ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا ايشىلىق الىس جەردەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە ءبىلىم، عىلىم، ونەر ۇيرەنۋگە بارعان بارلىبەك سىرتانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، مامبەتالى سەردالين، باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، ابدوللا تەمىروۆ سىندى ءبىر توپ قازاق جاستارى جۇرت ءىسىن ءتۇس كورمەي، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەۋ – ماقسات دەپ «جەرلەستەر» ۇيىمىن قۇردى. «جەرلەستەر» – قازاق تاريحىنداعى ەڭ تۇڭعىش ۇيىتقى بولعان جاستار ۇيىمى. قازاق قايراتكەرلەرى شىڭدالعان، ومىرلىك مۇراتتارىن ايقىنداۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن ۇيىمدا ولار باسقوسۋلار وتكىزىپ، ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، تانىمىن قالىپتاستىردى. سونىمەن بۇل ۇيىم قالاي دۇنيەگە كەلدى، زامانىنىڭ ىڭعايى قالاي بولدى؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەلىك.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريحي وزگەرىستەر بولا باستادى. ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا قازاق جەرىنىڭ رەسەي قۇرامىنا قوسىلۋى پاتشا وكىمەتىنىڭ سۋبەكتيۆتىك ماقساتتارى مەن مۇددەسىنە ساي جۇمىس جاسادى. قازاق جۇرتىنىڭ جىگەرى مۇجىلە، جەرى جىرىمدالىپ، تالان-تاراجعا تۇسە باستادى.
ۇلتىنىڭ حال احۋالىنىڭ مۇشكىلدەنۋى، سايقال ساياساتتىڭ سىرىن تۇسىنگەن ب.سىرتانوۆ، ب.قاراتاەۆ، م.سەرداليندەردىڭ كوز الدىندا ءوتتى. ءدال وسىنداي كۇردەلى دە اسا اۋىر جاعدايدا تاريحي ساحناعا سانكت-پەتەربۋرگكە وقۋعا اتتانعان قازاق جاستارى شىقتى.
بارلىعىن دا ەل ۇكىلى ۇمىتپەن اتتاندىرعان ەدى. م.تىنىشباەۆ ۇستازى ب.سىرتانوۆ تۋرالى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «…سونداي قيىنشىلىقتا جەتىسۋ دەگەن ءبىر تۇكپىردەن قازاق كورمەگەن يا ەستىمەگەن جەرگە بارلىبەك …جارىق دۇنيە كورۋگە، كەيىنگىلەرگە ۇلگى بولىپ، جول كورسەتۋ ءۇشىن جالعىز كەتتى» دەيدى. ال جەتىسۋ وبلىسىنان تۇڭعىش بولىپ سانكت-پەتەربۋرگكە ءبىلىم الۋعا اتتانىپ بارا جاتقان بارلىبەك سىرتانوۆتى بۇكىل ەل بولىپ، قۇدايى تاماق بەرىپ، قۇران وقىتىپ جانە جيعان-تەرگەندەرىن قولىنا ۇستاتىپ ۇزاق ساپارعا شىعارىپ سالادى. وسىلايشا ءاربىر قازاق بالاسى ەل اماناتىن ارقالاپ سانكت-پەتەربۋرگكە كەلگەن بولاتىن.
قازاق قوعامىنداعى قالىپتاسقان الەۋمەتتىك جاعدايلار مەن ساياسي-قۇقىقتىق قاتىناستار قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن سانكت-پەتەربۋرگكە كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ ءوزارا تىزە قوسىپ بىرىگۋىنە اكەلدى، ءارى ولاردىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن انىقتاۋعا اسەر ەتتى. «…سول كەزدە پەتروگرادتا 2-3-تەي-اق قازاق ستۋدەنت بار ەدى، قازاق اراسىنان ۋنيۆەرسيتەتكە العاش كىرگەن سولار ەدى»، – دەپ جازادى م.تىنىشباەۆ. سولاردىڭ ءبىرى – 1881 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلدانعان باقتىگەرەي قۇلمانوۆ. ول وسى فاكۋلتەتتە 1884 جىلعا دەيىن وقىپ، ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنە اۋىستى. 1889 جىلى ءتىل ءبىلىمىنىڭ ءمينيسترى دەگەن ۇلكەن عىلىمي اتاقپەن ويداعىداي ءبىتىرىپ شىقتى. ب.قۇلمانوۆ اراب، پارسى، تۇرىك جانە تاتار تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن وقىمىستى قازاقتار قاتارىنداعى تۇڭعىشتاردىڭ ءبىرى.
پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەسىگىن 1886 جىلى ءبىر توپ قازاق جاستارى اشتى. ولاردىڭ ىشىندە كوكشەتاۋدان كەلگەن مامبەتالى سەردالين، جەتىسۋدان – بارلىبەك سىرتانوۆ، ورالدان – باقىتجان قاراتاەۆ، اقتوبەدەن – ابدوللا تەمىروۆ سياقتى جاس جىگىتتەر بار ەدى. م.سەردالين جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ۆ.ي.لەنيننىڭ اعاسى ا.ي.ۋليانوۆپەن بىرگە وقىدى. ب.قاراتاەۆ پەن ا.تەمىروۆ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىدى. بارلىبەك سىرتانوۆ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا قازاق دالاسىنىڭ ءار وبلىسىنان ءبىلىم ىزدەپ كەلگەن جاستار قويان-قولتىق ارالاسىپ، شارتاراپقا ايگىلەنگەن ءبىلىم ورداسىنان سۋسىندايدى. وسى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان ءبىلىم نارىمەن قانىعا سۋسىنداپ، سايىن دالاسىندا ازاتتىق پەن وركەنيەت جارشىسى بولۋدى كوكسەيدى. بۇل مۇراتتاردىڭ ءبارىن ۋنيۆەرسيتەتتە ءار ۇلتتىڭ جاستارى اراسىندا ءوزىنىڭ باعدارلاماسى بار، ساياسي باعىت كوزدەگەن «جەرلەستەر» («زەملياچەستۆا») ۇيىرمەسى نەمەسە «جەرلەستەر وداعى» («سويۋز زەملياچەستۆا») دەپ اتالاتىن استىرتىن ۇيىمداردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ شىڭداعان ەدى. ۇيىمنىڭ استىرتىن جۇمىس جاساۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. سول ۋاقىتتاردا رەسەي يمپەرياسىنىڭ استاناسىندا 1886-1887 جىلداردا ستۋدەنتتەر اراسىندا كەڭ قانات جايعان رەۆوليۋتسيالىق جانە ستۋدەنتتىك قوزعالىستار، ساياسي وقيعالار كوپ بولدى. ماسەلەن، 1887 جىلى ناۋرىزدىڭ 1-ءشى جۇلدىزىندا الەكساندر ءىىى پاتشاعا قارسى ا.ۋليانوۆ جانە باسقا رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ جاساعان قاستاندىق ارەكەتتەرى. وسى وقيعالار ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرا بەردى. ارينە، بۇل وقيعالار بيلىكتى قاتتى الاڭداتتى. پاتشا وكىمەتى قاتاڭ تارتىپكە كوشتى. 1886 جىلى رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە 1884 جىلى بەكىتىلگەن جاڭا جارعى ەنگىزىلدى. جاڭا جارعىنىڭ تالاپتارى ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشى-پروفەسسورلارعا قاتال ءتارتىپ ەنگىزىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە ءداستۇر بولىپ جالعاسىپ كەلە جاتقان دەموكراتيالىق داستۇرلەر قىسپاققا الىندى. ستۋدەنتتەردىڭ ۇيىمدار مەن ۇيىرمەلەر قۇرۋلارىنا، اقشالاي قور ۇيىمداستىرۋعا، ءتىپتى، جيىلىپ كونتسەرت قويۋلارىنا قاتاڭ تىيىم سالىندى. ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارى اتالمىش ارەكەتتەرگە قاتىسپاۋعا مىندەتتەمە رەتىندە ءاربىر ستۋدەنتتەن قولحات الىپ وتىرعان (ب.سىرتانوۆتىڭ وسى تۋراسىندا جازعان قولحاتى ساقتالعان). بەكىتىلگەن تارتىپتەرگە قارسىلىق بىلدىرگەن ستۋدەنتتەرگە جارعى بويىنشا سوگىس جاريالاۋ، 24 ساعاتتان 4 اپتاعا دەيىن كارتسەرگە قاماۋ، ۋنيۆەرسيتەتتەن ۋاقىتشا قۋ جانە وقۋدان شىعارۋ سياقتى جازالاردى قولدانۋ ءىس جۇزىنە اسىرىلدى. دەمالىستاردا ەلىنە قايتاتىن نەمەسە باسقا جەرلەرگە باراتىن جاعدايدا دا رۇقسات سۇراعان. ابدوللا تەمىروۆ تورعاي وبلىسىنا قايتپاق بولعاندا ارنايى رۇقسات سۇراپ، ءوتىنىش جازعان. سوندىقتان دا ستۋدەنت جاستار بارلىق يگى ساياسي، رۋحاني شارالارىن استىرتىن جاساۋعا ءماجبۇر بولعانىن بايقايمىز.
