كەشە الماتى قالاسىندا وڭىرلىك سايلاۋ كوميسسياسى جيىن وتكىزدى. قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنان ءتۇسىپ قالعان ازاماتتاردىڭ ورنىنا جاڭا دەپۋتاتتاردى سايلاۋدىڭ، سول سايلاۋدى وتكىزۋدىڭ كۇنتىزبەلىك جوسپارى مەن بەكىتىلگەن كانديداتتار ءتىزىمى تانىستىرىلدى. بۇل جيىنعا الماتى قالالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتورايىمى جاننا اسانوۆا، ايماقتىق سايلاۋ كوميسسياسى ءتورايىمىنىڭ ورىنباسارى ايگۇل قالىقوۆا، كوميسسيانىڭ حاتشىسى قۇرالاي كۇمىسباەۆا قاتىستى.  اتالعان جيىنعا ءبىز دە باردىق. 

ءسويتىپ، ەندى انە-مىنە دەگەندە الىپ قالا الماتىنىڭ ماسليحاتىنداعى بوس كرەسلولارعا سۋ جاڭا دەپۋتاتتار كەلىپ قونجيادى. سايلاۋعا قاتىساتىن ۇمىتكەرلەردى تىركەۋ 2 قازان كۇنى اياقتالدى. كەشە ءتىزىم بەكىتىلدى. ءتىزىمدى وڭىرلىك سايلاۋ كوميسسياسى بەكىتتى. ەندى سايلاۋالدى دوداعا جولداما العاندار جۇرتقا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. كەشەلى-بەرى قالا كوشەلەرىنەن كوزىمىز شالىپ قالدى، دەپۋتاتتىقتان دامەلىلەر تاباقتاي-تاباقتاي جارناما پلاكاتاترىن قالا كوشەلەرىنە ءىلۋدى باستاپ كەتىپتى. بۇل ۇگىت جۇمىستارى 26 قازانعا دەيىن جالعاسادى. ال سايلاۋ 28 قازانعا بەلگىلەنگەن.

ەندى الگى جيىننىڭ از-كەم اقپاراتىن بولىسەيىك. سونىمەن الماتى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولۋعا  اۋەلدە 14 ادام ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى. 3 ادام «نۇر وتان» وكىلى. قالعان 11-ءى ءوزىن-ءوزى ۇسىنعاندار ەكەن. كەيىن 5 ادام اۋەلگى ويىنان اينىپ، سايلاۋعا تۇسۋدەن باس تارتقان. ءسويتىپ، 9 ادامدى وڭىرلىك سايلاۋ كوميسسياسى رەسمي تۇردە كانديدات دەپ بەكىتكەن.

سونىمەن ماسليحاتقا بارماقشى بۇلار كىمدەر؟

ول توعىزدىڭ التاۋى ەر، ۇشەۋى ايەل ادام بولسا، سولاردىڭ تەك 7-ەۋىندە جوعارعى ءبىلىم بار ەكەن. ال 2 ۇمىتكەر ورتا ءبىلىمدى. سونى ىشىندە، 2 كانديداتتىڭ تەحنيكالىق، 2 كانديداتتىڭ ەكونوميكالىق، 3 كانديداتتىڭ پەدوگوگيكالىق ءبىلىمى بولسا، تاعى 2 ۇمىتكەر ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى بولىپ شىقتى.

قالالىق سايلاۋ كوميسسياسى ءتورايىمى جاننا بەيسەنتايقىزىنىڭ ايتۋىنشا، دەپۋتاتتىقتان دامەلىلەردىڭ  دەنى كاسىپكەر. 1 ۇمىتكەر مەكتەپ ديرەكتورى بولسا، تاعى بىرەۋى پسيحولوگ ەكەن. 9 كانديداتتىڭ ىشىندە 40 جاسقا تولماعان (32-34 جاس ارالىعى) – 5 ادام، 60 جاسقا تولماعان (53-56 ارالىعى) – 2 ادام جانە 60 جاستان اسقان – 2 ادام بار ەكەن.  بۇل ازاماتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى.

