ءالى ەسىمدە، 2010 جىلدىڭ جازى. تالدىقورعاننىڭ قاپال اراسانىنا كەلىپ، بۇلاق بويىندا ەم الىپ جاتقانمىن. قولىمدا جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ جاڭادان شىققان «قارالى كوش» رومانى. باس الماي وقىدىم. كوز جاسىما يە بولماي، سور كەشكەندەي بولىپ وتىرىپ، اياعىنا قالاي جەتكەنىمدى دە بىلمەي قالدىم. مەنەن سوڭ ايەلىم وقىپ، ول دا جىلادى. جازۋشى ناعاشىبەك قاپالبەكۇلىنا تەلەفونداپ، «ويباي، سولاي دا سولاي. «قارالى كوشتى» تاۋىپ وقىشى. قازاق ادەبيەتىنە جاڭا دۇنيە كەلىپتى» دەپ سۇيىنشىلەدىم. كوپ ۇزاماي ن.قاپالبەكۇلى دا تامسانا، تاڭدانا وقىعاننان ايتىپ، قوڭىراۋ شالدى.

شىن مانىندە، جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» اتالاتىن رومانى قازاق كوركەم ادەبيەتىنە كەلىپ قوسىلعان ۇلكەن ولجا بولدى. باياعىدا اعىلشىن جازۋشىسى جيۋل ۆەرننىڭ «ون بەس جاسار كاپيتانىندا» قۇلدىق داۋىردەگى افريكا نەگرلەرىنىڭ ازاپ-قىرعىنىن جازىپتى دەپ، سىلەكەيىمىز شۇبىرا ماقتاپ ەدىك. الايدا، ونداعى باياندالعان جايلار ءجادي شاكەنۇلى جازعان «قارالى كوشتەگى» قازاق قىرعىنىنىڭ شيرەگىنە كەلمەيدى ەكەن. ءبىز وزىمىزدىكىن كورمەيمىز، وزگەگە جالتاقتاۋعا ءۇيىرمىز. مەن وسى سوزدەرىمدى 2010 جىل 15 قىرقۇيەك قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا وتكەن «قارالى كوش» رومانىنىڭ تالقىسىندا وقىعان باياندامامدا دا ايتقانمىن.

ايتسا ايتقانداي-اق، قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قارالى كوش كوش وقيعاسى اۆتوردىڭ كوپ تەر توگىپ ەڭبەكتەنۋى ارقاسىندا تەرەڭ قامتىلعان. باركولدەن باستالىپ گانسۋ، چيڭحاي، تيبەتع ءۇندىستان، پاكىستان جەرلەرىن كوكتەي وتكەن بۇل كوشتىڭ نەبىر قاندى قىرعىنداردان امان قالعان تامتىعى تۇركياعا جەتىپ جىعىلادى. ءبىر كەرەمەتى، سولاردىڭ جۇرناعى بۇگىنگى ەۋروپا قازاقتارىن قالىپتاستىرىپ وتىرعانىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا ابدەن بولادى. قازاق ۇلتى ءۇشىن وسىنداي قوماقتى تاريح جاتقان بۇل عاجايىپ وقيعا جايلى قاي-قاي وقىرمان وقىسا دا، تۇششىنارلىقتاي تەرەڭ تامىر تارتقان روماندى جازۋدىڭ ۇلەسى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان ەكەن. جانە كىم وقىسا دا، ءىزى جوسىلعان تاريحي شىندىققا، ءارى رومان ءتىلىنىڭ اشەكەيىنە ءمىن تاعا الماستاي.

