى. ەسكى اشۋ، كەك -  بارى سەرپىلىپ، الدەقايدا، ويعا كەلمەس ءبىر تۇكپىرگە قاشىپ تىعىلعان سەكىلدى بولدى. زەينەپ قازىر بايىنىڭ بەتىنەن الاتىن زەينەپ ەمەس، بۇدان جەتى جىل بۇرىن سەكىلدەندى. جاتقان كۇيىندە سويلەيىن دەپ ءبىر-ەكى رەت ىڭعايلاندى دا، ونى رەتسىز تاۋىپ، باسىن كوتەرىپ تۇرەگەلدى. زەينەپ قوزعالعاندا ايداربەك سەسكەنىپ قورقىپ كەتكەندەي دە، قۋانىپ كەتكەندەي دە بولدى.

- قاتىن!.. زەينەپ!.. -  دەدى.

داۋسىندا ءبىر ءتۇرلى جەڭىلگەندىك، وتىنگەندىك سەزىلدى.

- ءا، - دەدى زەينەپ.

- ءجاي تۇردىڭ با؟

- ءجاي.

زەينەپتىڭ داۋسى ايداربەككە جۇمساق، مايدا، نە ايتسا دا كونەتىن تارىزدەندى.

- جاتساق قايتەدى!..

زەينەپ ۇندەمەدى. قارسى سويلەمەگەنىنە ايداربەك ءسۇيىنىپ، يكەمدەۋگە اينالدى.

- جەتى جىلدان بەرى ەرلى-بايلى بولىپ كۇن وتكىزدىك. سودان بەرى ۇرىس تا، تالاس تا بولعان شىعار. قاشاندا جاراسىپ كەتە بەرمەيتىن بە ەدىك. بۇ دا سونىڭ ءبىرى عوي. مەنى ۋايىمعا سالما قاتىن! مەندە باسقا نيەت، بۇزىق كوڭىل جوق. اشۋمەن كىسى نە ايتپايدى، اشۋمەن ايتقان ءسوزدى پەرىشتە جازبايدى، - دەگەن...

زەينەپ كۇرسىندى:

- قايدان بىلەيىن... اجەم مارقۇم ايتۋشى ەدى: «ەرلى-بايلى ادامنىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەندىك نەكەمەن بايلاۋلى»، -  دەپ. سول سۇيىسپەندىگىمىزگە زيان كەلىپ جۇرمەسە...

ايداربەك الدەنەگە قۋانىپ كەتكەن سەكىلدى بولدى.

- سول ما، قاتىن، قورىققانىڭ؟.. ول اشەيىن بوس ءسوز عوي. نەكەمىزدى قيماي تۇرعاندا ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيگەن جوق پا ەدىك؟..

زەينەپ «دۇرىس» دەگەن سەكىلدى باسىن ءيدى. اڭگىمەنى سوزا بەرۋگە -ايداربەكتىڭ دە سوزگە شەبەرلىگى جوق. ەكەۋىنە دە ەندىگى ءتيىستىسى - ايداربەكتىڭ زەينەپتى وزىنە تارتىپ قۇشاقتاۋى، زەينەپتىڭ قارسىلاسپاي بۇرالىپ قۇشاعىنا كىرۋى ەدى. ايداربەك مۇنى دا ىستەدى. زەينەپتى وزىنە تارتىپ قۇشاقتادى. ەكەۋىنىڭ دە بويلارى ەرىپ، ەرىكتەرى كەتە باستادى... ماحابباتتىڭ ءجىبى نەكەسىز-اق بايلاندى.

V

... ايداربەك پەن زەينەپتىڭ اراسىندا بولعان تالاقتى كۇلامزادان باسقا ەشكىم بىلمەدى. وڭاشا ۇيدە جالعىز ءوزى قۋىرشاقپەن اۋرەلەنىپ وتىرعاندا، جامىلدىرعان جاۋلىعى، كيىندىرگەن كيىمى رەتكە كەلمەسە «مەن سەنەن تالاقپىن» دەپ قۋىرشاقتى لاقتىراتىن بولدى.

ەرلى-بايلى ادامنىڭ اراسىنداعى ءجىبىن تالاق ۇزە المادى. ەسكى تۇرمىس، ەسكى ۇرىس، ەسكى توبەلەس - نەكەلى قالىپتاعى سارىنعا ءتۇسىپ اعا بەردى...

1923