الگى ايدىك قالانىڭ ساياساتىنا ءھام بيۋدجەتىنە ارالاسۋعا بىلەك سىبانىپ وتىرعان بۇل كانديداتتاردىڭ ەسىم-سويى كىم؟ تانىسىپ شىعىڭىزدار، مىنەكەي:

1. كۋزمەنكو سەرگەي نيكولاەۆيچ. كاسىپكەر. ۇلتى – ورىس. جەتىسۋ اۋدانىنا تۇسكەن.

2. مۋستافاەۆا سياۆۋشا اشيردينوۆيچا. كاسىپكەر. تۇركىسىب اۋدانىنان تۇسكەن.

3. دجەگۋردا بوريس ۆالەرەۆيچ. كاسىپكەر. تۇركىسىب اۋدانىنان تۇسكەن.

4. گراچەۆ ميحايل ۆلاديميروۆيچ. «نۇر وتان» مۇشەسى. ۇلتى – ورىس. تۇركىسىب اۋدانىنان تۇسكەن.

5. احمەتوۆا گۇلناس كەنجەتايقىزى. «نۇر وتان» مۇشەسى. ۇلتى – قازاق. تۇركىسىب اۋدانىنان تۇسكەن.

6. چيليكباەۆا اسحات قاشقىنبايۇلى. «نۇر وتان» مۇشەسى. ۇلتى – قازاق. جەتىسۋ اۋدانىنا تۇسكەن.

7. جۇماگۇل كامىلقىزى. مەكتەپ ديرەكتورى. ۇلتى – قىرعىز. جەتىسۋ اۋدانىنان تۇسكەن.

8. ءلاززات مايكەنقىزى. ۇلتى – قازاق. تۇركىسىب اۋدانىنان تۇسكەن.

9. ستەپان يۋريەۆيچ. ۇلتى – تاتار. تۇركىسىب اۋدانىنان تۇسكەن.

ءبىز قالالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتورايىمى جاننا بەيسەنتايقىزىنان كانديداتتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى جونىندە سۇرادىق. ەتنيكالىق تەڭدىك ساقتالۋى كەرەك ەمەس پە ەدى دەدىك. جاننا حانىم جاۋاپ بەردى. جاۋابىنى قۇلاق ءتۇرىڭىز.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سايلاۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭنامالارىنا سايكەس، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ماسليحاتقا دەپۋتات بولۋ ءۇشىن سايلاۋعا تۇسە الادى. بۇل – ازاماتتاردىڭ جەكە قۇقى. ونىڭ ۇلتىنا، دىنىنە نەمەسە ناسىلىنە قاراي سايلانۋ قۇقىنان ايىرا الامايمىز. زاڭ بويىنشا 20 جاستان جوعارى ازاماتتار كانديدات رەتىندە تىركەلە الادى. ءارى قاراي،  ول كانديداتتىڭ داۋىس جيناۋىنا بايلانىستى. حالىق داۋىس بەرسە، ول وتەدى. تەك قازاقستان ازاماتى بولۋى مىندەتتى. ال ماسليحاتقا ءتۇسۋ ءۇشىن سول قالالىڭ تۇرعىنى بولۋى كەرەك»، - دەدى بىزگە ءتورايىم تاتە.

جوعارىدا كورگەندەرىڭىزدەي، الماتى ءماسليحاتىنا ۇمىتتىلەردىڭ تەك ۇشەۋىنىڭ ۇلتى قازاق. قالعاندارى وزگە ۇلت وكىلدەرى. تۇسىنىكتى. تەك الماتىداعى سايلاۋدىڭ سيقى ەمەس، بۇل.  بىز وسى ءبىر كوپ ۇلتتىلىقتى كورپەدەي جامىلىپ، كوپ جەردە سىلتاۋراتامىز. حالىقتار اسسامبلەياسىن قۇرامىز. قازاقستاننىڭ ەڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا دا الگى اسسامبلەيا دەيتىن جەردەن دەپۋتاتتار اپارىپ وتىرعىزامىز. قۇددى ۋنيتارلى ەمەس، فەدەراتيۆتى مەملەكەت سەكىلدىمىز.

اسسامبلەيا دەيتىن ءوزى قازاققا كەرەك ۇيىم با؟ رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق دومينانتتى ۇلتقا اينالدى. 18 ميلليوننان استاتىن حالىقتىڭ 71 پايىزىن قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قۇرايدى. ءيا، 71 پايىز قازاق ەلدە بار.

مەيلى، وزگە ۇلتتاردىڭ دا قۇقىعىن ەسكەرۋ كەرەك دەلىك. ولار دا قازاقستان ازاماتى عوي. ەندەشە مىنە، ستاتيستيكاڭىز:

2016 جىلعى ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، قازاقستاندا قازاقىلىقتىڭ، قازاقتىڭ ءھام قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 82 پايىزعا جەتكەن.

سوناۋ تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلى قازاق توپىراعىنداعى قازاق تىلدىلەردىڭ سانى 37% بولسا، 2015 جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرگەندەر 76,3%-عا جەتكەن. ال 2016 جىلى بۇل كورسەتكىش 82,3%-دى قۇراپتى. ەسەسىنە، ءورىستىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 0,6%-عا ازايعان. ول ول ما، وتكەندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتتى. 2025 جىلى قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن جۇرتتىڭ قاراسى 95 پايىز بولادى دەدى.

تاقىرىپقا تۇزدىق بولسىن، 1991 جىلى ەلىمىزدەگى ورىستاردىڭ جالپى سانى 5,9 ملن بولعان. قازىر 3,7 ملن ورىس قالدى. ورىستاردىڭ سانى 2 ملن-عا ازايدى. قازاق ۇلتىنىڭ دەموگرافيالىق ۇلەس سالماعى ارتىپ، مونوۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى.

ال، ەندى، 2025 جىلعا ارنالعان ستراتەگيالىق پەرسپەكتيۆادا ەڭ تومەنگى پايىمداۋ بويىنشا قازاق ۇلتىنىڭ سانى 85 پايىزدى قۇرايتىن بولادى. باسقا ۇلىستار مەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ سانى 15 پايىزدى قامتىماق. ستاتيستيكا سولاي دەيدى. ال رەالدا شە؟

ءماسليحات ءۇشىن  ەتنيكالىق قۇرام ماڭىزدى ەمەس

جوعارىداعى اقپاراتتان، ءتورايىم حانىمنىڭ پىكىرىنەن بىلگەنىمىز مىناۋ – ماسليحاتقا كىم بولسا سول بارا الادى. قازاقستان ازاماتى دەيتىن قۇجاتىڭ بولسا، سوسىن سايلاۋدا ءتيىستى داۋىس مولشەرىن جيناساڭ بولدى. ال ونداعى ەتنيكالىق قۇرام ماسەلەسىن جاڭاعى «كوپ ۇلتتىلىق» دەيتىن سىلتاۋ ىسىرىپ قويادى. ءيا، ءماسليحات ءۇشىن ەتنيكالىق قۇرام ماڭىزدى ەمەس. بۇل تەك الماتىداعى احۋال ەمەس. قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن وڭىرىندە وسى كارتينا. سەبەبى، زاڭ ورتاق. ال زاڭدا ەتنيكالىق تەڭدىك قاراستىرىلماعان. تەك قازاقستان ازاماتى بولۋىڭ شارت. ال ەتنيكالىق باللانستى ساقتاۋ – ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەۋمەن تەڭ.

ءماسليحات – ول قالانىڭ جىلدىق، توقساندىق بيۋدجەتىن بەكىتىپ، شارۋاشىلىعىن رەتتەۋمەن اينالىساتىن نەگىزگى ۇيىم ەكەنىن ەسكەرسەك، پارادوكس.

مەمتىلدى بىلمەسەڭ دە بولادى

جوعارىداعى سەرگەيلەر مەن سياۆۋشالاردىڭ سالا-قۇلاش ءتىزىمىن كوردىڭىزدەر. ەندى سول ازاماتتار مەملەكەتتىك ءتىلدى، مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ ءتىلىن، قازاق ءتىلىن بىلەدى دەگەنگە سەنەسىزدەر مە؟ سۋبەكتيۆتى پىكىرىم، بۇل. سەنبەيمىن. سەبەبى دە تۇسىنىكتى.

جاڭاعى ءتورايىم جاننا بەيسەنتايقىزىنان كانديداتتاردى تىركەۋدە ولاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن، بىلمەيتىندىكتەرىن ەسكەردىڭىزدەر مە دەپ سۇرادىق.

«بىلەسىز بە، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ ەمتيحانى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا قويىلادى. ال ءماسليحات دەپۋتاتتارىنا قويىلمايدى»، - دەپ جاۋاپ بەردى جاننا اسانوۆا.

سونىمەن، ماسليحاتقا بارۋ ءۇشىن ەتنيكالىق قۇرامنىڭ ديسباللانستىعىنان بولەك، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دە مىندەتتى ەمەس ەكەن. ءيا، ماسليحاتقا بارۋ ءۇشىن مەمتىلدى بىلمەسەڭ دە بولادى. جاننا حانىم ايتتى. مەملەكەتتىك ءتىل ەمتيحانى تالاپ ەتىلمەيدى ەكەن. سوندا قالاي؟

بىزشە بولعاندا، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالابى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بارلىق سالاسىنا مىندەتتى بولۋى كەرەك-ءتى.  ول مەملەكەتتىك ءتىل عوي.

ايتسە دە، بۇل ءبىز ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. ماسليحاتقا بارۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ دە بولادى دەپ كۇڭكىلدەيمىز. بۇل ءماسليحاتتىڭ عانا دەرتى ەمەس. استانا انا ءتىلىنان الجىپ جاتقاندا، الماتىدان نە سۇرايسىڭ...

قازاقستاندا قازاق ءتىلى حالىققا عانا، ءسىز بەن بىزگە عانا كەرەك.  ال مارگينالدانعان ساياسي ەليتا ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭ دە بولادى. تەك بيلىكتىڭ ءپاتۋاسىنان جاڭىلماساڭ بولدى.

راس، قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەي-اق، دەپۋتات بولۋعا، مينيستر بولۋعا بولادى. «پالەن كۇندە ۇيرەنەمىن» دەپ قوي. ءبىتتى شارۋا. سۇلەيمەنوۆتەر دە ءسويتىپ ءجۇر عوي.  ول دەگەن بىلدەي مينيستر، ايتپەسە. ۇيالماي، قىزارماي: «ورىسيادا 5 جىل تۇرىپ كەلدىم. انا ءتىلىمدى ۇمىتىپ قالدىم» دەدى عوي. ەشتەڭە جوق. جەر باسىپ ءجۇر. قازاق ءتىلىن بىلمەگەنگە قىلشىعى دا قيسايعان جوق.

ايتپەسە، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتتى عوي. «قاي ەلدە تۇرساڭ، سول ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك» دەپ. سونى ۇقپاعان سۇلەيمەنوۆ، قاسىموۆتار وزدەرىن ورىسيادا ءجۇرمىز دەپ ويلايتىن بوۋلى كەرەك. ايتپەسە، «مىڭق-مىڭق» ەتپەي قازاقشا سويلەيتىن ۋاقىتتارى بولدى عوي. بۇل بولەك اڭگىمە.

تاقىرىپقا ورالايىق، ءسويتىپ، ماسليحاتقا بارۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ دە بولادى دەدىك. تالقى ەتپەگىمىز دە وسى.

الماتىدا ادام كوپ. مەگاپوليس قوي. 2018 جىلدىڭ اقپانىنداعى دەرەك بويىنشا مۇندا حالىق سانى 1 ميلليون 800 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. 2030 جىلعا قاراي الماتى حالقىنىڭ سانى 5 ميلليونعا جۋىقتايدى دەگەن بولجامدار ايتىلادى.

بۇعان ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قوندى قوسىڭىز. ىشكى جانە سىرتقى ەڭبەك ميگرانتتارى تاعى بار. ۇزىن-ىرعاسى الماتىدا ادام سانى قازىردىڭ وزىندە 2,5 ميلليوننىڭ ۇستىندە. رەسمي دەرەك بويىنشا، الماتىدا قازاق سانى 60 پايىزعا جۋىقتايدى. ال بەيرەسمي بۇل كورسەتكىش 70 پايىزدان اسىپ جىعىلادى.  بۇل جاڭاعى ىشكى ەڭبەك ميگرانتتارىنان بولەك.

ەندى سۇراق، وسىنداي الىپ شاھاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن رەتتەۋمەن اينالىساتىن ماسليحاتقا قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت پە؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz