قازاق دالاسى پاتشالى رەسەيدىڭ وتارىنداعى كەز. الاش يدەياسى حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراپ، «قازاق» گازەتى، «ايقاپ» جۋرنالى سىندى ۇلتتىق دەموكراتيالىق ءباسپاسوز قانات قاققان كەزەڭى. «قاراڭعى قازاق تورىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋعا» تىرىسقان الاش ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇيقىداعى حالقىن وياتۋعا قامدانا باستاعان تۇسى. سايىن دالادا اعارتۋشىلىقتىڭ تۇقىمى سەبىلىپ، ونى كۇن نۇرىمەن ساۋلەلەندىرۋگە قازاق وقىمىستىلارىنىڭ كۇش جۇمىلدىرعان ويانۋ ءداۋىرى.

وسى ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە، ياعني، 1910 جىلى جەلتوقساننىڭ 27-دە سىرداريا بويىندا مۇقامەتجان قاراتاەۆ دۇنيەگە كەلدى.  ارينە، بۇل كەزدە بولاشاق ۇلى سىنشىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنى بولارىن، سىن سالاسىنىڭ ماڭدايى الدى ساردارى بولىپ قالىپتاسارىن  ەشكىم بولجاماعان شىعار.

دەگەنمەن، حالىق اراسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرىنىڭ جەمىسى بولار، اتا-اناسى بالا مۇقامەتجاننىڭ ساۋاتىن اشتى، وقىمىستى ادام بولىپ ەرجەتكەنىن قالادى. 1923 جىلى ول جاڭاقورعانداعى ەكىنشى ينتەرناتقا ورنالاسىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىندادى. تۋادان زەرەك العىر بالا ەكى جىلدان سوڭ قازاق ەلىنىڭ بايىرعى استاناسى ورىنبورعا اتتاندى. وندا قازاق ولكەلىك مەديتسينا تەحنيكۋمىنىڭ دايىندىق بولىمىنە تۇسەدى. 1929 جىلى وقۋىن ءتامامداپ، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اۋلىنا ورالادى.

قازاق دالاسى پاتشالى رەسەيدىڭ وتارىنداعى كەز. الاش يدەياسى حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراپ، «قازاق» گازەتى، «ايقاپ» جۋرنالى سىندى ۇلتتىق دەموكراتيالىق ءباسپاسوز قانات قاققان كەزەڭى. «قاراڭعى قازاق تورىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋعا» تىرىسقان الاش ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇيقىداعى حالقىن وياتۋعا قامدانا باستاعان تۇسى. سايىن دالادا اعارتۋشىلىقتىڭ تۇقىمى سەبىلىپ، ونى كۇن نۇرىمەن ساۋلەلەندىرۋگە قازاق وقىمىستىلارىنىڭ كۇش جۇمىلدىرعان ويانۋ ءداۋىرى.

وسى ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە، ياعني، 1910 جىلى جەلتوقساننىڭ 27-دە سىرداريا بويىندا مۇقامەتجان قاراتاەۆ دۇنيەگە كەلدى.  ارينە، بۇل كەزدە بولاشاق ۇلى سىنشىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنى بولارىن، سىن سالاسىنىڭ ماڭدايى الدى ساردارى بولىپ قالىپتاسارىن  ەشكىم بولجاماعان شىعار.

دەگەنمەن، حالىق اراسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرىنىڭ جەمىسى بولار، اتا-اناسى بالا مۇقامەتجاننىڭ ساۋاتىن اشتى، وقىمىستى ادام بولىپ ەرجەتكەنىن قالادى. 1923 جىلى ول جاڭاقورعانداعى ەكىنشى ينتەرناتقا ورنالاسىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىندادى. تۋادان زەرەك العىر بالا ەكى جىلدان سوڭ قازاق ەلىنىڭ بايىرعى استاناسى ورىنبورعا اتتاندى. وندا قازاق ولكەلىك مەديتسينا تەحنيكۋمىنىڭ دايىندىق بولىمىنە تۇسەدى. 1929 جىلى وقۋىن ءتامامداپ، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اۋلىنا ورالادى.

ول تۇستا تەحنيكۋمنىڭ تولىق كۋرسىن بىتىرگەن ادام اۋىل ءۇشىن ءىرى وقىمىستىلاردىڭ قاتارىنا جاتادى. حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ ناۋقانى جەرگىلىكتى ورىنداردا قىزۋ قولعا الىنعان. اۋىلعا ورالعان جاس مۇقامەتجان ساۋاتسىزدىقتى جويۋ مەكتەبىندە مۇعالىم بولدى. ۇلكەن-كىشى دەمەي بۇكىل اۋىل بولىپ حات تانۋعا، ساۋات اشۋعا جاپپاي كىرىسكەن.

ءوزىنىڭ جىگەرلى ءارى ەڭبەكسۇيگىشتىگىمەن كوزگە تۇسكەن جىگىت كەشىكپەي قىزىلوردا قالاسىنا قىزمەتكە شاقىرىلدى. وندا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە ءىس جۇرگىزۋشى بولدى. الايدا، تالابى تاۋداي جاس جىگىت قىزمەتتىڭ بۋىمەن وندا قالىپ قويۋدى ءجون سانامادى. قالسا ساتىلاپ وسە بەرۋى دە مۇمكىن ەدى.  جاس مامان جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، ادەبيەت الەمىنە تەرەڭ بويلاعىسى كەلدى.

مۇقاڭ ءومىر مەكتەبىنەن ءوتىپ، وڭ سولىن تانىعان سوڭ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن ادام. 1933 جىلى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ادەبيەتشى ماماندىعى بويىنشا تامامداعان مۇقامەتجان قاراتاەۆ سول وقۋ ورنىندا اسسيستەنت بولىپ قالدى.

مۇقاڭنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتپەن تۇبەگەيلى اينالىسقان تۇسى دا وسى كەزدەن باستاۋ الادى. اينالاسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە لەنينگرادتاعى تاريح، فيلوسوفيا، ادەبيەت ينستيتۋتىنا اسپيرانت بولىپ قابىلداندى. تاقىرىبى ورىس ادەبيەتى تاريحىنا قاتىستى بولدى. بۇل بولاشاق سىنشى ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ ەدى. ورىس كلاسسيكاسىن جەتىك تانىعان سىنشى ادەبيەتكە قويىلاتىن جوعارى تالاپ پەن بيىك تالعامنىڭ قاتاڭ ولشەمدەرىن تولىق يگەردى. 1936 جىلى كانديداتتىق مينيمۋم تاپسىرىپ، تەوريالىق تولىق كۋرستى اياقتادى. لەنينگرادتاعى اسپيرانتۋراسىن اياقتاي بەرگەندە مۇقاڭ الماتىعا  شاقىرىلدى.

الدىمەن جازۋشىلار وداعىندا حاتشىلىققا تاعايىندالعان ول تىم كەشىكپەي توراعالىققا ورلەدى. ادەبيەت اۋىلىنىڭ ءىرى مەكتەبىنەن وتكەن، تەوريالىق ءبىلىمى تەرەڭ جاس سىنشى وداقتىڭ جۇمىسىن ءبىرشاما كوتەردى. الايدا، ول كەزەڭ ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زوبالاڭىمەن تۇسپا تۇس كەلدى. جازۋشىلاردىڭ اراسىنان «حالىق جاۋلارىن» تاۋىپ «اۋلاۋ» ناۋقانى بەلەڭ الىپ تۇردى. كەڭەس ۇكىمەتىنە بارىنشا ادال ەڭبەك ەتكەندەردىڭ ءوزىن «جاپون تىڭشىسى»، «الاشوردالىق ۇلتشىل» ەتىپ شىعارۋ، تۇرمەگە توعىتا سالۋ، اتۋ جازاسىنا كەسۋ دەگەندەر ادەتتەگى  كورىنىسكە اينالعان. 1938 جىلدان باستاپ 1951 جىلعا دەيىن جالعان ايىپ تاعىلىپ، رەپرەسسيانىڭ تىرناعىنا مۇقاڭ ءوزى دە ىلىگەدى. تۇرمەنىڭ ازابىن دا ءبىر كىسىدەي تاتىپ، نە بارى 24 جاسىندا توتاليتارلىق رەجيمنىڭ تاياعى ەتى مەن سۇيەگىنەن وتەدى. بارىنەن دە، جانىنا سالعان جاراسىن ايتساڭشى!

ستاليندىك زۇلماتتىڭ تىرناعىنا ىلىككەندەردىڭ كوبى جازۋشىلار قاۋىمى بولعانى الىمساقتان بەلگىلى عوي. وسىنداي اۋىر تۇستا جازۋشىلار وداعىن باسقارۋدىڭ اۋىرتپالىعىن مۇقامەتجان قاراتاەۆ كوتەردى. ەكىنشى سوعىس باستالعان تۇستا ونى جامبىل جاققا اۋىستىرىپ جىبەردى.

1941-1951 جىلدار ارالىعىندا مۇقامەتجان قاراتاەۆ ون جىل بويى ۇستازدىقپەن اينالىستى. الدىمەن جامبىل پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىندە، كەيىن قازاق ورتا مەكتەپتەرىندە ادەبيەت پانىنەن ساباق بەردى. رەسمي ۇكىمەت قاي سالاعا جۇمساسا، سول جەردەن تابىلۋ، جۇكتەگەن مىندەتتى ءمىنسىز اتقارۋ سول تۇستاعى وقىمىستىلاردىڭ بارىنە ءتان ءۇردىس بولاتىن. مۇقاڭ دا سول تارتىپپەن ءجۇردى. تاعدىرعا نالىپ تاۋسىلمادى، پەشەنەگە جازىلعاننىڭ بارىنە مويىنسىنباسقا ەش امالى دا جوق ەدى.

1957 جىلى قازاق مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا اعا رەداكتورلىققا تاعايىندالعان مۇقامەتجان قاراتاەۆ باسپا ديرەكتورلىعىن ءۇش جىل بويى اتقاردى. 1960 جىلدان باستاپ عىلىمي-زەرتتەۋ سالاسىنا تۇبەگەيلى بەت بۇردى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا ادەبيەت ءبولىمىن باسقارا ءجۇرىپ، 1959 جىلى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتتىعىن، 1965 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعاپ شىقتى. ءۇش-اق جىلدان كەيىن بىلىكتى عالىم قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا  كوررەسپوندەنت مۇشە بولىپ سايلاندى.

1968 جىل - قازاق رۋحانياتىنا  جاڭاشا ءبىر سەرپىن اكەلدى. ەلىمىزدە قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسى قۇرىلىمدالدى. العاش شاڭىراق كوتەرگەن اتالمىش مادەني وردانىڭ تۇڭعىش باس رەداكتورى بولۋ تاريحي مىندەت كەيىپكەرىمىز مۇقامەتجان قاراتاەۆقا جۇكتەلدى. مۇقاڭنىڭ باسشىلىعىمەن ون جىلدىڭ ىشىندە قىرۋار ءىس تىندىرىلدى. ەڭ نەگىزگى اۋىز تولتىرىپ ايتارىمىز، ارينە، «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» 12 تومدىعىنىڭ جارىققا شىعارىلۋى بولاتىن.

سىنشى، عالىم مۇقامەتجان قاراتاەۆ قازاق، ورىس تىلدەرىندە قاتار جازاتىن اسا ەڭبەكقور اكادەميك ەدى. ونىڭ قالامىنان تۋعان جەتى جۇزدەن استام ماقالانى، قىرىقتان استام ادەبي سىن، زەرتتەۋلەردەن تۇراتىن كىتاپتاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە قازاق ادەبيەتى وقۋلىقتارىنىڭ، ءۇش تومدىق قازاق ادەبيەتى تاريحى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى دە ونىڭ ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن ايانباي تەر توككەنىن ايعاقتاسا كەرەك. سونىمەن قاتار گوركي، شولوحوۆتاردىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارىن قازاقشا سويلەتىپ، قازاق وقىرماندارىنىڭ رۋحاني كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان اۋدارماشى ەكەنىن دە اتاپ ايتۋ پارىز.

ادەبي جانە عىلىمي ورتادا زور بەدەلگە يە، اكادەميك رىمعالي نۇرعالي  سىندى ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار ءىرى عالىم-ۇلدارىنا عىلىمي كەڭەسشى بولعان، قازاقتىڭ بەلينسكيى اتانعان مۇقاڭ، حالقىنا، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە سوڭعى دەمى ۇزىلگەنشە ايانباي ەڭبەك ەتتى. ومىردەگى تىم قاراپايىمدىلىعى ونىڭ ءىرى عالىم ەكەندىگىنىڭ ۇلگىسى بولسا كەرەك.

تۇرمەدە كورگەن قورلىقتارى تۋرالى اششى شىندىقتى جازا تۇرىپ، جاريالاۋعا اسىقپادى. ەل تاۋەلسىزدىك العانىنا - ءۇش-ءتورت جىل وتسە دە ءوزىن قۋعىن-قۇربانى ەتىپ كورسەتۋدەن قايمىقتى. ءسويتىپ، تۇرمەدەگى كورگەن ازاپتارىن «ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءتۇبى ءبىر شىعارارسىڭ، حالىققا كەرەك بولار»، دەپ امانات ەتىپ زايىبىنا قالدىرعان.

قر مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە:

- Mەن  ول كىسىنىڭ تۇرمەدە كورگەن ازاپتارى تۋرالى جازبالارىن جۇرەگىم  ەزىلىپ تۇرىپ وقىدىم. مۇقاڭ، ءوزىنىڭ حالقىنا بارلىق بولمىسىمەن، بىتىمىمەن، بۇكىل شىعارماشىلىعىمەن، دانىشپاندىعىمەن، اكادەميكتىگىمەن جانە پروفەسسورلىعىمەن ءاردايىم قايتىپ ورالىپ وتىراتىن ۇمتىلماس تۇلعا! - دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتكەنى بار.

اكادەميك، قارا قىلدى قاق جارعان سىنشى مۇقامەتجان قاراتاەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتۋى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك.

الايدا، بۇگىنگى تاڭدا ءوزىمىز قۇرمەت تۇتىپ، جوعارى باعالاپ جۇرەتىن جاس سىنشىلارىمىزدىڭ اراسىندا مۇقاڭا «پرولەتارلىق سىنشى» دەگەندەي ات قويىپ، ايدار تاعۋعا اۋەستەنۋشىلەر دە بوي كورسەتىپ ءجۇر. مۇندايدىڭ ءبارى تىم ءاتۇستى ايتىلعان سۋبەكتيۆتىك پىكىر بولار. بالكىم، مۇقاڭ سىندى الىپ سىنشىنىڭ قارا قىلدى قاق جارعان كەيبىر تۇجىرىمدارىنا ىلىككەن اقىن، جازۋشىلارعا اراشا تۇسەمىن دەپ ورىنسىز ارەكەتتەنۋ دە شىعار. قالاي دەسەك تە سىڭارجاقتىقتان تۋاتىن ورىنسىز پىكىر سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى.

شىن مانىندە، مۇقاڭنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى - قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحي جولى مەن دامۋ تەندەنتسيالارى، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ جاڭعىرىپ، جاڭا ساپالىق تۇرعىدا قالىپتاسۋى، ءتۇر مەن مازمۇننىڭ تىعىز ساباقتاسىپ، شىعارماشىلىق شەبەرلىكتىڭ شىڭدالۋى بولاتىن. وعان قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى دامۋ ءۇردىسى دالەل بولماق.

قۋاندىق شاماحايۇلى،

قر مادەنيەت قايراتكەرى

«اباي-اقپارات»