سوعان قاراماستان 1880 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتىڭ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا استىرتىن تۇردە «جەرلەستەر» ۇيىمدارى كەڭ قانات جايعان بولاتىن. ولاردىڭ قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبىن زەرتتەۋشى س.وزبەكۇلى جان-جاقتى تارقاتىپ، اشىپ وتەدى: «ءبىر ولكەدەن، ءبىر توپىراقتان شىققان ستۋدەنتتەردىڭ قويان-قولتىق ارالاسۋى جانە ءبىر-بىرىنە قامقور بولۋى ەدى. العاشىندا «جەرلەستەر» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ماقساتى ءبىر ۇلتتان نەمەسە ءبىر ولكەدەن كەلگەن مۇقتاج ستۋدەنتتەرگە ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ بولعان. بىراق بۇل ۇيىمداردىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋى بارىسىندا الدارىنا قويعان ماقساتتارى ساياساتقا ۇشىراسىپ كەتىپ وتىردى». بىرتە-بىرتە «جەرلەستەر» ۇيىرمەلەرىنىڭ اياسى ۇلعايا كەلە كوپ ستۋدەنتتەردى قامتىعان «جەرلەستەر وداعىنا» اينالىپ وتىردى. ولاردىڭ ارنايى جارعىلارى، مۇشەلىك جارنالارى بولعان. 1880 جىلدارى سانكت–پەتەربۋرگتە ستۋدەنتتەر اراسىندا 20-عا جۋىق «جەرلەستەر» ۇيىرمەلەرى بولعان جانە ولاردىڭ مۇشەلىگىنە 1500-گە تارتا ستۋدەنتتەر كىرگەن. اتاپ ايتساق، ستۋدەنتتەردىڭ ءسىبىر، پوۆولجە، كۋبان، دون، پولسكايا كاسسا، تاۆريا، نوۆگورود، ۋكراينا، گرۋزيا، ارمەنيا سياقتى «جەرلەستەر» ۇيىرمەلەرى مەن وداقتارى تۇراقتى تۇردە قالىپتاستى.