قاندى قىرعىن قارالى كوشتىڭ جۇرت بىلمەيتىن تەرەڭ قاتپارلارىنا ءۇڭىلىپ، قايران قازاق ۇلتى قانسىراپ جاتقان تاريحي شىندىعىمىزدى ءدال باسا وتىرىپ، ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولعان ەلدىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىن ايرىقشا كورسەتىپ، وسىندايلىق كوركەم شەجىرە شەرتكەن بۇل كىتاپتىڭ – تۇتاس ۇلت ماقتانىشى دەرلىك ەرەكشە ەڭبەك ەكەنىن مويىنداۋىمىز جانە جار سالىپ ايتۋىمىز كەرەك. بىرەۋلەر مەنىڭ سوزىمە قاراپ وتىرىپ، قىزىعار، قىزعانار. «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەمەكشى، جاي عانا بىلۋگە، ەرمەككە وقيتىن شىعارما بۇل ەمەس. روماننىڭ جەلى-ارقاۋى، ونداعى قاسىرەت جالپىلاما كوتەرمەلەپ ماقتاۋدى، جاي دۇرمەكتى كوتەرمەيدى. مۇندا مىڭداعان ارۋاق رۋحىنىڭ شامشىل كيەسى بار. ول سالعىرتتىقتى، سۇلەسوق نەمقۇرايدىلىقتى كوتەرمەيتىن كيە. «ءتاۋىپتىڭ ەڭ جاقسىسى، اۋرۋعا اۋرۋ قوسپاي كەتكەنى» دەگەندەي، بۇل كىتاپتى ىقىلاسسىز، نەمكەتتى وقىعاننان وقىماعان جاقسى. باعا بەرگىسى كەلمەگەن، باعالاي الماعان ادام زيانىن تيگىزبەي، اۋلاق جۇرسە، سول دا جەتەدى.

جوڭعار زامانىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، وزگە قازاق رۋلارى باسىنان كەشپەگەن قىرعىندى جاۋىنگەر كەرەي ەلى كەشكەن. جانە قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسە بىلگەن. نامىسىن تاپتاتپاي، جاۋىننىڭ جاعاسىنان الىپ ولگەن. ەلسىحان باستاعان قوجاقىن، ادۋبايلار سياقتى كوپتەگەن جاۋجۇرەك باتىرلار ەلىن قورعاۋدا قىتايدان، موڭعۇلدان، دۇڭگەننەن، ۇيعىردان – سان تاراپتان تيىسكەن قاندى قول قاس جاۋلارىمەن باستارىن ءباي تىگە شايقاسقان. ەلسىحاننىڭ اكەسى ءالىپ ۇكىردايدىڭ جامان ءتۇس كورۋىمەن بىردەن باستالاتىن بۇل وقيعا – قازاق حالقىنىڭ كورمەگەن قىرعىنى قالماعانىن ايگىلەپ، جانىڭدى جارالاپ وتىرادى.

مەملەكەت ارمياسى 36 ديۆيزياسىنىڭ باستىعى، دۇڭگەن گەنەرالى، الاياق ما جۇڭيىڭ ءوز مۇددەسى ءۇشىن ەلسىحانعا حات جولداپ، اكەسىنە كوڭىل ايتادى. ەلسىحاننىڭ كوزسىز باتىرلىعىن بىلەتىندىكتەن وعان ۇكىمەتتى اۋدارىپ، بىرلەسكەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرايىق دەيدى. بۇنىڭ بارلىعى دا تاريحي شىندىقتان الىنعان. اكەسىنىڭ اۋىلى شابىندىعا ۇشىراعاندا، باسقا جاقتا جۇرگەن ەلسىحان، قوجاقىندار كەلگەندە جۇرتتاعى قىزىل قىرعىننىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. بالاسىن الدىرعان بارىستاي جارالى بولعان ەلسىحان جانپيدا ايقاسقا ءبىرجولا بەل شەشىپ شىعادى. ەندى دۇڭگەندەر جايلاعان ولكەلەر گانسۋ، چيڭحاي جاققا ىعىسۋعا ءماجبۇر بولادى. امالسىزدان مۇسىلمان عوي دەپ، پانا ىزدەپ، سولاردى ارقا تۇتپاق!.. بىراق قانقۇيلى ما بۋفاڭ العاشىندا ءوز مۇددەسىنە بولا ەمەكسىتكەنمەن، ەلسىحاننىڭ ەلىنە زۇلىمدىق تيگىزگەننىڭ ءبىرى – وسى دۇڭگەن گەنەرالى بولادى.

رومانعا قاتىساتىن ادام اتتارى، ايتپاسا بولمايتىن قاجەتتى كەيىپكەرلەر شىعارمانىڭ شىندىعىن ارتتىرىپ، سۋرەتكەرلىكپەن بەرىلگەن. ساناپ العىسىز ادام اتتارى  قاي جەردە، قانشاسى قالاي قىرىلعانى ءبارى ورىن-ورنىندا. بارلىعى دا ءوزدى-ءوزىنىڭ قاجەتتى جۇگىن ارقالاپ تۇر. كوپتىگى سونشا مىسالعا كەلتىرەيىن دەسەڭ، قايسىسىن ايتارىڭدى بىلمەيسىڭ. جازۋشى ءجادي شاكەنۇلى وسىنىڭ ءبارىن قانشا زەرتتەپ، قالاي ىزدەپ تاپقان جانكەشتى ەڭبەگىن ويلاۋىمىز كەرەك. سول جولداعى جاپا-ماشاحاتىن ايتۋىمىز كەرەك. ەرەن ەڭبەگىن بۇكىل قازاق بالاسى بولىپ باعالاۋىمىز كەرەك.

تاريح ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەيدى ەكەن. قىزىل قانعا بوككەن ەلدىڭ ەسەسىن بۇگىن ءجادي شاكەنۇلى دەگەن جازۋشى جوقتاپ وتىر. ارتىندا ۇرپاعى قالماي، قارا باسىن تەك قانا حالقىنا ارناعان ەلسىحان ءومىرى تۋرالى اركىمدەر بارىن سالىپ جازسا دا، ءىرى تۇلعا رەتىندە سومداي الماعانى دا راس. سول ويسىراعان بوستىقتى، اقتاڭداقتى ءجادي شاكەنۇلى قالامى ونىڭ قارىم-قۋاتى تولىقتىردى. قازاقتىڭ ءبىر باتىرى عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ باتىرلارىندا بولاتىن ەرلىك، ەلدىك قاسيەتى – كوركەم شىعارما دەڭگەيىنە كوتەرىپ، ۇلت رۋحىنا ءۇن قوستى. «شاھيتتەر ولمەيدى» دەگەندەي، ەلسىحان رۋحى قايتا باس كوتەرىپ، حالقىمەن قاۋىشتى. ۇلتقا كەرەكتى، ۇلت ۇلداندارىندا بولۋعا ءتيىستى ۇجدان -كىتاپ بەتىندە التىن ارىپتەرمەن ورنەكتەلدى. جۇرەك قانىمەن جازىلعان دەسەك تە، قۇدايشىلىق ءسوز بولار ەدى.

تاعى-تاعى شەگەلەپ ايتقاندا، «قارالى كوش» جورىعىن ءجادي شاكەنۇلى ۇمىتپاستاي ەتىپ جازا بىلگەن. الەمدەگى ەڭ ۇزاق كوش بويىندا قازاق دەگەن ەلدىڭ كورمەگەنى قالماعان. تاعى ءبىر عاجابى، قازاق ايەلدەرى سوناۋ جوڭعار زامانىنان بەرى جاۋگەرشىلىكتىڭ قاي-قايسىسىندا دا، ەرلەرى جاۋمەن ارپالىسىپ جاتقاندا، مىنا جاقتا ءۇيىن جىعىپ، جۇگىن ارتىپ، دەمارادا قۋعىن جاۋعا كوشكەن جۇرتتارىن سيپاتىپ كەتىپ وتىرعان. بالا-شاعا قاسىندا ەركەكتىڭ جوقتىعىن بىلدىرمەي، مەن-مەن دەگەن ازامات اتقارار ءىستى مويىنىنا العان. مۇزارتتارعا تىرەلىپ قالعاندا كولىكتەردىڭ اياعىنا كيىز توسەپ، قارسى الدىداعى كەرمە تاستارعا ماڭداي تىرەپ، توقتاپ قالعان جەرلەردە تۇيەلەرىنىڭ بەلىنە ارقان بايلاپ، ەر-ايەل دەمەي ۇستىڭگى جاعىنان جابىلىپ تارتىپ، شىعارىپ وتىرعان. تاعى ءبىر تاڭدانارلىعى، بۇل كىتاپتا «اللاھۋاكبار، اللاھۋاكبار» دەپ ازان شاقىرىلىپ، ءولىم مەن ءومىر ورتاسىندا جاندارىن اۋزىنا تىستەگەن حالىقتىڭ قورقىنىشتى كۇيىن اۆتور ءدال باسا بىلگەن. كىتاپتىڭ باسىندا ەلسىحاننىڭ اكەسى ءالىپ تاڭعى نامازدى وقيدى. كىتاپتاعى بەس تاراۋدا - بەس رەتكى ناماز بەينەلەنىپ كەلەدى دە، ەلسىحان ومىردەن وتەر شاعىندا قۇپتان نامازىن وقيدى. قىرعىنعا ۇشىراعان حالىقتىڭ قولىنان كەلەرى – ناماز وقىپ، زار تىلەكپەن قۇدايعا جالىنۋ عانا. تاريحي شىندىق وسى شىعارماعا ارقاۋ رەتىندە الىنعان. حاققا جالبارىنۋ – سول كوشتەگى ادامداردىڭ حالىنەن ارتىق بولا قويماس. سوقىر كوز، ۇعار قۇلاق بولسا، اللاعا جىلاۋ وسى كىتاپتان ارتىق قاي كوركەم شىعارمادا بارىن بىلمەيمىن. بۇل دا ءبىزدى تاۋبەمىزگە كەلتىرەرلىك نارسە.

