ءتاڭىر - تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ اسپانداعى قۇدايىنىڭ اتى. بۇل ۇعىم حۋننۋ داۋىرىندە الدەقاشان ورنىعىپ (شامامەن ب.ز.ب ءىىى عاسىردان ەرتەرەك), سودان كەيىنگى كوشپەلى يمپەريالاردىڭ رۋحاني يدەولوگياسىنا وزەك بولىپ، سان عاسىرلار بويى ۇزىلمەي جالعاستىق تاپقانى بايقالادى. حۋننۋلار بيلەۋشىسىن «ءتاڭىر تەكتى شانيۋي» (ماو-تۋن), «اسپان مەن جەردەن جارالعان، اي مەن كۇننەن ءنار العان ۇلى شانيۋي» (لاوشان) دەپ ۇلىقتايتىنى قىتاي دەرەكتەرىندە بەلگىلەنگەن. سونىمەن بىرگە ولار ەلباسشىسى تۇمەندى «تانگ-لي كۇ-ءتۇ» (cheng-li kutu), ياعني تاڭىرقۇتى دەگەن مارتەبەلى اتاقپەن قۇرمەتتەگەنى تۋرالى جازبا دەرەك بار.

ءتاڭىر دەگەن اتاۋدى تۋىسقان التايلىقتار تەنگري، تەنگەري، شورلار تەگري، حاكاستار تيگير، تەر، تۋۆالار دەەر، چۋۆاشتار تۋرا، ساحالار تانگارا، موڭعولدار تەنگەر، بۋرياتتار تەنگەري، تەنگري، قالماقتار تەنگەر دەپ ۇقساس قالىپتا اتاعان.

تاڭىرگە قىتايدىڭ تيان (اسپان), شۋمەردىڭ دينگير ۇعىمدارى پاراللەل سيپاتتا. الايدا عالىمدار تيان ۇعىمى قىتايدىڭ چجوۋ تايپاسىنا سولتۇستىك، سولتۇستىك- باتىستاعى كورشىسى حۋننۋلاردىڭ رۋحاني ىقپالىنىڭ ناتيجەسىندە العاش رەت ورنىعىپ، بۇل اۋلەت قىتاي بيلىگىنە كەلگەندە شامامەن ب.ز.ب ءىى عاسىردان باستاپ شان-ين ۇلىسىندا تاڭىرگە تابىنۋ ءراسىمى بۇرىنعى شان-دي كۋلتىمەن قوسارلانىپ تارالا باستاعانىن دالەلدى دەرەكتەرمەن انىقتاعان.

ءتاڭىر - تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ اسپانداعى قۇدايىنىڭ اتى. بۇل ۇعىم حۋننۋ داۋىرىندە الدەقاشان ورنىعىپ (شامامەن ب.ز.ب ءىىى عاسىردان ەرتەرەك), سودان كەيىنگى كوشپەلى يمپەريالاردىڭ رۋحاني يدەولوگياسىنا وزەك بولىپ، سان عاسىرلار بويى ۇزىلمەي جالعاستىق تاپقانى بايقالادى. حۋننۋلار بيلەۋشىسىن «ءتاڭىر تەكتى شانيۋي» (ماو-تۋن), «اسپان مەن جەردەن جارالعان، اي مەن كۇننەن ءنار العان ۇلى شانيۋي» (لاوشان) دەپ ۇلىقتايتىنى قىتاي دەرەكتەرىندە بەلگىلەنگەن. سونىمەن بىرگە ولار ەلباسشىسى تۇمەندى «تانگ-لي كۇ-ءتۇ» (cheng-li kutu), ياعني تاڭىرقۇتى دەگەن مارتەبەلى اتاقپەن قۇرمەتتەگەنى تۋرالى جازبا دەرەك بار.

ءتاڭىر دەگەن اتاۋدى تۋىسقان التايلىقتار تەنگري، تەنگەري، شورلار تەگري، حاكاستار تيگير، تەر، تۋۆالار دەەر، چۋۆاشتار تۋرا، ساحالار تانگارا، موڭعولدار تەنگەر، بۋرياتتار تەنگەري، تەنگري، قالماقتار تەنگەر دەپ ۇقساس قالىپتا اتاعان.

تاڭىرگە قىتايدىڭ تيان (اسپان), شۋمەردىڭ دينگير ۇعىمدارى پاراللەل سيپاتتا. الايدا عالىمدار تيان ۇعىمى قىتايدىڭ چجوۋ تايپاسىنا سولتۇستىك، سولتۇستىك- باتىستاعى كورشىسى حۋننۋلاردىڭ رۋحاني ىقپالىنىڭ ناتيجەسىندە العاش رەت ورنىعىپ، بۇل اۋلەت قىتاي بيلىگىنە كەلگەندە شامامەن ب.ز.ب ءىى عاسىردان باستاپ شان-ين ۇلىسىندا تاڭىرگە تابىنۋ ءراسىمى بۇرىنعى شان-دي كۋلتىمەن قوسارلانىپ تارالا باستاعانىن دالەلدى دەرەكتەرمەن انىقتاعان.

ەجەلگى تۇركi-موڭعولدار اسپاندى كوك دەپ اتاعان، ال قازاقتاعى اسپان دەگەن اتاۋ پارسىنىڭ اسمان دەگەن سوزىنەن شىققان. قازاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشقانداي ءشۇباسىز ءتاڭىر دەگەن ءسوزدى اسپانداعى قۇداي دەپ سانايدى، كوكتى ونىڭ مەكەن-تۇراعى دەپ ەلەستەتەدى. قازىرگى موڭعولدار، سونىمەن بىرگە التاي، حاكاس، تۋۆالىقتار اسپاندى دا، كوكتەگى قۇدايدى دا ءتاڭىر (تەنگەر، كوك تەنگر، تەگير، تيگير، تەەر) دەپ ورتاق سوزبەن اتاعان. وسىدان بولار  شەتەلدىك كوپتەگەن عالىمدار ەجەلگى تۇركi-موڭعولدىڭ ءتاڭىر دەگەن قۇدايىنىڭ اتىن عىلىمي ادەبيەتتە كەيدە «اسپان»، كەيدە «ءتاڭىر-اسپان» (بوگ-نەبو) دەپ جاڭساق اۋدارىپ كەلدى، سودان بولار كوشپەلى حالىقتار اسپانعا تابىنۋشىلار (نەبو پوكلوننيك) دەگەن قاتە تۇجىرىم جاسالدى. شىن مانىسىندە تۇرىك-موڭعولدار ءتاڭىردى قۇداي (deus, god) دەپ ۇققان، ال ونىڭ مەكەن-تۇراعى جوعارى الەم بولعاندىقتان كوككە تابىنۋ ءراسىمى قابات سينكرەتتى قالىپتاسقان. جالپى، الەمدەگى كوپتەگەن حالىقتار كوك اسپاندى ءتاڭىر-اكە، تومەندەگى كەڭىستىكتى جەر-انا دەپ قادىرلەيتىنى ۋنيۆەرسال تۇسىنىك دەۋگە بولادى. «ۇستە كوك ءتاڭىر جارالعاندا، استىدا  قارا جەر جارالعان. ەكەۋىنىڭ اراسىندا كىسى ۇعىلى جارالعان» دەپ باستالاتىن كونە تۇرىك جازۋىندا كوشپەلىلەردىڭ كوسموگونيالىق تۇسىنىگى تاڭبالانعان. دەمەك، جوعارعى جاراتۋشى ءتاڭىر، ول باسقالارعا ءامىرشى، ال ادامنىڭ اسىل ءناسىلى ءتاڭىر مەن جەر-انانىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان كيەلى مانگە يە. سونىمەن بىرگە ءتاڭىردىڭ عاجايىپ كورىنىسى - اسپان دەنەلەرى اي مەن كۇن دە ارداقتالادى.