سول «جەرلەستەر» ۇيىمى قازاق جاستارى اراسىندا دا بولعان ەدى. بارلىبەك سىرتانوۆ، مامبەتالى سەردالين، باقىتجان قاراتاەۆ، ابدوللا تەمىروۆ جانە شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە بۇلاردان بۇرىن كەلىپ ءدارىس الىپ جۇرگەن باقتىگەرەي قۇلمانوۆ سياقتى جىگىتتەر «جەرلەستەر» ۇيىرمەسىن قۇرادى. قازاق جاستارى ۇيىرمەگە مۇشە بولعان ستۋدەنتتەرگە قاراجاتپەن كومەكتەسۋ، اۋىرعان جاعدايدا ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشتى. ويتكەنى، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر ماتەريالدىق اۋىر جاعدايدى دا باستان كەشىرەدى. 1887 جىلعى ناۋرىزدىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا الەكساندر ءىىى-گە قاستاندىق جاساعاننان كەيىن مينيسترلەر كابينەتى وقۋ ءۇشىن تولەنەتىن اقىنى (1884 جىلعى جارعى بويىنشا بەكىتىلگەن 60 ءرۋبلدى 100 رۋبلگە كوتەردى) تىم كوتەرىپ جىبەردى. بۇدان دا باسقا كوپتەگەن تولەۋگە مىندەتتى نارسەلەردى جۇكتەدى. ستۋدەنتتەردىڭ 40 پايىزى ماتەريالدىق اۋىر جاعدايدا بولدى. باقتىگەرەي قۇلمانوۆ ستۋدەنتتىك ءومىرىن وتە اۋىر مۇقتاجدىقتا وتكىزگەن، سوعان قاراماستان ۋنيۆەرسيتەتتى تاستاپ كەتپەي، ونىڭ تولىق كۋرسىن اياقتاپ شىققانى جونىندە دەرەكتەر بار. ال قازاق زيالىسى سادۋاقاس شورمانوۆ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ حالىنەن حاباردار بولىپ، گريگوري پوتانينگە جازعان حاتىندا: «ء…بىر بالا پەتەربۋرگسكي ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى، رۋى سىرتانوۆ، سوعان مۇمكىن بولسا كورىسىپ، لايىق بولعان قاداري جاردەمىڭىزدەن تاستاي كورمەڭىز» دەلىنگەن. قازاقتىڭ بالاسى ءبىر-بىرىنە وسىلاي جاناشىرلىق كورسەتكەن.
ماتەريالدىق ماسەلەلەردى شەشىپ قويماي، سونىمەن قاتار، «جەرلەستەردىڭ» جيىلىستارىندا استىرتىن رەۆوليۋتسيالىق مازمۇنداعى پروكلاماتسيالاردى وقىپ تالقىلاۋ، تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىك، قازاق دالاسىندا مادەني-اعارتۋشىلىق ءىسىن تاراتۋ تۋرالى پىكىرلەر ءجيى-ءجيى ايتىلىپ تۇردى. «جەرلەستەردىڭ» مۇشەلەرى قالاداعى قايناپ جاتقان ومىردەن تىس قالماي، بارلىق وقيعالارعا اتسالىسىپ وتىردى. اتاپ ايتساق، 1886 جىلدىڭ قاراشاسىنىڭ 17-سىندە ورىستىڭ ويشىلى ن.ا.دوبروليۋبوۆتى ەسكە تۇسىرۋگە ارنالعان دەمونستراتسياعا قاتىسادى. اسا بەلسەندىلىك تانىتقان ۋنيۆەرسيتەت، ورمان، تەحنولوگيا ينستيتۋتتارى مەن ءدىني اكادەميانىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ ءبىرسىپىراسى وقۋدان شىعارىلدى.
سول كۇنى كەشكە الەكساندر ۋليانوۆتىڭ پاتەرىندە ءبىر توپ ستۋدەنتتەر بولعان وقيعانىڭ ءمان-جايىن باعالاعاننان كەيىن «پەتەربۋرگتەگى 17-قاراشا» دەپ اتالاتىن پروكلاماتسيا جازىپ بىتىرەدى. پروكلاماتسيانىڭ مازمۇنى ستۋدەنت جاستاردى پاتشا وكىمەتىنىڭ دەموكراتيانى تۇنشىقتىرۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەرىنە قارسى تۇرۋعا، بىرلىكتى نىعايتۋعا شاقىردى. ۇلكەن ساياسي ءمانى بار بۇل قۇجات تەز ارادا بۇكىل سانكت-پەتەربۋرگ ستۋدەنتتەرىنىڭ اراسىنا تاراپ ۇلگەرەدى. ونىڭ مازمۇنىمەن قازاق ستۋدەنتتەرى دە جاقسى تانىس بولعان.
بۇل ساياسي ءمانى بار وقيعالار قازاق جاستارىنىڭ ساياسي جاعىنان شىڭدالۋىنا ىقپال ەتتى.
قازاق جاستارىنىڭ اراسىنان ۋنيۆەرسيتەتتە، اسىرەسە، م.سەردالين رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستار مەن ستۋدەنتتىك جيىندارعا ءجيى-ءجيى قاتىسىپ ءجۇردى. 1887 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 1-جۇلدىزىندا الەكساندر ءىىى-گە قاستاندىق جاساۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىسقان ءبىر توپ ستۋدەنتتەر ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، جۇزدەگەن ستۋدەنتتەر وقۋدان شىعارىلادى. «جەرلەستەر» ساياسي باعىت العاندىقتان ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولىپ، ونىڭ جيىندارىندا كورىنگەنى ءۇشىن پاتشا وكىمەتى م.سەرداليندى وقۋدان شىعارىپ، كوكشەتاۋعا پوليتسيانىڭ باقىلاۋىنا جىبەرىلەدى. ب.قاراتاەۆ، ب.سىرتانوۆ جانە ا.تەمىروۆ 1890 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تولىق كۋرسىن ويداعىداي اياقتادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ب.قاراتاەۆتىڭ تاماشا دارىندى قابىلەتىنە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى دا نازارىن اۋدارىپ، سەناتتىڭ ەكىنشى دەپارتامەنتىنە قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسۋىنا جولداما بەردى.
باقتىگەرەي احمەتۇلى قۇلمانوۆ – ۋنيۆەرسيتەتتەن ديسسەرتاتسيا ديپلوممەن قوسا عىلىم كانديداتى اتاعىن الىپ شىققان قازاقتىڭ قوعام قايراتكەرى، رەسەيدىڭ ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى. جەتىسۋلىق بارلىبەك سىرتانوۆ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىن اراب، پارسى، تۇرىك، تاتار تىلدەرى نەگىزىندە ءى دارەجەلى ديپلوممەن، ىرعىزدىق ابدوللا تەمىروۆ التىن مەدالمەن، ورالدىق باقىتجان قاراتاەۆ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن ءتامامدادى. بۇلارمەن ءبىر جىلدا تۇسكەن كوكشەتاۋلىق مامبەتالى سەردالين ساياسي كوزعاراسى ءۇشىن قۋدالانىپ، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرە الماعانىمەن، زيالى، ەكونوميست-عالىم رەتىندە تانىمال بولدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ 1890 جىلدارى پەتەربۋرگكە بارعاندا ب.سىرتانوۆ، ا.تەمىروۆتەردىڭ وقۋ ءبىتىرىپ، ەلگە قىزمەت ەتۋگە كىرىسكەن كەزدەرى ەدى دەيدى. كەيىن 1911 جىلى جازدا ءاليحان بوكەيحانوۆ بارلىبەكپەن كەلەلى ىستەردى تالقىلاپ بولعاننان سوڭ «قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ ايرىلىسقان ەدىك» دەپ جازادى «قازاق» گازەتىنە. ەندى «جەرلەستەردەن» قاناتىن قاعىپ ۇشقان قازاق جاستارى ويى، كوزعاراستارى حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش يدەياسىنا ۇلاسىپ كەتتى.
«جەرلەستەردىڭ» سالعان سارا جولىنىڭ ارقاسىندا سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعاندار كوپ بولدى. سانكت-پەتەربۋرگ اقمەشىتتىك س.ءلاپيندى، سەمەيلىك د.سۇلتانعازيندى (شوقاننىڭ نەمەرە ءىنىسى), ورالدىق ءا.نيازوۆتى، قارقارالىلىق ءا.بوكەيحانوۆتى جانە ت.ب. اتاۋعا بولادى.
قورىتا كەلگەندە، بوستاندىق جولىنداعى سان عاسىرلىق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءبىر كورىنىسىن رەسەي استاناسىنىڭ قاق تورىندە تۇلعالارىمىز «جەرلەستەر» ۇيىمىنىڭ اياسىندا كورسەتتى. كەيىن ەلگە ورالىپ، ءوز ىستەرىن جالعاستىردى. بۇل ۇيىم مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى يدەيالاردىڭ قاينار كوزى بولعانى داۋسىز.

داۋرەن سەيىتجانۇلى
«ۇشقيان» گازەتى 11 ماۋسىم 2009 جىل