تاعى ءبىر تاماشا دەتال - ەلسىحان قولىنداعى قامشى. قامشى – اقسۇيەكتىكتىڭ، بەگزادالىقتىڭ، قۇلدىققا كونبەيتىن اساۋلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە ءار جەردە كورىنىس بەرەدى. ەلسىحان بالا كۇنىندە قىتايشا وقىپ ءجۇرىپ، قىتاي بالالارىمەن توبەلەسىپ قالعاندا، ولاردىڭ باسىنا قامشى ويناتادى. كەيىننەن ۇزاق كوش بارىسىندا سول قامشىسى دۇڭگەننىڭ باسىنا، موڭعۇلدىڭ باسىنا، تاڭعىتتىڭ باسىنا، ءتىپتى شەتەلگە – ۇندىستانعا بارعاندا، ءۇندىنىڭ باسىنا وينايدى. رەتى كەلگەندە، ەكى جۇزدىلىك تانىتىپ، دۇرىس ءتارجىمان بولا المادىڭ دەپ، سول قامشىمەن ۇيعىردى دا تارتىپ كەتەدى. دەمەك، رومانعا ۇڭىلگەن سايىن، ونى قايتالاپ وقىعان سايىن ءجادي شاكەنۇلىنىڭ جازۋشىلىق قىرى بارىنشا اشىلا تۇسۋمەن بىرگە، ەلسىحاننىڭ باتىرلىق وبرازى دا بيىكتەي بەرەدى. قازاق ادەبيەتىندەگى تاريحي روماندار تاقىرىبىنداعى مۇنداي شەبەرلىك سيرەك كەزىگەتىن قۇبىلىسقا جاتادى.

ءسوز سوڭىندا، ەشقايدان، ەشكىممەن وپا كورمەي، وگەي ءومىر سوققىسىنان زارىققان باۋىرلارىمىزدى ءوز قانىمىز دەپ، ىشكە تارتىپ، باس قالقا بولعان ۇلى تۇركيا ەلىنە شەكسىز العىس-راحمەتىمىزدى ارناۋىمىز كەرەك. ولار دىندەس، قانداستىعىن اقتاعان. قورعان بولعان. «سوڭىنا سور ەرگەننىڭ دە، ءبىر باقىتى بولادى» دەمەكشى، سورعا باتقان قارالى كوش ادامدارى تۇركيا ۇكىمەتىنەن پانا تاۋىپ، بۇگىنگى ەۋروپا قازاقتارىن قالىپتاستىرىپ وتىرعانىمىز، ۇلتىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ەلسىحاندارداي جۇرەگى تۇكتى ءباھادۇر پەرزەنتتەرىمىزدىڭ ارقاسى ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتۋىمىز كەرەك. ناعىز ەر شەشىم دەپ، ەلسىحان باستاعان قارالى كوشتىڭ شەشىمىن ايتىپ، جاھانعا جار سالۋىمىز كەرەك. «قارالى كوش» رومانىنىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، كۇللى تۇركى جۇرتىنا تانىلىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇل داتەگىننەن تەگىن بولماسا كەرەك. ەل باستاعان ەلسىحاننىڭ كوشتىڭ بەتىن تۇركى جۇرتىنا بۇرۋى تۋرالى قانشاما جازۋشى-تاريحشى كىتاپتار جازسا دا، ەلسىحان تۋرالى مىنا «قارالى كوشتىڭ» جۇگىن ارقالاي الماعان ەدى. داڭعازالى جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ بۇل رومانى ەلسىحان اسقان گيمالايداي بيىك دەڭگەيگە  كوتەرىلدى دەسە، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.

جانات احمادي

جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz