سالتان ساكەن. حيدجاپ كيەمىز بە، كيمەشەك كيەمىز بە؟
رەداكتسيامىزعا ماقالا جولداپ وتىرعان اۆتور «بۇگىنگى «حيدجاپ» اتاپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءتول اتاۋى - كيمەشەك» دەپ جازادى. «قازاق داستۇرىنەن باسقا ەشنارسەنى قابىلدامايتىن قازاققا ايتارىم... حيدجاپ كيمەسەڭ، كيمەشەك كي! داستۇردەن اتتاما» دەيدى اۆتور ءتۇيىن سوزىندە.
«اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ «حيدجاپ» نەمەسە «نيحاپ» تاقىرىبىنا بايلانىپ قالعان ەشتەڭەسى جوق. بىراق، جاستاردىڭ، اسىرەسە، ءدىن جولىنا تۇسكەن جاستاردىڭ ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعانى وسى كيىم ماسەلەسى بولىپ تۇر. ال ءبىز قازاق جاستارىنىڭ ءبىر بۋىنى ءتۇپ تامىرىنان اجىراپ بارا جاتقانىن اڭعارتۋ ءۇشىن اتالعان تاقىرىپقا تاعى ءبىر اينالىپ سوعۋدى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
قازاقتىڭ اراسىندا كەيبىرەۋلەر بار، «حيدجاپ» دەگەن سوزگە ولەردەي ءوش. «پالەنشە حيدجاپ كيىپ الىپتى» دەسە، «بەت-اۋزىن تۇمشالاپ الىپ نە كورىندى سونشا؟» دەپ جاقتىرماي، ءتىپتى جيىركەنىشپەن قارايدى. وزدەرىنشە بويلارىنا ءسىڭىرىپ العان «ادەتى». سول «ادەتى» قانشالىقتى ءجون، ادامشىلىققا جاتا ما، ارتى وپىق جەگىزىپ، كۇنا ارقالاتپاي ما؟ وندا ولاردىڭ شارۋاسى جوق. كوپتىڭ پىكىرىنە كورسوقىرلىقپەن سۇڭگىپ كەتەدى دە، سوعان ىلەسىپ جۇرە بەرەدى.
رەداكتسيامىزعا ماقالا جولداپ وتىرعان اۆتور «بۇگىنگى «حيدجاپ» اتاپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءتول اتاۋى - كيمەشەك» دەپ جازادى. «قازاق داستۇرىنەن باسقا ەشنارسەنى قابىلدامايتىن قازاققا ايتارىم... حيدجاپ كيمەسەڭ، كيمەشەك كي! داستۇردەن اتتاما» دەيدى اۆتور ءتۇيىن سوزىندە.
«اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ «حيدجاپ» نەمەسە «نيحاپ» تاقىرىبىنا بايلانىپ قالعان ەشتەڭەسى جوق. بىراق، جاستاردىڭ، اسىرەسە، ءدىن جولىنا تۇسكەن جاستاردىڭ ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعانى وسى كيىم ماسەلەسى بولىپ تۇر. ال ءبىز قازاق جاستارىنىڭ ءبىر بۋىنى ءتۇپ تامىرىنان اجىراپ بارا جاتقانىن اڭعارتۋ ءۇشىن اتالعان تاقىرىپقا تاعى ءبىر اينالىپ سوعۋدى ءجون كوردىك.
«اباي-اقپارات»
قازاقتىڭ اراسىندا كەيبىرەۋلەر بار، «حيدجاپ» دەگەن سوزگە ولەردەي ءوش. «پالەنشە حيدجاپ كيىپ الىپتى» دەسە، «بەت-اۋزىن تۇمشالاپ الىپ نە كورىندى سونشا؟» دەپ جاقتىرماي، ءتىپتى جيىركەنىشپەن قارايدى. وزدەرىنشە بويلارىنا ءسىڭىرىپ العان «ادەتى». سول «ادەتى» قانشالىقتى ءجون، ادامشىلىققا جاتا ما، ارتى وپىق جەگىزىپ، كۇنا ارقالاتپاي ما؟ وندا ولاردىڭ شارۋاسى جوق. كوپتىڭ پىكىرىنە كورسوقىرلىقپەن سۇڭگىپ كەتەدى دە، سوعان ىلەسىپ جۇرە بەرەدى.
قۋىس كەۋدەلىكپەن، «اراب ەمەس، قازاقپىز» دەپ كوكىرەك كەۋدەسىن سوعاتىندارعا نە ايتاسىڭ؟ ول ول ما، وعان تاعى «ول - «ءارابيزمنىڭ» نىشانى، ارابتاردىڭ قازاقتىڭ ءىشىن ىرىتۋگە اكەلگەن ەكسپانسيالىق ساياساتى» دەپ ەسەلەي قوسادى عوي. نەگىزسىز بوسەدى. ول راسىمەن ارابيزم با، جوق پا، ونىڭ تۇبىندە قانشالىقتى ساياسات جاتىر، ونداي قىسىر اڭگىمەگە ءبىز ۋاقىت پەن سيانى ىسىراپ قىلمايمىز. ىسىراپ قىلعىمىز دا كەلمەيدى. ونىمەن شارۋامىز دا جوق. ءبىز تەك ءوز بىلگەنىمىزدى ايتايىق. ءوز تۇيگەنىمىزدى وقىرمانمەن بولىسەيىك. ءوز پايىمىمىزدى قالىڭ قازاققا ۇسىنايىق... كىم قالاي قابىلدايدى، ءوز ەركى.
«حيدجاپ» ارابتىڭ ءسوزى ەكەن. راس، ءبىز نەگە بوتەن سوزبەن ەل اراسىن بىلعاۋىمىز كەرەك؟ نەگە قازاقتىڭ ءتول ءسوزى تۇرعاندا، «حيدجاپ» سوزىمەن ءتىلىمىزدى كۇرمەلەۋىمىز كەرەك؟ قازاق اراسىندا وسى ءسوزدىڭ اتىنا قارسى ادامدارعا مەن دە قوسىلام. بىراق زاتىنا قارسىلارعا مەن قارسىمىن. زاتىنا قارسى شىعۋ دەگەنىمىز، قازاقتىڭ زاتىن دا وزەككە تەپكەنمەن بىردەي. قازاقتا الگى «حيدجاپ» دەپ اتاپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءتول اتاۋى - كيمەشەك. قازاقتا «كيمەشەك كيگىزۋ» دەگەن سالت بار. قاجەت دەسەڭىزدەر «ۋيكەپەديا» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ كەلتىرگەن انىقتاماسىن دا نازارلارىڭىزعا ۇسىنايىق: «جاس كەلىن تۇسكەن جەرىندە ءبىر جىلعا دەيىن جەلەك جامىلىپ جۇرەدى. پەرزەنتتى بولعان سوڭ اۋىل ايەلدەرى، بايبىشەلەرى ادەيى جينالىپ كەلىپ، كەلىنگە كيمەشەك كيگىزەدى. بۇل كەلىننىڭ انا بولعان كەزى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا مۇنى «جاۋلىق سالدى» دەپ تە اتايدى. كيمەشەك تە، جاۋلىق تا انا بولعان ايەلدىڭ بەلگىسى ەكەندىگىن كورسەتەدى. جاس ادام بولعاندىقتان بۇل باس كيىمدەر اشەكەيلەنىپ، شاشاقتالىپ، كەستەلەنىپ تىگىلەدى». ياعني، كيمەشەكتى كوز الدىڭىزعا اكەلەر بولساڭىز ونىڭ شاريعاتتا «اۋرەت» دەپ اتاعان جەرلەرىن جابا تىگىلگەنىن كورەسىز. ياعني، شاشتى جابا تىككەن، ومىراۋعا تۇسكەن قىزداردىڭ باس كيىمى. مۇنى ۇزاتىلعان قىزداردىڭ بارلىعى كيگەن. ۇزاتىلعان دەۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. قازىر قازاقتىڭ تۇرمىسقا شىقپاعان قىزى ورامال تاقپاعان، باسىنا جاۋىلىق جاپپاعان دەپ جاتادى. ونىسىنا داۋ جوق. بىراق، قاي زاماندا؟ راس، قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماي تۇرعاندا، تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدىڭ باسىنا جاۋلىق سالىنباعان. ويتكەنى، ول كەزدە قازاق رۋ-رۋ بولىپ قونىستانعان. ءبىر اۋىل تۇگەلدەي ءبىر اتانىڭ ەلى بولاتىن. ماسەلەن، «جىگىتەكتىڭ اۋىلى»، «توبىقتىنىڭ اۋىلى»، «مامايدىڭ اۋىلى» دەگەن سياقتى. ال اتالاستارعا ءبىر-بىرىنەن قىز الىپ، قىز بەرىسۋگە رۇقسات جوق. بۇل - شاريعات زاڭى! قازاق سوندىقتان دا «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسۋعا بولمايدى» دەيدى. ال بۇل - دالا زاڭى! مۇنداعى ماقسات - تۋىسقاندىقتىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتۋ. ال تۋىستىق قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ دىندەگى ەڭ جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، سۇراۋى بار ماسەلە. ەندەشە، تۋىستارىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن قىزدىڭ اۋرەتى شاريعات بويىنشا اۋرەت سانالمايدى. سول سەبەپتەن دە قىزدىڭ شاشى اشىق جۇرگەن. ال قىز ۇزاتىلعان سوڭ، باسقا ءبىر بوتەن اۋىلعا كەلىن بولىپ بارعان سوڭ ونداعى ادامدارعا اۋرەتىن كورسەتپەگەن. كيمەشەك كيگەن.
مىنە، قازىرگى قازاقتىڭ تاريحىنا تەرەڭ بويلاي بىلمەگەن جانداردىڭ «قازاقتىڭ قىزى ورامال تاقپاعان» دەۋىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىن تۇسىندىك. ال قازىرگى قوعام ءبىر اۋىل، رۋ-رۋ بولىپ وتىراتىن جاعدايدا ەمەس. قالا دا، اۋىل دا اتالاس ەمەس، ارالاس تۇرادى. سوندىقتان دا، اللانىڭ بۇيرىعىن تارك ەتۋگە ەش سىلتاۋ جوق. «ەستى قىز ەتەگىن جاۋىپ جۇرەدى» دەيدى قازاق. سوندىقتان دا، اللانىڭ پارىزىن وتەپ، امىرىنە مويىنۇسىنىپ جۇرگەن قاراكوزدەرىمىزدى نەگىزسىز عايباتتاۋدان ساقتانايىق. ارتى وپىق جەگىزىپ جۇرمەسىن! ارى تازا، مومىن قىزعا جالا جابۋدان ساقتانايىق. سەبەبى، اللانىڭ سۇيىكتى ەلشىسى: «جەتى اۋىر كۇنادان ساقتانىڭدار، سونىڭ ءبىرى ارى تازا، ءمۇمين ايەلدەرگە جالا جابۋ»، - دەمەپ پە ەدى؟.. ەندەشە، سۇيرەلەڭدەگەن ءتىلىمىز وتقا سۇيرەمەسىن، اعايىن!.. ال «حيدجاپقا» قارسى، «قازاق» دەپ جۇرەگى سوعىپ تۇرعان، قازاق داستۇرىنەن باسقا ەشنارسەنى قابىلدامايتىن قازاققا ايتارىم... حيدجاپ كيمەسەڭ، كيمەشەك كي! داستۇردەن اتتاما.
