ومىردەن بەيمەزگىل وزعان جانى تازا جاننىڭ ءبىرى — پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ ەدى...

تىرلىگىندە "مەن!.." دەپ كەۋدە سوقپاي-اق — مارات بارمانقۇلوۆتىڭ قاراپايىم، قارابايىر كۇن كەشكەنىن كىم بىلمەيدى.

ءيا، پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ — ءيىرىمى مەن ايلاسى كوپ زاماننىڭ پەرزەنتى ەدى.

كۇندەلىكتى تىرلىكتە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە جاساپ جاتقان نەشە ءتۇرلى قۇرىق بويلاماس قۋلىق-سۇمدىقتارىن، ايلا-شارعىلارىن، ويلاعاندا توبە شاشىڭ تىك تۇراتىن ولاردىڭ الۋان ءتۇرلى قاتىگەزدىكتەرىن، پەندەلەردىڭ ءبىرىنىڭ-ءبىرى اياعىنان شالىپ، بەتىڭە قاراپ وتىرىك كۇلىپ، اينالا بەرە ساعان تەرەڭ قىلىپ ور قازا باستايتىنىن… وسى سياقتى تولىپ جاتقان سۇمدىقتاردىڭ الۋان-الۋان تۇرلەرىن كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەستىپ، تۇلا بويىمەن شامىرقانا سەزىنىپ ءجۇرىپ، ادىلەتسىزدىكتىڭ وتىنا كۇيىپ كەتكەن سياقتى كورىنەدى ماعان مارات بارمانقۇلوۆ!..

قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە — تەلەراديو تارماعىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى، وسى سالانىڭ تاماشا بىلگىرى، ءبىلىمدىسى بىرەۋ بولسا، سونىڭ بىرەگەيى — پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ ەدى. ماكەڭنىڭ بۇدان باسقا دا بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن قىرلارى كوپ بولاتىن...

1992-1999 جىلدارى قازاق تەلەديدارىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ارنالارىنان ءار اپتانىڭ بەلگىلى ءبىر كۇندەرىندە قاتار بەرىلىپ كەلگەن "تۇرىك دانالارى" اتتى اۆتورلىق تەلەباعدارلامانىڭ باسىنان-اياعىنا دەيىنگى تۇراقتى عىلىمي جەتەكشىسى بولعان دا — وسى پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ ەدى.

بۇل تەلەباعدارلامانىڭ 40-تان استام حابارى — ءسوز جوق، ماكەڭنىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگى، اقىل-كەڭەسى، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى ناتيجەسىندە عانا تولىققاندى دۇنيە بولعانىن، بۇگىندەرى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.

توميريس، زارينا، يشپاقاي، اناحارسيس، مەتە حان، اتيللا، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، قورقىت اتا، ەرتۇعىرىل بەك، وسمان عازى، قوجا اقىمەت ياساۋي، ءامىر تەمىر،حاس حاجىپ ءجۇسىپ بالاساعۇن، بابىر شاح، قادىرعالي جالايري، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، ماعجان جۇماباي، مۇستافا شوقاي،مۇستفا كەمال اتاتۇرك، ت.ب. سياقتى تولىپ جاتقان بارىمىزگە ورتاق، تۇرىك حالىقتارىنىڭ ۇلى تۇلعالارى تۋرالى حابارلاردىڭ كوپشىلىگىنە پروف. م.بارمانقۇلوۆتىڭ ءوزى دە قاتىسىپ، تىڭ ويلار ايتقانى جۇرت ەسىندە بولار دەيمىن…

1998 جىلى قىركۇيەك ايىندا سول كەزدەگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قۇرتىلىش تاشكەنت، مادەنيەت جونىندەگى كەڭەسشى الاددين قورىقماز ەكەۋى وسمان يمپەرياسىنىڭ 700 جىلدىعىنا وراي ءبىز ءتورت ادامدى: پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ، ەلشىلىك قىزمەتكەرى گۇلشات قۋانىشباي، كومەكشى رەجيسسەر ارايلىم جۇماشقىزى جانە وسى جولداردىڭ اۆتورىن ارنايى تەلەحابار تۇسىرۋگە 20 كۇنگە تۇركياعا ءىس-ساپارعا جىبەرگەن بولاتىن.

الەمنىڭ باسقا مەملەكەتتەرىندە ءجيى بولىپ جۇرگەن مارات اعاعا قانداس تۇركياعا بارۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە ەدى. سوندىقتان دا بولار، ماكەڭ وسى ساپارداعى تەلەحاباردى ءوزى وپەراتور بولىپ تۇسىرۋگە قۋانا كەلىسىم بەرۋى — ءبىر جاعىنان ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتتىڭ قانشالىقتى قاراپايىم ادام بولعانىن كورسەتسە كەرەك.

تۇركيانىڭ: ىستانبۇل، انكارا، ەدىرنە، بۇرسا، كونيا، سوگىتى، يالوۆا، ءىزمىر، ت.ب. كوپتەگەن ۇلكەندى-كىشىلى قالالارى مەن كويلەرىندە (اۋىلدارىندا) بولىپ، تۇركيانىڭ باتىسىنان شىعىسىنا، سولتۇستىگىنەن وڭتۇستىگىنە دەيىنگى ارالىقتاردى جەڭىل اۆتوكولىكپەن اسىقپاي ەركىن ارالاپ، كوپ نارسەنى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانداي بولعان ەدىك...

وسى ساپار جولباسشىمىز بولعان "تۇركيا ديانەت" ۆاكپىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى: مەحمەت شۇكىر جانە ءالي (اكەسىنىڭ اتى ەسىمدە جوق) دەگەن تاماشا ەكى جىگىتتىڭ قالتقىسىز قىزمەت كورسەتۋىنىڭ ارقاسىندا تۇركيانىڭ وسمان يمپەرياسى تاريحىنا بايلانىستى نەبىر عاجايىپ ورىنداردا بولعانىمىزدا — پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ دەم الۋ دەگەندى مۇلدەم ەسىنەن شىعارىپ، كۇنى-ءتۇنى كامەراسىن ارقالاپ، قالا كەزىپ، مۇرا-جايلاردى ارالاپ، مەشىتتەردىڭ بيىك مۇنارالارىنا شىعىپ، مولالار باسىنداعى ءمارمار تاستارداعى جازۋلاردى زەرتتەپ،ەكى بەتى الابۇرتىپ، شىرايى كىرىپ، ءبىر تىنىم تاپپاعانى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا…

وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى وسمان عازىنىڭ سۇيەگى جاتقان، يمپەريانىڭ العاشقى استاناسى بۇرسا قالاسىنداعى جەرلەسىمىز اقساق تەمىر ءوزى توپىراق پەن بوياۋدى قازىرگى قازاق جەرىنەن — تۇركىستاننان ارنايى الدىرىپ، تەز ارادا سالدىرعان جاسىل مەشىتتەگى مارات بارمانقۇلوۆتىڭ وسىنداعى جەرگىلىكتى اعايىندار الدىنداعى ءوز ۇلتىنا دەگەن شەكسىز ماقتانىشىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.

سونىمەن: سوگەتىدەگى ء(بىز ء"سامبى تال" دەيتىن سۇلۋ اعاشتى مۇنداعىلار وسىلاي اتايدى) وسمان عازىنىڭ اكەسى ەرتۇعىرىل بەكتىڭ زيراتى جاتقان جەردەگى، كونيا قالاسىنىڭ شەتىندەگى اتاقتى سەلجۇك ۋنيۆەرسيتەتى ساياباعىنداعى — بارشا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق ۇلى تۇلعالارىنا ورناتىلعان ءمارمار ەسكەرتكىشتەردى كورىپ تۇرىپ، مارات بامانقۇلوۆ:

— شىركىن-اي، وسىنداي ەسكەرتكىشتەر ءبىزدىڭ الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ اۋلاسىندا تۇرسا، قانداي عاجاپ بولار ەدى! جاس ۇرپاق تاربيەسى دەگەن وسى ەمەس پە؟!. — دەگەن قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر داۋىسى سول كۇيىندە ەسىمدە قالىپ قويىپتى.

تۇركيانىڭ استاناسى انكارا قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى "انكارا" قوناق ءۇيىنىڭ (تۋرا الماتىداعىداي) ءبىر زالىندا ءار اپتانىڭ سەيسەنبى كۇندەرى كەشكى سەگىزدەن باستاپ، وسى قالادا تۇراتىن وقىمىستى زيالى اتاۋلى جينالىپ، تاڭ اتقانشا الۋان سالادا پىكىر السىپ، ەمىن-ەركىن، اشاق-جارقىن جاعدايدا ءبىر شەر تارقىتاسىن قاسيەتتى ورىن بار ەكەن. وسىندا بولعانىمىزدا دا قۇرمەتتى پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆتىڭ تۇركياعا تانمال ءارى سىيلى وقىمىستى-عالىمدار الدىندا ءوزىنىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا زور قۇرمەتكە يە بولعانىن — ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كورگەنبىز.

ازاماتىمىزدىڭ سول جەردىڭ زيالىلارى الدىنداعى سوزگە شەشەندىگى، تەرەڭ بىلىمدىلىگى، قاراپايىمدىلىعى — شىنىندا دا ماقتانۋعا تۇراتىنداي ەدى. اۋدارماشىمىز گۇلشات قۋانىشباي قارىنداستىڭ قانشا شارشاسا دا، ماكەڭە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەنىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى...

انكاراداعى ترت تەلەديدارىنداعى جارتى ساعاتتىق تىكەلەي تەلەسۇحباتتا دا پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ ءوز سالاسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە ايشىقتالا كورىنگەنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا.

تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى انكارا قالاسىنىڭ كەشۋرين اۋدانىندا ۇلى تۇرىكشىل شايىر ماعجانعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش پەن ونىڭ ەسىمىندەگى گۇل-بايشەشەككە ورانعان گۇلزار باقتاعى مارات اعانىڭ تەبىرەنىسىندە شەك بولماعان ەدى. ماعجانعا الماتىدا ءالى كۇنگە دەيىن، باقتى قويىپ، كىشكەنتاي ءمۇسىننىڭ دە جوق ەكەنىن ايتىپ، قاتتى قامىققان ەدى اسىل ازامات!..

سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىسى، بەلدى دە بەدەلدى ازامات — بالتاش تۇرسىنباەۆ پەن ونىڭ كەڭەسشىسى، ۇلكەن عالىم بوريس جاپاروۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعانىمىز ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.

قازاقستاننىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا اقىمەت ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تەڭ توراعاسى، تۇرىك حالىقتارىنىڭ: قازاق، وزبەك، تاتار، گاگاۋز، ساقا، شۋۆاش، تۇركىمەن، قىرعىز، ت.ب. تىلدەرىندە ءوزىنىڭ انا تىلىندەي ەركىن سويلەيتىن، ۇلكەن جۇرەكتى ازامات نامىق كەمال زەيبەك، ءوز ۇلتىن جانىنداي سۇيەتىن اشىق-جارقىن، اق كوڭىل ازامات، تۇركياداعى ەڭ بەدەلدى ءارى قارجىلى ۇيىم — "ىحلاس" حولدينىگىنىڭ پرەزيدەنتى نەۆزات يالشىنتاش، تۇركيانىڭ مەملەكەت مينيسترىمەن، مادەنيەت ءمينيسترى ەستەميحان، انكارانىڭ كەشۋرين اۋدانىنىڭ الىپارسلان تۇركەش جەتەكشىلىك ەتەتىن محپ پارتياسىنان سايلانعان، وسى اۋداننىڭ اكىمىمەن، بۇگىندەرى گەرمانيانىڭ كولىن قالاسىندا تۇراتىن، جاسى سەكسەننەن اسقان، پروفەسسور بايمىرزا حايتپەن جانە ت.ب. بولعان كەزدەسۋلەردە پروف. مارات بارمانقۇلوۆ ءوزىن ناعىز عالىم، زيالى ينتەللەكت رەتىندە وزگەلەردەن شوقتىعى بيىك تۇردى.

مارات بارمانقۇلوۆ سول جولعى تۇركيا ساپارىندا ءوزى بايقاعان تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق تاريحي ەسكەرتكىشتەر، عىلىمي ەڭبەكتەر حاقىندا كەلەلى ويلار قورىتىپ، ءوزى كوز جۇمار الدىندا عانا جارىق كورگەن سۇبەلى ەڭبەگى "حرۋستالنىە مەچتى تيۋركوۆ" اتتى جۋان كىتبىندا بۇل ساپار حاقىندا دا جان-جاقتىلى ويلار ايتقانى وقىرمان ەسىندە بولار؟..

اسىلى، پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ تۇركيا ساپارىنان كەيىن تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق تاريحى ماسەلەلەرىنە تولىعىمەن ويىسقان ەدى. قاتال تاعدىر ۇلى جۇرەكتى ويلاعان ماقساتىنا جەتكىزبەگەنى قانداي وكىنىشتى ەدى دەسەڭىزشى!..

م.بارمانقۇلوۆتىڭ بۇعان دەيىن جازعان: "اققۋ-قازداردىڭ ۇرپاعى", "حان يۆان","تۇرىك الەمى", "التىن انا" سياقتى كىتاپتارى تۇرىك دۇنيەسى تاريحىنان ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الاتىن سۇبەلى دە سۇيەكتى ەڭبەكتەر. مارات اعامىزدىڭ بۇل دۇنيەلەرى ورىس تىلىندە جازىلعاندىقتان، قازاق وقىرماندارىنىڭ بارلىعى بىردەي — ونىڭ تۇرىك حالىقتارى تاريحى سالاسىنداعى جانە ونىڭ ءوزى ەرەكشە ماقتانىش سەزىممەن ايتاتىن — قازاق تاريحى سالاسىنداعى تولىپ جاتقان ەڭبەكتەرى مەن ىزدەنىستەرى جايلى جاقسى بىلە بەرمەيتىنى دە راس.

بەلگىلى قازاق عالىمى، قازاق فانتاستيكاسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقىتۋشى-ۇستاز ابدۇل-حاميت مارحاباەۆتىڭ سوڭعى ۋاقىتتارى مارقۇم مارات بارمانقۇلوۆ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىندە سويلەتە باستاۋى — بولاشاقتاعى ۇلى كوشتىڭ باسىندا تۇرعانى داۋسىز.

مارات بارمانقۇلوۆتىڭ ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن، سوڭعى سالماقتى كىتابىن ا.مارحاباەۆ "تۇرىك ساربازى جايلى شىندىق" دەگەن تاماشا قازاقشا اتپەن "قازاق ۋنيۆەرسيتەتى" گازەتىندە جاريالاي باستاۋى — وسى ويىمىزدىڭ جارقىن دالەلى بولسا كەرەك. اۋدارما ۇزىندىلەرىنەن بايقاعانىمىز — اۋدارماشىنىڭ بارمانقۇلوۆ ءستيلىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقتىڭ شەبەر تىلىمەن شيرشىق اتتىرا بايانداۋىندا جاتقانىن العىس سەزىممەن ايتا كەتكەن ابزال.

ماكەڭنىڭ جاقسى كورەتىن ءىنىسى ءارى دوسى، ارىپتەسى، تەلەجۋرناليستيكا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى، تەلەجۋرناليست ءامىر مولدابەك ەكەۋىمىزدىڭ تالاي رەت ەفيردەن وتكەن "دارا تۇلعالار" اتتى ايداردىڭ العاشقى تەلەحابارىن — مارات بارمانقۇلوۆتىڭ 60 جىلدىعىنا وراي تۇسىرگەنىمىز كەشە عانا سياقتى ەدى. زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت-اي دەسەڭىزشى…

مىنە، وسى تەلەحاباردا مەنىڭ قويعان ءبىر سۇراعىما اسىل ازاماتتىڭ :

— مەنىڭ ومىردە ەشقانداي جاۋىم جوق. ءوزىم ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جان ەمەسپىن. ال، ماعان جاۋ بولعىسى كەلەتىندەر تابىلىپ جاتسا، ولاردىڭ ءوز ەركى، جاۋىعا بەرسىن. مەن ولارعا ءمان بەرمەيمىن. ءتۇپتىڭ ءتۇبى وزدەرى شارشاپ قويادى…—دەگەن جاۋابىنان كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ادام كوپ نارسەنى اڭعارار ەدى...

مىنە، وسىلاي ويلاپ، وسىلاي ءومىر سۇرگەن، جانى تازا، و باستان تەكتى ۇرپاق وكىلى بولعان مارات بارمانقۇلوۆقا ءتىرى كەزىندە ءتىسىن باسىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن، تۋراسىن ايتقاندا – بالە قۋعان جانداردىڭ دا بولعانىنا بۇدان كەيىن ءبىر ءتۇرلى سەنگىڭ كەلمەيدى ەكەن…

بىراق، سەنۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل — ءومىردىڭ قاتال زاڭى!

… وعان ورتا مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ تۇرسا دا — التىن مەدالدىڭ بەرىلمەي قويعانى، كانديداتتىق، دوكتورلىق عىلىمي ديسسەرتاتسيالارىن قورعاتپاۋ ءۇشىن بىرەۋلەردىڭ اياعىنان شالعاندارى، 1986 جىلعى الماتىداعى ايگىلى جەلتوقساندا "سەنىمسىزدەر" قاتارىنان تابىلعانى، قازاقتاردى قارالاپ نەبىر سۇمدىق ماقالالار جازاتىن ورىس تىلدىلەرگە ونشا تيىسە بەرمەي، جۇرت قازاقشا ويلاپ، ورىسشا جازاتىن پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆقا "ورىس ءتىلدىسىڭ" دەپ، جاتىپ كەپ تيىسەتىندەرى — قانشا تەمىردەن جاراتىلدى دەسە دە، م.بارمانقۇلوۆ جۇرەگىنە ءوزىنىڭ اۋىر سالماعىن، جارىقشاق-سىزاتىن تۇسىرمەي قويعان جوق ەدى…

— ايتپەسە، تەمىردەي تەگەۋرىندى، تۇلا بويى تولى بۋىرقانعان كۇش، ۇنەمى ەكى بەتىنىڭ قانى تامىپ، اسىعىپ جۇرەتىن، ومىرگە قۇشتار، جان بالاسىن الالاپ بولمەيتىن، جاراتىلىسىنان اسقان قاراپايىم، ۇلكەن جۇرەكتى وسى ءبىر ازاماتتىڭ اياق-استىنان كوز جۇماتىنداي رەتى جوق ەدى…—دەيدى مەنىمەن بولعان ءبىر اڭگىمەسىندە ماكەڭمەن ۋنيۆەرسيتەتتە قاتارلاس قىزمەت ىستەگەن، ونى وتە جاقسى سىيلايتىن، تۇركيانىڭ حالىقارالىق حۇسەيىن نيھال اتسىز اتىنداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى تۇرىكتانۋشى، وقىتۋشى-عالىم فادلي ءالي.

— ماكەڭنىڭ… مارات بارمانقۇلوۆتىڭ اسىل بەينەسىن ماڭگى جادىمىزدا ساقتاۋ ءۇشىن، ءبىز كەزىندە ءوزى باسقارعان تەلەجۋرناليستيكا كافەدراسىنىڭ تەلەستۋدياسىنا ونىڭ ەسىمىن بەردىك. پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ — قانداي قۇرمەتكە دە لايىقتى ازامات ەدى عوي! امال نە، ورتامىزدان ەرتە كەتتى اسىل ازامات!.. — دەيدى م.بارمانقۇلوۆتىڭ ءبىر كەزدەگى شاكىرتى، قازىرگى ءىزىن قۋشى، احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى "الاش" سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور نامازالى وماشۇلى.

ءيا، اسىل ازامات، بىلىكتى عالىم، عۇلاما ۇستاز، تاماشا دوس، سىيلى اعايىن، جاقسى اكە، سۇيىكتى جار، كەزىندە الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى بولعان حالىق تانكيندەي تەكتى اكە ۇرپاعى — ءتۇپتىڭ-ءتۇبى ءبارىمىز باراتىن جاققا كەتكەن پروفەسسور مارات كارىبايۇلى بارمانقۇلوۆ (تانكين) ءوز زامانىنىڭ، انىعىن ايتقاندا، قازاق دەگەن ءوز ۇلتىنىڭ ءتولتۋما ۇلى بولعانى داۋسىز ەدى. قايتەيىك…

جۇماش كەنەباي

Abai.kz