قازاق پوەزياسىنىڭ اقتاڭگەرى مارقۇم اقىن قادىر مىرزا اليمەن جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ اراسىندا 1998 جىلى بولعان سۇحبات اڭگىمەنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. وسىدان اتتاي ون ءۇش جىل بۇرىن بولعان اڭگىمەدە كوتەرىلگەن ادەبي، رۋحاني ماسەلەلەردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويماعانىن ءارى ەسكى شەڭبەردى اينالا شاپقانداي كۇيدە ەكەنىنە سۇحباتتى وقي وتىرىپ كوز جەتكىزۋگە بولادى.

«اباي-اقپارات»

قازاق پوەزياسىنىڭ اقتاڭگەرى مارقۇم اقىن قادىر مىرزا اليمەن جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ اراسىندا 1998 جىلى بولعان سۇحبات اڭگىمەنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. وسىدان اتتاي ون ءۇش جىل بۇرىن بولعان اڭگىمەدە كوتەرىلگەن ادەبي، رۋحاني ماسەلەلەردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويماعانىن ءارى ەسكى شەڭبەردى اينالا شاپقانداي كۇيدە ەكەنىنە سۇحباتتى وقي وتىرىپ كوز جەتكىزۋگە بولادى.

«اباي-اقپارات»

ت.ءا. بۇگىندە قازاق ادەبيەتىندە ەرەكشە ءبىر احۋال قالىپتاسقان سياقتى (بۇل جەردە، ءبىز، ادەبيەتتىڭ دامۋى ەرەكشە ءبىر سيپات الدى دەۋدەن اۋلاقپىز، وقىرمان مەن قالامگەردىڭ اراسىندا ورناعان شەتىن احۋالدى عانا ايتپاقپىز). كىتاپتىڭ تيراجى - ادەبيەتتەگى سيتۋاتسيانى اينا-قاتەسىز كورسەتەتىن بارومەتر سياقتى. بۇرىندارى، وتىز مىڭ، جەتپىس مىڭ، ءتىپتى جارتى ميلليون دەگەن سانداردى سەلت ەتپەي قابىلدايتىن ەدىك. ەندى ءۇش مىڭدى «ۇلكەن تيراج ەكەن» دەيمىز. جانە تيراجدىڭ ۇلكەندىگى، وسى كۇنى، وقىرمان اۋديتورياسىنىڭ كورسەتكىشى ەمەس، دەمەۋشىنىڭ باي ەكەندىگىنىڭ عانا بەلگىسى. ءبىر «كەزدەگى ەڭ كوپ وقيتىن» ەلدە («سامايا چيتايۋششايا») تاياۋ ارالاردا حات تانىمايتىن ادامداردىڭ پايدا بولۋى عاجاپ ەمەس. جازۋشى اۋلەتتە بويكۇيەزدىك بار سياقتى. ارينە، قازاق ادەبيەتى ءوز وقىرماندارىنان ايرىلا باستاعانىمەن، ءوزىنىڭ جەتكەن بيىگىنەن تۇسكەن جوق، ماشىعىنان ايرىلعان جوق. ادەبيەت گۇلدەنىپ تۇر دەسە دە بولادى. بىراق قازاق وقىرمانىنىڭ وسەتىن ءتۇرى جوق. مىنە، عاسىردىڭ اياعى، مىڭجىلدىق ءداۋىردىڭ سوڭىندا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ساناسىن بيلەگەن ەسحاتولوگيالىق كوڭىل كۇيدىڭ سىرى وسىندا سياقتى. وسى ورايدا، قازاقتىڭ مايتالمان ادەبيەتشىسى جانە ەلدىڭ اعاسى رەتىندە جاميعاتقا قانداي اقىل قوسار ەدىڭىز؟

ق.م.-ءا. اڭگىمەنىڭ باسىندا نەگىزىنەن وقىرمان جايلى ايتقان دۇرىس شىعار. مەنىڭ ويىمشا، ءبىز نەگىزگى وقىرمانداردى جوعالتىپ العان جوقپىز. ولار بار. ەشقايدا كەتكەن جوق. ولار تەك ۇيىقتاپ كەتتى. سودان سوڭ ولار شارشاپ ءجۇر. مىنا جەردە ءبىر بازار بار. سوندا بارامىن. مەن ءوزىمدى ماقتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. سوندا كەيبىرەۋلەر تانىپ جاتادى. «اعاي كەتىپ بارا جاتىر» دەپ ءبىر-بىرىنە سىبىرلايدى. بىرەۋلەرى بىردەڭە الساڭ «حالىڭىز قالاي، اعا؟ جازىپ ءجۇرسىز بە؟ ءبىزدىڭ جاعدايىمىز وسىنداي. ءبىزدى نەگە جازبايسىز؟» دەپ ارىز ايتا باستايدى. ءبىزدىڭ تالاي نارسەنى جازىپ جاتقانىمىزدى قايدان ءبىلسىن. مىنە، بۇلار وقىمايدى. ءبىرىنشى سەبەبى - جوقتىق. كىتاپ الۋ توقتادى. بۇرىنعى ولشەممەن الساق، ءجۇز ادامنىڭ بىردە بىرەۋى كىتاپ المايدى. وسىنىڭ بارلىعى اقشاعا بايلانىستى. جۇرت ەڭ الدىمەن قارىن تويدىرعىسى كەلەدى. سودان سوڭ بالا-شاعانىڭ قامى. بالاعا وقۋلىق، مەكتەپ فورماسى، اياق كيىم، ت.ب. سودان سوڭ قىسقا دايىندىق باستالادى.  ودان كەيىن كوكتەم كەلەدى. مۇقتاج مۇقتاجعا جالعاسادى. قازاقتىڭ تراگەدياسى - وسى. مەن مىنا رەسەيمەن بۇرىندارى بايلانىسىم جاقسى بولعان. موسكۆادا «كنيجنوە وبوزرەنيە» دەگەن گازەت شىعادى. سونى مەن ءالى كۇنگە دەيىن الدىرىپ تۇرامىن.  رەسەيدە قانداي كىتاپ شىعىپ جاتىر، سونى قاداعالاپ وتىرامىن. بايقاعانىم - كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلدىراعانىنان  ورىس ادەبيەتى زيان شەككەن جوق. كەرىسىنشە ۇتتى. ءبىرىنشى - ولار جوعالىپ كەتكەن، كومىلىپ قالعان، شىقپاي كەتكەن اۆتورلاردى قايتادان شىعاردى.  ەكىنشىدەن، بۇلار قاعازى بار ەل. ءبىز سياقتى مۇقتاج ەل ەمەس قوي. سوندىقتان كىتاپتى بۇرىنعىدان دا ادەمى ەتىپ شىعارا باستادى. سودان سوڭ، ءبىر عاجابى،  بۇلاردىڭ وقىرماندارى -  ءداستۇرلى وقىرماندار. بۇلار بۇرىن كىتاپقا بولىنگەن قاراجاتتى قىسقارتا قويعان جوق. ولار كىتاپتى ءالى الىپ جاتىر. بىزدە قازاقتا - بۇل بولەكتەۋ. مەن ءوزىم الماتىعا 50-جىلداردىڭ باسىندا كەلدىم. سول كەلگەن جىلداردان كەيىن، 50-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ 20 جىلداي وقىرماننىڭ ىنتاسى شارىقتاپ ءوستى. كىتاپتى ىزدەپ ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىنەن ۇرلاپ الىپ كەتىپ (جاقسى ماعىناسىندا) وقىدى. مىنا ىرگەدەگى قىتايدان مىسال  كەلتىرەيىن. قىتاي دەگەن ۇلكەن ەل عوي. ال وسى ۇلكەن ەلدىڭ اتام زامانعى ءبىر جاقسى ءداستۇرىن ايتايىن. قىتايدا كىتاپتى ۇرلاعان ادام جازاعا تارتىلمايدى ەكەن. بۇل بىلىمگە دەگەن قۇمارلىق قوي. ءبىر ۋىس بيداي ۇرلاعان ادامنىڭ قولى شابىلادى. پولياكتاردا ءبىر انەكدوت بار. ءبىر جاس سەميا قوناق شاقىرادى. قوناق كەلەردەن بۇرىن ءۇيدىڭ يەسى كىتاپتارىن اندا دا، مىندا دا جاسىرا باستايدى. بالكونداعى سورەلەر، قۋىس-قۋىستىڭ بارلىعى كىتاپقا تولادى. سوندا ايەلى: «كەلەتىن دوستارىن كىتاپ ۇرلامايدى. بۇل كىتاپتار ولاردىڭ وزدەرىندە دە بار. نەگە سونشا اۋرە بولدىڭ؟»،- دەيدى. كۇيەۋى: «ولاردىڭ ۇرلامايتىنىن بىلەمىن. وزدەرىنىڭ كىتابىن تانىپ قويا ما دەپ جاتقانىم عوي»،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى. اسقار سۇلەيمەنوۆ دەگەن زامانداسىمىز بولدى. كىتاپتى كوپ وقيتىن. ونىڭ ءبىر قىزىق قاسيەتى: بىرەۋگە كىتاپ بەرسە كەرى سۇرامايتىن، السا قايتارىپ بەرمەيتىن. قىزىق ادام. ەندى وقىرماندارىمىزعا قايتىپ ورالايىق. ءبىزدىڭ وقىرمانىمىز قالىڭ ۇيقىعا كەتتى. ونى قاشان وياتىپ الامىز جانە ول ويانعاننان كەيىن قايتادان كىتاپ وقۋعا كىرىسە مە؟ قازىرگى ادامنىڭ پسيحولوگياسى قاساڭدانعان. قازىر كىتاپتى اقشانىڭ جوقتىعىنان المايدى. ەرتەڭ وعان داۋلەت بىتە باستايدى. بىراق سونىڭ ءبىراز پروتسەنتىن كىتاپ الۋعا ءبولۋ كەرەك دەگەندى ۇعىنعانشا ءبىراز جىلدار كەتەدى. كىتاپتى الماۋ - داستۇرگە اينالىپ كەتەدى. بۇل توڭ سياقتى نارسە. قاشان، قالاي بۇزىلادى  - بەلگىسىز. مەنىڭ قورقاتىنىم - وسى نارسە. ەكىنشى ءبىر نارسە - وسى قيىنشىلىقتىڭ تازا ادەبيەتكە پايداسى بولدى عوي دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ادەبيەتكە كەلگەن ادامداردىڭ كوبى - كەزدەيسوق ادامدار. ادەبيەتتىڭ اينالاسىنان پايدا ىزدەپ كەلگەندەر. پايدا ىزدەگەندەر، ءتىپتى بولماعاندا ابىروي ىزدەپ كەلگەندەر. مىسالى، پالەنشەنىڭ پارتيا قىزمەتىندە اتى شىقپادى. باسقا جول جوق. سوندىقتان قالتاسىنا «جازۋشى» دەگەن كۋالىك سالىپ، شىرەنىپ جۇرسە - ابىروي بولاتىن بولعان. مىنە، سولار، سوندايلار، قازىرگى قيىنشىلىق كەز كەلگەندە ءىزىم-عايىپ جوعالدى. ويتكەنى، ادەبيەت ولارعا ەندى ەشتەڭە بەرمەيتىن بولدى. ادەبيەت، فاناتيكتەردىڭ، بارىم دا وسى، مالىم دا وسى دەگەندەردىڭ ىسىنە اينالدى. سۇراعىڭداعى بويكۇيەزدىك دەگەن ءسوزىڭدى تۇسىنكىرەمەدىم. ءسوزدىڭ مىڭ ءتۇرلى ماعىناسى بولاتىنى بەلگىلى عوي...

- پەسسيميزم ماعىناسىنداعى ءسوز دەپ ءتۇسىنىڭىز.

- ولاي بولسا مەن ءوز تۇرعىمدا بۇل ءسوزىڭدى قابىلداي المادىم. ويتكەنى ادەبيەتكە شىن بەرىلگەن فاناتيكتەر ءالى جۇمىس ىستەپ  جاتىر. ولار، ەندى كىتاپ شىعارادى ەكەنمىن، وسىعان اقشا الامىن دەپ ىستەمەيدى. ادەبيەت بۇلاردىڭ دەرتى. قۇداي بەرگەن اۋرۋ. اباي «ءسوز ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەگەن. وسىعان ۇقساس پىكىردى پاستەرناك ايتقان. بىراق ول «ۆىسوكايا بولەزن» دەگەن. ساتىپ الۋعا بولمايتىن قىمبات دەگەن ءسوز عوي. مىنە، سول ناعىز جازاتىن ادام وسى قىمبات دەرتىن ەشبىر بايلىققا ايىرباستامايدى. ەندى جازۋشىلارعا اينالىپ تاعى ءبىر سوعايىق. جازۋشىلاردىڭ تاعى ءبىر توبى بار. بۇرىن بۇلار وزدەرىنىڭ جازباعاندىعىن نەمەسە از جازعاندىعىن توتاليتاريزمگە، تسەنزۋراعا جاباتىن. ءبارىبىر قىسقارتىپ جىبەرەدى، جازدىرمايدى، وتىرىك ايتقىم كەلمەيدى دەيتىن. ال، ەندى ءسوز بوستاندىعى بەرىلگەن كەزدە سولار تاعى جازا المايتىن بولىپ شىقتى. سويتسە ولاردىڭ ار جاعىندا تەسىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق ەكەن. مەن ادەبيەت تۋرالى وقىرمان رەتىندە ايتقانىم - باسقاشا ايتقانىمنان دالىرەك بولىپ شىعادى. ويتكەنى مەنىڭ ءوزىم وقىرمانمىن. جاقسى وقىرمانمىن. سوندىقتان وقىرماندى جاقسى بىلەمىن دەي الامىن. الماتىدا ەرتەرەكتە «سايتان بازار» دەگەن بولدى. سول بازارعا جيىرما جىلدان استام بارىپ ءجۇردىم. جاقسى كىتاپتى كەزەككە تۇرىپ الاتىنبىز. ەكەۋ-ۇشەۋدەن الاتىنبىز. كىتاپ ايىرباستايتىنبىز. سەبەبى كەرەك كىتاپتى، ورنىنا كىتاپ بەرىپ قانا الا الاسىڭ. ال ەندى ءبىزدىڭ ادەبيەت جايلى: قازاق ادەبيەتى ەداۋىر بيىك ورەگە جەتىپ قالعان ادەبيەت. ادەتتە كورشىلەرمەن سالىستىراسىڭ عوي. قازاق ادەبيەتى، اسىرەسە، پوەزيا، كورشىلەس تۇرىكمەن، وزبەك، تاجىك ادەبيەتىنەن كوش ىلگەرى العا كەتكەن ادەبيەت. مىنانداي مىسال كەلتىرەيىن. ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز عاسىر باسىنداعى اقىنداردى وقىعاندا ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ال، ءبىز، نەمەسە ءوزىمىزدى ايتسام، مەكتەپتە جۇرگەن كەزىمىزدە پوەزيانى اسا جاقسى كورگەنىمىز جوق. سەبەبى ارالارى كەزەڭدىك تۇرعىدان دا، ستيلدىك تۇرعىدان دا الشاق جاتقان قاداۋ-قاداۋ بىرنەشە عانا اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنان نە ۇعىنۋعا بولادى؟ اباي پوەزياسى جوعارى كلاستا وقىتىلادى. ال ابايداي اقىندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق قاجەت. ەندى قازىرگى جاعدايدى قاراڭىز. قازىرگى جاستار، بۇگىنگى پوەزيانى ءتۇيسىنىپ وقيتىن جاستار عاسىر باسىنداعى پوەزيانى قابىلداي المايدى.  نەگە؟ ءوز  مادەنيەتىنەن جەرىگەندىك پە؟ جوق! پوەزيا جايلى تۇسىنىگىن  ادەبي وقۋلىقتان ەمەس، شىن پوەزيانىڭ وزىنەن العان العىر جاستىڭ ساناسى بيىك دەگەن ءسوز. ادەبي سىنمەن اينالىسپاسا دا سىنشىلىق وي يەسى دەگەن ءسوز. ولار عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ كۇشپەن تەجەلگەنىن جانىمەن، ءوزىنىڭ جەكە ادەبي تاجىريبەسىمەن سەزىنەدى.

ماعجان پوەزياسىنىڭ وزىق بەلگىسى نەدە؟ قازاق ولەڭىنە ينتيمدىك ليريكانى الىپ كەلگەندىگىندە. ينتيمدىك ليريكا، بۇرىن قازاقتىڭ ءان ونەرىندە بىرەن-ساران جەرلەردە عانا كورىنىس بەرگەن. ابايدىڭ وزىندە «مەننەن»گورى «ءبىز» باسىم. قارتايعان كەزىنىڭ وزىندە. «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» دەيدى. «قارتايدىم» دەمەيدى. «قارتايدىم» دەپ ءبىز جازامىز. نەعۇرلىم «مەن» بولساڭ، سوعۇرلىم ەتەنەسىڭ. ماعجان وسى «ءبىزدى» «مەنگە» اينالدىردى. بۇحار جىراۋدى الىڭىز. بيىك فيلوسوفيا. بىراق ءۇشىنشى جاقتان ايتىلعان.

مىسالى:

- جالعىزدى جالعىز دەمەڭىز،

- جالعىز دا كوپكە تەڭەلىپ،

- ءبىر مايداندا جولىعىپ،

- كەگىن الماس دەمەڭىز.

- جارلىنى جارلى دەمەڭىز،

- جارلى بايعا تەڭەلىپ،

- جايلاۋعا كوشپەس دەمەڭىز.

كەرەمەت فيلوسوفيا! بىراق ماعجان ءبىر ادامعا عانا ايتاتىن سىردى الىپ كەلدى.

- ءبىزدىڭ ويىمىزشا قازاق ادەبيەتى، دامۋعا ۇمتىلعان بارلىق ادەبيەت سياقتى، باتىس مادەنيەتى سالعان سارا جولعا تۇسكەن بولۋى كەرەك. باتىس ەۋروپا تاريحىنا جۇگىنەر بولساق، كوپتەگەن اقىلعا سىيمايتىن جايتتارعا كۋا بولار ەدىك. بىزدە كوپ جۇرت ۇزدىكسىز دامۋدى - ۇزدىكسىز گۇلدەنۋ دەپ تۇسىنەدى. ال شىندىعىندا ولاي ەمەس. ونەر بولعاننان كەيىن دامۋ كەرەك. كوپشىلىكتىڭ تالعامىمەن جۇرۋ - قارابايىرلانۋ، ءولۋ دەگەن ءسوز. الايدا، ينديۆيدۋاليستىك جولمەن جۇرگەن ونەر ءوز دامۋىندا شىڭعا شىعادى دا... قالىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز بولىپ قالادى. شوپەنگاۋەر مەن ورتەگا-گاسسەت ايتقان دامۋدىڭ پارادوكسى دەگەنىڭىز وسى. نە ىستەمەك كەرەك؟ ال بۇل ەكى ورتادا كوڭىل كوتەرۋدىڭ يندۋسترياسى قاراپ تۇرمايدى. حالىققا «تۇسىنىكتى»  ادەبيەت پەن كينەماتوگرافتى تۋدىرا قويادى. ءوزىنىڭ ۇمبەتىنىڭ لاس مادەنيەتكە جۇگىنگەنىن كورگەن ەستەت-جازۋشى ءوزىنىڭ كىرپياز ونەرىنىڭ تەرەڭىنە ودان سايىن تەرەڭ شومادى. مىنە، وسىلايشا وقىرمان مەن جازۋشىنىڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس تەرەڭ ور قازىلادى. ەندى وسى سيتۋاتسيا بىزگە دە كەلگەن سياقتى. يدەولوگيانىڭ ديكتاتىنان قۇتىلعان، وجدان بوستاندىعى، ءدىن بوستاندىعى، ت.ت. تولىپ جاتقان بوستاندىق العان قازاق وقىرمانى بۇگىندە شەتەلدىڭ «ادەبيەتىن» «يگەرىپ» جاتىر. قازاق قالامگەرى مەن قازاق وقىرمانى اراسىنداعى كونتاكت ۇزىلگەن سياقتى. ءبىز ادەبيەت تاريحىنا اينالىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. وسىعان كەلىسەسىز بە؟

- قازاق وقىرمانىنىڭ ەۋروپا مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە تارتىلىپ بارا جاتقاندىعىن ايتاسىڭ. بۇل جونىندە دە كۇدىگىم بار. قازاق ادەبيەتىن وقىپ جۇرگەن تازا قازاق وقىرمانى ەشقايدا قاشقان جوق. وقىمايتىندى الساق - بىزگە جوق اقشاسى، ەۋروپاعا دا جوق. ءبىزدى وقۋعا جەتپەگەن ۋاقىتى ەۋروپاعا دا جەتپەيدى. ال ءبىزدى وقىمايتىن ورىس ءتىلدى قازاقتار - ءبىزدى بۇرىن دا وقىماعان، قازىر دە وقىمايدى. دەگۋمانيزاتسيا دەگەنىڭىز، مەنىڭشە، تازا فيلوسوفيالىق پروبلەما. مادەنيەت فيلوسوفياسى اينالىساتىن نارسە. مىسالى، ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان احۋال قالىپتاسقان كەزدە، ورتاشا، وقىرمانعا تۇسىنىكتى ادەبيەت بەلەڭ الادى. ال كلاسسيكتەر ءوز دەڭگەيىندە قالادى. مىسالى، فرانتسۋزدا مارسەل پرۋست دەگەن بار. ونى مىڭنان ءبىر ادام وقيدى. ەگەر وقىسا. ال ونىڭ ورنىنا جۇرت جورج سيمەنوندى جاقسى بىلەدى. ەكەۋىنىڭ ادەبي سالماعىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. مەن اگاتا كريستي مەن جورج سيمەنون ەكەۋىن سالعاستىرىپ وتىرىپ وقىدىم. اگاتا كريستيدەن ءبىر ابزاتس الىپ تاستاي المايسىز، ج.سيمەنوندى ونشا قابىل المادىم. بىلايشا ايتقاندا، ماعان قاتىسى جوق ادام عوي. باسقا ەلدىڭ ادامى. فرانتسۋز تىلىندە جازادى. ءوزى بەلگيالىق. ۇناتپاعان سەبەبىم - ونىڭ ءتورت جۇزگە جۋىق رومان جازعانىن ءبىلدىم. سوندا جازۋدا نە قاسيەت قالدى دەپ ويلادىم. انشەيىن كوبەيتىپ جازا بەرۋگە بولاتىن بولعان با؟ سودان سوڭ ورىس گازەتتەرىنەن ونىڭ بىرنەشە ينتەرۆيۋىن وقىدىم. وعان دەگەن كوزقاراسىم وزگەردى. ونىڭ پروفەسسيونال ادەبيەتشى ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. كىلتيپان - ءار جۇرتتىڭ جازۋ ونەرىنە دەگەن كوزقاراسىندا، جازۋدىڭ قىر-سىرىنا، قيىندىعىنا، ماشىعىنا دەگەن ءتۇرلى كوزقاراسىندا ەكەن. ونىڭ روماندارى - ءجۇز، ءجۇز ون، ءجۇز جيىرما بەتتىك روماندار. ونداي روماندى ول ەكى اپتادا جازادى. بۇل ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزعا سالعاندا رومان ءۇشىن وتە از ۋاقىت. ال ەكى اپتاعا بولسەڭىز، كۇنىنە - اسسا ون بەتتەن كەلەدى. بابىڭدا بولساڭ، الدىن-الا دايىندالساڭ كۇنىنە ون بەت جازۋعا بولادى عوي؟ بولادى! سودان سوڭ ول جازعاندا مىناداي ءبىر ءتاسىل قولدانادى: ەڭ الدىمەن ءبىر قاراپايىم بوياۋدى الادى. وسى شىعارما ءۇشىن. فونعا كەرەك. كوگىلدىر نەمەسە قىزعىلتىم، نە قوڭىر، نە جاسىل. سوسىن ءبىر اۋا-رايىن الادى. سوسىن ءبىر مەلوديا. مىنە، وسى اۋەندى ىڭىلداپ وتىرىپ جازۋعا كىرىسەدى. ال ەندى روماننىڭ سوڭعى تاراۋىن جازىپ جاتقاندا اۋىرىپ قالدى دەيىك. ساۋىققاننان كەيىن اياقتالماي قالعان روماننىڭ قولجازباسىن ورتەپ جىبەرەدى ەكەن. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى - ارى قاراي جازسا وتىرىك بولادى. سول ساتتەگى كوڭىل كۇي كەلمەسكە كەتتى دەگەن ءسوز. مەنىڭ دە ءوز باسىمدا وسىنداي كەزدەر بولعان. ءبىر دۇنيەنى جازۋ بارىسىندا ەرىكسىز ءۇزىلىس جاسايسىڭ. اۋىرىپ قالدىڭ دەيىك. قىزمەت بابىمەن ءبىر جەرگە كەتىپ قالدىڭىز دەيىك. ال سول جۇمىستى ارى قاراي جالعاستىرعاندا، و باستاعى قىمبات كوڭىل كۇيدى قايتا كەشە الماي قور بولاسىڭ. ارينە، ويدىڭ نەگىزگى جەلىسىن ۇزبەيسىڭ. مەن ءتىپتى دەسەڭىز، ۇزىلگەن سويلەمنەن كەيىن قانداي سويلەم بولۋ كەرەك - سونى دا ەسكە تۇسىرە المايمىن. الايدا، العاشقى ىنتا مەن كوڭىل كۇي جوق. كوكىرەكتە «باستالعان جۇمىستى اياقتاۋ كەرەك» دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى وي عانا تۇرادى.

سونىمەن بۇل ساۋالىڭا بايلانىستى ايتاتىنىمدى قورىتىندىلاپ  بىلاي دەيىن: «دەگۋمانيزاتسيا» پروبلەماسى ادەپكى پروبلەما. ماڭگى ولمەس پروبلەما.  بىر بۇگىن  نەمەسە كەشە عانا بوي كوتەرگەن جوق بۇل ماسەلە. ەسكى كىتاپتاردىڭ بارلىعىندا دا «زامان بۇزىلىپ بارادى»، «ادام ازىپ بارادى» دەگەن قايعىلى وي، ياعني، وسى دەگۋمانيزاتسيا ءار ءتۇرلى كەيىپتە كورىنىس بەرىپ وتىر. بۇل ماسەلە وسىدان 1400 جىل بۇرىن ايان ەتىلگەن قۇراندا دا، كۇنى كەشە ءومىر سۇرگەن اباي پوەزياسىندا دا بار. ءبىر كەزەڭنىڭ ادەبيەتىن شەكتەپ ويىپ الىپ، تالداپ جىبەرسەڭ،  كەز كەلگەن جەردەن وسى «دەگۋمانيزاتسيا» شىعا كەلەدى. ياعني، ماسەلە زەرتتەۋشىنىڭ ءوز زەرتتەۋىن نەندەي نيەتپەن باستايتىندىعىندا. نەمەسە ادەبيەت بار دا، ونى زەرتتەۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرى بار. مەن بۇل پروبلەمالاردى وسىلاي تۇسىنەمىن.

- الەكساندر كۋشنەردىڭ ايتقانى بار عوي «ءتىلدى ابسوليۋتتەندىرىپ قاجەتى جوق. دۇنيەنىڭ قۇپياسىن، قۇدايدىڭ قۇپياسىن سوزبەن الماستىرىپ قاجەتى جوق» دەپ. ءسوز ونەرى سونشاما قۇدىرەتتى ونەر مە؟  سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن كۇي كەشكەن كەزىڭىز بولدى ما؟

- بۇل جەردە مەنىڭ ايتارىم ءسوزدىڭ كوركەمدىك، بەينەلەگىشتىك مۇمكىندىگى مەن اقىننىڭ شەبەرلىگىن شاتاستىرماۋ كەرەك. ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە شەك كەلتىرۋ - مىلتىقتى دۇرىستاپ اتا الماعان ادامنىڭ «مىلتىق ناشار قارۋ» دەۋىمەن بىردەي. كوڭىلدەگى وي ءوزىنىڭ كوركەمدىك قيسىنىن تابا الماي جاتسا - وعان ءسوز كىنالى ەمەس، اقىن ورەسىنىڭ جەتىمسىزدىگى كىنالى. «ءتىلدى ابسوليۋتتەندىرۋ» دەگەنىڭە كەلىسە المايمىن. كەيدە ادام ەموتسيانىڭ لەبىمەن ءبىر نارسەنى ايتىپ قالۋى مۇمكىن. بۇنى بىردەن «ابسوليۋتتەندىرۋ» دەۋ قاتە. ەگەر دە «دۇنيەنىڭ... قۇدايدىڭ قۇپياسىن سوزبەن الماستىرىپ كەرەگى جوق» دەيتىن قاعيدانى ۇستاناتىن بولساق، وندا جاق اشپاي، مۇلدەم سويلەمەي وتىرۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ا.كۋشنەر بۇل جەردە ءسوز ونەرى مەن قۇدايدى شەندەستىرگەندە، ءسوز ونەرىنىڭ، ءسوز يەسىنىڭ ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىگىن عانا ايتسا كەرەك. سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن كۇي كەشكەنىم ەسىمدە جوق. ءوزىم كەشكەن سەزىمدەردى ولەڭىمدە ايتىپ بەردىم دەپ ويلايمىن.

- ءسىز انگە ولەڭدى كوپ جازعان اقىنسىز. مۋزىكا مەن پوەزيا ءبىر-بىرىنە جاقىن ونەر تۇرلەرى. بىراق مۋزىكانىڭ جازىلۋىندا مىناداي ءبىر ەرەكشەلىك بار: بۇگىندە مۋزىكالىق گارمونيانىڭ دامىعاندىعى سونداي، كومپوزيتسيانىڭ قاعيدالارىن، ارانجيروۆكانىڭ تاسىلدەرىن ازدى-كوپتى مەڭگەرگەن كەز كەلگەن ادام  گارمونيالىق تۇرعىدان ءتاپ-ءتاۋىر اندەر نەمەسە باسقا دا مۋزىكالىق شىعارمالار جازا الادى. ال پوەزيانىڭ، ەگەر سولاي ايتۋعا بولاتىن بولسا، تەحنولوگياسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە؟ ءسىزدىڭ اقىندىق ونەرىنىڭىزگە مۋزىكانىڭ اسەر ەتكەن كەزى بولدى ما؟

- دۇرىس ايتاسىڭ. تەوريانىڭ دامۋىنداعى بۇل پارادوكستى ەشكىم دە ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. بىراق، مەنىڭ ويىمشا بۇل جەردەگى ماسەلە، تاعى دا ادام اتتى پەندەدە تۇر. مۋزىكا تەورياسى بولسىن، باسقا بولسىن - عىلىم عوي. عىلىم بولعاننان كەيىن دامۋ كەرەك. بۇل - تانىمنىڭ وزگەرمەس قاعيداسى. ال ەگەر از-ماز مۋزىكالىق نەمەسە ادەبي قابىلەتى بار ادام تەوريانى بەسكە مەڭگەرىپ الىپ، «ءتاپ-ءتاۋىر» شىعارمالار جازىپ جاتسا، بۇل جەردە تەوريانىڭ نەندەي كىناسى بار. ونداي «شىعارمالاردىڭ» قۇنىن ءبىلۋ ءۇشىن شەگىنىڭكىرەپ تۇرىپ باقىلاسا بولدى. جاقىن تۇرساڭ، ارينە، ونىڭ ىشىنەن الدەبىر جۇيە، «لوگيكا» تاباسىڭ. تۇيسىگى مول، ءبىلىمى مول سىنشى ونداي ولەڭدى العاشقى شۋماعىنان-اق ۇستايدى. سەبەبى، تەوريامەن جازىلعان، ياعني تەوريالىق تۇرعىدان ءمىنسىز ونداي شىعارمادا ءبىر نارسە جەتىسپەي تۇرادى. كوركەمدىك وي دەيسىڭ بە، مەنىڭشە - شىعارمانىڭ رۋحى، ونى ءتىرى ەتىپ تۇرعان ونىڭ جانى. سول جەتىسپەيدى. ول جوق بولسا - جوق. ونى ەشبىر تەحنيكامەن جاساي المايسىڭ. نوبايىن، سىرتقى ءتۇرىن جاسايسىڭ. بىراق ءوزىن جاساي المايسىڭ.

پوەزيانىڭ تەحنولوگياسى تۋرالى ايتا بەرۋگە بولادى. كوپ ايتۋعا بولادى. الايدا مەن ولەڭ ونەرىنىڭ ەشقاشان تاۋسىلماس كوپ سىرىنىڭ ءبىرىن، ءوزىم تۇيسىنگەن ءبىر سىرىن ايتايىن. ولەڭدى ۇستاپ تۇرعان تەحنيكا ەمەس. كوپ ايتىلعان جاۋىر ءسوز بولسا دا ايتايىن، ولەڭدى ۇستاپ تۇرعان نارسە - سەزىم. مەن بۇل جەردە سەزىم دەپ، ءوزىڭ شىن كەشكەن، ءوزىڭنىڭ رۋحاني تاجىريبەڭە اينالعان شىنايى سەزىمدى، شىن سەزىمدى ايتىپ وتىرمىن. جوعارىدا ءوزىمىز ايتقان «ولەڭنىڭ جانى» نەمەسە «ولەڭنىڭ رۋحى» دەگەنىڭىز وسى. اقىندىق ونەرىمە، ءوزىم ءسوز جازعان اندەر عانا ەمەس، ەسىمدى بىلگەننەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ەستىگەن جاقسى مۋزىكانىڭ بارلىعى دا ساۋلەسىن ءتۇسىردى، ءوز اسەرىن تيگىزدى دەپ ويلايمىن.

- تسەنزۋرا كوپ نارسەگە تىيىم سالاتىن. بىراق، ءبىر عۇلامانىڭ ايتقانىنداي، مەملەكەتتىك، يدەولوگيالىق تسەنزۋرادان بيىك - ىشكى ار مەن ۇياتتىڭ، وجداننىڭ تسەنزۋراسى بار عوي. وزىنىزگە ءوزىڭىز تىيىم سالعان، تسەنزور بولعان كەزىڭىز بولدى ما؟

- عۇلاما دۇرىس ايتقان ەكەن. مەن دە ءبىر عۇلامانىڭ ايتقانىن كەلتىرەيىن. گەتەنىڭ «مەن كوپ نارسە بىلەمىن، بىراق بارلىعىن ايتا بەرمەيمىن» دەگەن ءسوزى بار. ىشكى تسەنزۋرا دەگەنىڭىز وسى. كورگەن-بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن جازا بەرۋ - ادەبيەت ەمەس. كوركەمدىك ەلەك تۋرالى كوپ ايتىلدى عوي. ونىڭ نەسىن قايتالايىن. ال يدەولوگيالىق، مەملەكەتتىك تسەنزۋرانىڭ ادەبيەتكە پايداسى مول بولدى دەپ ويلايمىن. تسەنزۋرا ادەبيەتشىنى بەلگىلى ءبىر ءجون-جورالعىعا ۇيرەتەدى. تسەنزۋرادا دا اقىماقتار وتىرعان جوق. وزىڭە تىيىم سالۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى الدەبىر قورقىنىشتى نارسەلەردى شىرامىتۋىڭ كەرەك. سودان سوڭ بارىپ «قۇرىسىن، ويلاماۋ كەرەك» دەيسىڭ. ويىما ونداي ەشتەڭە كەلمەگەن سياقتى. ونداي شەتىن نارسە ەڭ قۇرىماسا ەستە قالار ەدى عوي...

- ادەبيەت تەك رومان، پوۆەستەر نەمەسە پوەمالار مەن ليريكالىق ولەڭدەر عانا ەمەس. وسىلاردى جازاتىن ادام دا ادەبي نامانىڭ ءبىر بولشەگى. ادەبي وتانداس دوستارىڭىز كوپ پە؟ ادەبيەتشىگە كەرەك ەڭ باستى ىزگىلىك، ادامدىق قاسيەتتەر جانە پروفەسسيونالدىق قاسيەتتەر جايىندا ايتساڭىز.

- دوستارىم كوپ. جاحاتتاسى بار، زامانداسى بار - كوپ. ال پروفەسسيوناليزم دەگەن اسا ۇلكەن ۇعىم. بۇل - جەكە سۇحباتتىڭ تاقىرىبى بولارلىق ماسەلە. قىسقاشا ايتسام - بۇكىل ءجۇرىپ وتكەن جولىڭ، ءومىرىڭنىڭ بارلىق تاجىريبەسى - پروفەسسيوناليزم. ءوز باسىم اقىندىق  پەن ازاماتتىقتى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ كورگەن جوقپىن.

- قانداي شەت مەملەكەتتەردە بولدىڭىز؟ ەميگراتسياداعى قازاق ادەبيەتى ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قانداي ادەبيەت؟

- شەت مەملەكەتتەردە بولدىم. بىراق ەميگراتسياداعى قازاق ادەبيەتى دەگەنگە قوسىلا المايمىن. ەگەر ىرگەدەگى قىتايدا وتىرعان قازاقتاردى ايتقان بولساڭىز - ول ەميگراتسيا ەمەس. موڭعولياداعى قازاق جۇرتىن دا ەميگراتسيادا وتىر دەپ ايتا المايمىن. ال قيىر قونىپ، شەت جايلاپ كەتكەن، مىسالى، تۇركيا، گەرمانيا، دانيا، گوللاندياداعى وتە شاشىراپ كەتكەن قازاقتاردا اڭگىمەگە تيەك ەتەرلىك ادەبيەت بار دەپ ويلامايمىن.

- مەمۋار جازاسىز با؟ بۇگىنگى الىپقاشپا، قاڭقۋ اڭگىمەگە قۇرىلاتىن قازاق مەمۋاريستيكاسى تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، مەمۋاريستىڭ توقتايتىن شەگى قاي جەر؟ مەمۋار وتكەن ءومىردىڭ تاپتىشتەلگەن پروتوكولى بولۋى شارت پا؟

- مەمۋار جازبايمىن. كەيىن ەستەلىك جازۋ كەرەك بولسا - كورەرمىز. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى «مەمۋارلاردى» قابىلداي المايمىن. كوبىندە باياعىدا بولعان داۋدى جالعاستىرۋ نيەتى بايقالادى. مىسالى، پالەنشە وسىدان قىرىق جىلعى بولعان ءبىر وقيعانى جازدى دەيىك. تۇگەنشەنى سىنادى دەيىك. ال ەگەردە سول تۇگەنشە ءتىرى بولىپ، ول دا مەمۋار جازسا شە؟ وندا ادەبيەت تاريحىنا اينالعان داۋ قايتادان ءنار الىپ، قاۋلاپ جونەلەدى.  مەمۋار جازۋدىڭ الەمدىك بيىك ۇلگىلەرى بار. قازاق قالامگەرلەرى سول ۇلگىلەردى مەڭگەرۋى كەرەك. مىسالى، جوعارىدا ءوزىمىز اڭگىمە ەتكەن وجداننىڭ تسەنزۋراسى مەمۋارعا دا جۇرەدى دەپ ويلايمىن.

- ەكى جىلدان كەيىن مىڭجىلدىق ءداۋىر اياقتالادى. وسى، ءبىر ءداۋىر اياقتالىپ، كەلەسىگە وتەردەگى  قازاق پوەزياسىنىڭ باعىت-باعدارى، پەرسپەكتيۆالارى قانداي بولماق؟ ءىزىڭىزدى باسىپ ادەبيەتتىڭ قاسيەتتى تابالدىرىعىنان ەندى عانا اتتاعان قالامداس ىنىلەرىڭىزگە قانداي تىلەك تىلەر ەدىڭىز؟

- ەكى مىڭىنشى جىل - حرونوگيالىق مەجە عانا. ويىمشا، ەكى مىڭىنشى جىلعا سونشاما ءۇمىت ارتىپ كەرەگى جوق. 2000-شى جىلدىڭ سوڭعى كۇنى، كەشكە قاراي توسەگىڭىزگە جاتاسىز دا، 2001 جىلى تاڭەرتەڭ وياناسىز. بۇل بار بولعانى كەلەسى تاڭ عانا. ادام ءار كۇنى ءبىر شەشۋشى كەزەڭدە تۇرعانداي ەڭبەك ەتۋ كەرەك، ءبىر-بىرىنە جاقسىلىق ىستەۋ كەرەك. قازاق پوەزياسىنىڭ باعىت-باعدارى جايلى نە ايتا الامىن؟ بىزدەن كەيىن دۇنيەگە قانداي اقىن كەلەدى، ول قازاق ولەڭىن قانداي بەلگە شىعارادى - ول مەن ءۇشىن بەيمالىم. ءبىز وزىمىزگە دەيىنگى پوەزيانى الدىق، ونى كەلەسى بيىككە شىعاردىق. ءىزىمىزدى باسقان قالامداس ىنىلەرىمە ايتارىم - ادەبيەتكە كەلگەن ەكەنسىڭ، سول ادەبيەتپەن بول. شىن ادەبيەتشى بول. ولەڭدەي قاسيەتتى ونەرگە كولەڭكە تۇسىرمە دەر ەدىم.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان تالاسبەك اسەمقۇلوۆ

«Zaman قازاقستان» گازەتى، 27 ناۋرىز، جۇما، 1998 جىل، 14-15 بەت