تۇركى-موڭعولداردىڭ بايىرعى ۇعىمىندا ادام بالاسىن جاراتۋشى، ونىڭ عۇمىر جاسىن بەلگىلەۋشى، كۇناھارلاردى جازالاۋشى، ادىلەتتىنى قولداۋشى، بۇكىل عالامعا ءتارتىپ ورناتۋشى، مەملەكەت پەن ونىڭ حانىن زاڭداستىرۋشى ءتاڭىردىڭ ءوزى بولىپ تابىلادى. كوشپەلى يمپەريالاردىڭ يدەولوگيالىق نەگىزىنە «كوكتە - ءتاڭىر، جەردە - حان يە» دەگەن پالساپالىق تۇسىنىك تىرەك بولعانى بەلگىلى. ياعني قاعان تاڭىردەن جارالعان، ال ونىڭ بيلىگى جاراتقاننىڭ ۇكىمى دەپ مەملەكەتكە قاسيەتتى ماعىنا بەرىلەدى. مىسالى، «ءتاڭىرى تەكتى ءتاڭىرى جاراتقان بىلىگە قاعان ءسوزىم...» ، «انام قاتىندى كوتەرگەن ءتاڭىرى، ەل بەرگەن ءتاڭىرى، تۇركi  حالقىنىڭ اتاق-داڭقى وشپەسىن دەپ مەنى سول ءتاڭىرى قاعان وتىرعىزدى» دەگەن سوزدەر بىلىگە قاعان بىتىگىندە بار.

1240 جىلى موڭعول يمپەراتورى كۇيىكتىڭ ورداسىندا ارنايى ساپارمەن بولعان حريستوس ءدىندارى پلانو كارپيني كوشپەندىلەردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمى تۋرالى «ولار تەك قانا ءبىر قۇدايعا (لاتىنشا deus), ياعني تاڭىرگە عانا سىيىنادى، ونى كوزگە كورىنەتىن جانە كورىنبەيتىن دۇنيەنىڭ بارلىعىن جاراتۋشى، باقىت پەن بەينەتتىڭ سەبەپشىسى، تۇپكى يەسى دەپ ۇعادى» دەپ جازادى. سول كەزەڭدە ءوز ءدىنىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن تاعى ءبىر حريستوس تاقۋاسى جيھانكەز ۆيليام رۋبرۋككە سۇحباتتاسقان موڭكە حان ءتاڭىرى تۋرالى «ءبىز ونىڭ ء(تاڭىر) ارقاسىندا ءتىرى جۇرەمىز ءھام ونىڭ بۇيرىعىمەن ولەمىز، وعان عانا شىن جۇرەك-نيەتىمىزدى ارنايمىز»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. تۇرىك جۇرتىنا بۋددا ءدىنىن تاراتقىسى كەلگەن بيلەۋشىلەرگە تونىكوك «...ەسكى سالتتا قالا بەرگەن دۇرىس، حرام سالساق باعزى داستۇردەن جۇرداي بولامىز، بۋددا، داو ءىلىمىنىڭ اسەرىنەن مەيىربان، موماقان كۇيگە ءتۇسىپ، جاۋىنگەرلىك مىنەزىنەن ايىرىلعان تۇركىلەردى تاڭ يمپەرياسى وڭاي-اق جاۋلاپ الادى» دەپ ءۋاج ايتىپ، تويتارىس بەرەدى. دەمەك، كوشپەلى ەلدىڭ بيلەۋشىلەر قۋاتتى الەمدىك دىندەردىڭ ميسسيونەرلەرىنە تاپ كەلگەن جاعدايدا ولارعا ءتاڭىر سەنىمىنىڭ قۇندىلىقتارىن قارسى قويىپ، رۋحاني جەڭىستەرگە جەتىپ وتىرعانى تاريحي جازبالاردا ناقتىلى كورىنىس تاپقان.

ءتاڭىر سەنىمىن عالىمداردىڭ ءبىر توبى ءدىن دەسە (ل.پ.پوتاپوۆ، م.ميۋللەر، و.پۇرەۆ), كەلەسى ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر ءدىني نانىم (ە. ميرچا، ۆ.ديوسەگي) دەپ تۇجىرىم جاساعان. ءتىپتى ءتاڭىر ءدىني نانىمىن تۇران حالىقتارىنىڭ ورتاق ءدىنى دەپ پىكىر بىلدىرۋشىلەر دە بار. وسى ەرەكشە قۇبىلىستىڭ تۇركى-موڭعول يمپەريالارىنىڭ رۋحاني يدەولوگياسىنىڭ تۇعىرىنا بەرىك نەگىز بولعانىن زەرتتەگەن عالىمدار (جان-پول رۋ، ش.بيرا) ونى تەنگەريزم دەپ اتاۋدى لايىق سانايدى. ءتاڭىر سەنىمىنىڭ ءتول بىتىگى (رۋنا جازۋى) بولعانىمەن الەمدىك جازۋى بار دىندەردەگىدەي قاعازعا تۇسكەن قاتاڭ كانونى مەن دوگماسى بولعان جوق. باس كىتابى مەن پايعامبارى بار الەمدىك دىندەر (بۋددا، يۋدەي، حريستيان، يسلام) گەوگرافيالىق تۇرعىدان اسا ىستىق ولكەلەردە پايدا بولعان، ولاردا قاسيەتتى عيباداتحانالارى مەن بۇلجىتپاي ورىندايتىن قاتاڭ قاعيدا، شارتتارى بار. ال دالا جاۋىنگەرلەرى تۇرىك-موڭعولداردىڭ ءتاڭىر سەنىمى اۋا رايى قاتال، قىسى قاھارلى سۋىق وڭىردە نەگىزى قالانعاندىقتان كوشپەلىلەردىڭ زايىرلىلىق پەن ەركىندىكتى قالايتىن اسكەري-دەموكراتيالىق ءومىر-تىرشىلىگىنىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى بولدى. اڭشى-مالشى كوشپەلىلەر اۋا رايىنىڭ قولايسىز قاتال ساتتەرىنە ۇنەمى تاپ بولاتىندىقتان ولار جاراتقانعا قول جايىپ سۇرانىپ وتىرماي، تابيعاتتىڭ كۇشتەرىنە قارسى ۇجىمداسىپ كۇرەسۋ، ارەكەت جاساپ قورعانۋ رۋحىندا جان باعادى. سول سەبەپتەن دە ءتاڭىر سەنىمى ادامدى جاراتۋشىعا فورمالىق تۇرعىدان سىرتتاي (بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە، بەلگىلى ءبىر مەكەندە، بەلگىلى ءبىر قاعيدامەن) تابىنۋ ەمەس، ىشكى مانىنە ۇنەمى بويلاۋ جۇيەسىندە تاربيەلەۋگە شاقىرادى. امبەسىندە ءتاڭىر سەنىمىندە وسى نانىمدى ۇيىستىراتىن جەتەكشى جەكە ادام - پايعامبار جوق، ونى قالىپتاستىرعان كوشپەلىلەردىڭ سان عاسىرلىق رۋحانياتى مەن تاجىريبەسى، ال قاعان مەن باقسى دانەكەرشى تيپ قانا.

بەلگىلى ءدىنتانۋشى عالىم ە.ميرچا كوشپەلى يمپەريالار ىدىراعاننان كەيىن ولاردىڭ زور ءتاڭىرى دە بولشەكتەنىپ، وڭىرلىك سيپاتتاعى تابيعات كۇشتەرىن بەلگىلەيتىن ءتاڭىر-يەلەرگە (بوجەستۆو - رۋح-يەلەرگە) اينالىپ كەتكەن دەگەن ماعىنادا پىكىر بىلدىرەدى. فولكلورتانۋشى س.قاسقاباسوۆ تۇركى يمپەرياسى تۇسىندا ءتاڭىر بەينەسى مەيلىنشە دارىپتەلىپ، ودان كەيىن مەملەكەت السىرەگەن جاعدايدا بۇل ۇعىمنىڭ سولعىن تارتقانىن اتاپ وتەدى. دەمەك، تۇركى-موڭعول سالتىندا ءتاڭىر مەن قاعان (مەملەكەت) قوس قاناتتاي ۇندەس قۇندىلىق ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ءتاڭىر سەنىمىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن بىلايشا تۇجىرىمداۋعا بولادى:

ءتاڭىر - ءبىر، ول باس جاراتۋشى، جارىلقاۋشى، تاعدىردى بەلگىلەۋشى، تابيعات پەن ادامنىڭ امان-ساۋلىعىنا كەپىلدىك ەتۋشى، كۇناھارلاردى جازالاۋشى.

قاعان - ءتاڭىردىڭ بالاسى، ءتاڭىر جارلىعىن ورىنداۋشى، حالىقتىڭ يماني ءھام ار-نامىس بوستاندىعىن قورعاۋشى. قاعان -ءتاڭىر جارىلقاعان التىن اۋلەتتەن، ول - ەل-جۇرتتىڭ قۇتى، كيەسى.

اتا-بابالار ارۋاعى ماڭگىلىك قاسيەتكە يە، ولار ۇرپاققا قالدىرعان اماناتى مەن وسيەتىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاداعالاي الادى، ارۋاق پەن ادامدى ۇلاستىرىپ تۇرعان - ەل مەن جەردىڭ شەجىرەسى.

باقسى - ءتاڭىر مەن باسقاداي رۋح-يەلەردى ادام قاۋىمىمەن بايلانىستىراتىن دانەكەرشى، ۇلىق باقسى (اق قام، بەحي) - وردانىڭ ساۋەگەي كورىپكەلى، جۇلدىزناماشىسى، كۇنتىزبەلىك سالتتى اتقارۋشىسى، الايدا ول شىنتۋايتىندا تاڭىرگە قاعانداي جاقىن تۇلعا ەمەس.

تۇرىك-موڭعولدار تاڭىرگە تابىنۋ ءراسىمىن «ءتاڭىر تايى» دەپ اتاعان. تۇرىكتەر بۇل سالتتى كوكتەم كەلگەندە، ناقتىراق ايتقاندا ماۋسىم ايىنىڭ 5-10 كۇندەرى كيەلى اسقار تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ نەمەسە تامىر وزەنىنىڭ بويىنا جينالىپ قوي، جىلقى سويىپ ەرەكشە سالتاناتپەن وتكىزەتىنى قىتاي دەرەكتەرىندە جازىلعان. ءتاڭىر تايى ءراسىمىن قاعان باسقارعان، كەيىننەن ۇلىستىڭ ۇلىق باقسىسى بەحي (اق قام) وتكىزەتىن بۇقارالىق سيپاتتاعى مەيرامعا اينالعان. ءبىر ەسكەرتەتىن جايت، اق قام قاعان ۇكىمىمەن تاعايىندالىپ، اق كيىم كيىپ، اق بوز اتقا ءمىنىپ، ەل ارالاپ، عۇرىپتار ورىنداپ، بۇقارالىق ءتاڭىر تايى سالتىن باسقاراتىن. اق قامنىڭ كيىمىن قاعان بەلگىلەپ، ول حالىقتىق مەيرامداردى وتكىزەتىندىكتەن قىزمەتى دە ازاماتتىق سيپاتتا ەدى. ال، قارا قام ءتاڭىر  تايى سالتىنا قاتىسا بەرمەيتىن، ول ارنايى باقسىلىق كوستيۋم - «مانjاكتى» كيىنەتىن، قاتەرلى قارا ماگيا جاساۋمەن اينالىسىپ، قارا جەردىڭ استىنداعى الەممەن تىلدەسىپ، ءۇش كەڭىستىكتى ارالاپ، كۇردەلى شامانيزم سالتتارىن ورىندايتىن. سول سەبەپتەندە قارا قامدى «مانجىكتى قام» دەپ تە اتايتىن. دەمەك، كەڭىرەك ماعىنادا قاراعاندا، اق قام -مەملەكەتتىك رەسمي قىزمەتتە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا دالالىق مالشى تايپالاردىڭ ورتاسىندا پايدا بولعان ءتاڭىر سەنىمىنىڭ ارنايى وكىلى، ال قارا قام - نەگىزىنەن ورماندى مەكەندەگەن اڭشى رۋلاردىڭ اراسىندا قالىپتاسىپ، دامۋدىڭ كلاسسيكالىق دەڭگەيىنە جەتكەن دەلىنەتىن بايىرعى شامانيستىك سالتتىڭ مامانى دەۋگە بولادى.

تاڭىرگە تابىنۋ ەكى تۇردە اتقارىلعان: جەكە ادام تاراپىنان نەمەسە ۇجىمدىق. اباقاندىق حاكاستار 1930 جىلدارعا دەيىن «تيگير تاگ» دەگەن تاۋعا شىعىپ، قاسيەتتى قايىڭنىڭ قاسىنا جينالىپ، بۇل ىرىمدى قاۋىمداسىپ وتكىزگەنىن بەلگىلى ەتنوگراف ل.پ.پوتاپوۆ جازادى.

ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قاعان، كەيدە ءتىپتى ءوز باسىنا مەدەت تىلەگەندە جەكە ادام تاڭىرگە تابىنۋ ءراسىمىن ورىندايتىن. مىسالى، شىڭعىس حان بۋرحان حالدۋن تاۋىنىڭ باسىنا شىعىپ، موينىنا كىسە بەلدىگىن اسىپ، الاقانىن كوككە جايىپ، مۇراعىن شەشىپ، نۇرلى كۇنگە قاراپ، توعىز رەت ەڭكەيىپ تاعزىم ەتىپ، شاشۋ شاشىپ، تاڭىردەن تىلەك تىلەگەنى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» بەلگىلەنگەن. شىڭعىس حان تاعى بىردە «ءتاڭىر يەم، قۇدىرەت-كۇشىڭمەن الەمنىڭ ۇستىندە مەنەن باسقا كۇشتىنى جوق ەتكەن ءوزىڭسىڭ، مەنى ۇستىمنەن باسىپ تۇرعان تىماعىمنان باسقا ەشتەڭە جوق»، - دەپ مۇراعىن شەشىپ، تورگە قويىپ، تاڭىرگە ىقىلاسپەن جالبارىنعانى «التىن شەجىرە» كىتابىندا تاڭبالانعان. قازاقتىڭ موينىنا كوگەن، كىسە بەلدىك اسىپ جاراتقانعا جالبارىنىپ، تىلەك تىلەيتىنى بۇل راسىمگە ۇقساس.

ورتا ازياداعى تۇركى  حالىقتارى بىرقۇدايلىق يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن ءتاڭىر ۇعىمى سينكرەتتى سيپاتقا يە بولىپ، يسلام مادەنيەتىنە بەيىمدەلىپ، ءسىڭىسىپ كەتتى. حالىق ءتاڭىردى ءبىر دەپ ۇعاتىندىقتان مونوتەيستىك يسلام ءدىنىن جاتسىنبادى، ءارى تەز قابىلدادى دەيتىن پىكىر دە بار. بۇل جايىندا عالىم ش.ءۋاليحانوۆ «...قازاقتاردا شاماندىق سالت-سانا مۇسىلماندىق نانىممەن ميداي ارالاسىپ، ورتاق - يسلام اتتى ءدىندى قۇرايدى. قازاقتار، اۋەلدە، مۇحاممەدتى بىلمەي تۇرعاندا دا اللا مەن ارۋاققا بىردەي تابىنىپ، مۇسىلمان اۋليەلەرىنىڭ باسىنا قۇرباندىق شالىپ، باقسىلاردىڭ قۇدىرەتىنە دە سەندى، پايعامبار ۇرپاقتارى - قوجالاردى دا قۇرمەت تۇتتى. حالىق وتقا تابىنىپ، ال باقسىلار بولسا، جىن-پەرىلەرمەن قوسا مۇسىلمانداردىڭ پەرىشتەلەرىن دە شاقىرىپ، اللانى دا ماداقتادى. وسىلاي ەكى ءدىندى ارالاستىرا تابىنۋ ەشقانداي قايشىلىققا جاتپاعاندىقتان قازاقتار ەكى سەنىمدى دە قوسىپ ۇستاعان. ەكى دىنگە بىردەي تابىنۋ - وسى كۇنگە دەيىن كەلىپ جالعاستى» دەپ قورىتىندى جاسايدى.

موڭعول مەن بۋرياتتارعا، التاي-ساياندى مەكەندەيتىن تۇرىكتەرگە كوپقۇدايلى بۋددا ءدىنى وراسان ىقپال ەتۋىنە بايلانىستى ءتاڭىردىڭ سان الۋان تۇرلەرى مەن ءۇندى-تيبەت تۇسىنىگىمەن بۋدانداسقان اتاۋلار پايدا بولادى. ماسەلەن، الدىمەن بۋرياتتار، سودان كەيىن موڭعولدار «بارلىعى 99 ءتاڭىر بار، ونىڭ 55-ءى وڭتۇستىكتە، 44-ءى سولتۇستىكتە بولادى» دەگەن ءتۇزىم جاسادى. شىنتۋايتىندا بۇل 99 ءتاڭىر ەمەس، ءتاڭىر-يەلەر، ياعني بۇلاردىڭ اربىرەۋى بەلگىلى ءبىر تابيعات قۇبىلىستارى مەن جەرگىلىكتى مەكەن-ءوڭىردىڭ رۋح-يەلەرى ەكەنى بايقالادى.

سونىمەن، تۇركى  حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىندا ەجەلگى زاماندا شەشۋشى قىزمەت اتقارعان ءتاڭىر، ۇماي، وتۇكەن ۇعىمدارى بۇگىندەرى ۇرپاقتاردى بابالار داۋىرىمەن توعىستىراتىن ميفولوگيالىق سىرلى سيمۆولدارعا اينالدى. بۇل رامىزدەر مادەنيەت پەن ونەردە جاڭعىرىپ، كوركەمدىك ءتاسىل رەتىندە قولدانىلىپ، قاينار بۇلاق مىندەتىن اتقارىپ وتىر. مىسالى، ا.قۇنانبايۇلى ەجەلگى ءتاڭىر-اكە، جەر-انا جۇپتىق ۇعىمىن اسەمدىكپەن ارلەپ، ولەڭىندە بىلايشا كورىكتى تەڭەۋلەرگە اينالدىرادى:

بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،

مەيىرباندىق، دۇنيەگە نۇرىن توگەر.

انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە،

بەينە اكەڭدەي ۇستىڭە اسپان تونەر.

اقىن ش.قۇدايبەردىۇلى «كۇن - اتام، انىق جەر - انام» دەگەن ولەڭىندە بايىرعى تۇسىنىكتەگى اسپان مەن جەردىڭ نەكەلىك قاتىناسىن بىلايشا جاڭعىرتادى:

جان بەرىپ جارىق، جىلى نۇردان،

كۇن اتام جەردى بۋاز قىلعان...

جانىمىز كۇننەن كەلگەن نۇردان،

ءتانىمىز توپىراق پەنەن سۋدان.

كۇن - اتام، انىق جەر - انام.

ءبىرى نۇر بەرىپ، ءبىرى - تاماق،

وسىرگەن كۇتىپ، الپەشتەپ-اق.

اقەدىل تويشانۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ

فولكلورتانۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

«دالا مەن قالا» گازەتى 2011 جىلى № 6 (386);7(387);8 (389)