قىتايداعى قانداستار قىسىمعا ۇشىراي باستاعالى ەكى جىلعا تايادى. ونداعى قانداستار قىسىمعا ۇشىرادى  دەگەنمەن مۇنىڭ زاردابىن قىتايدان كەلگەن وسىنداعى بارشا قانداستار دا كورۋدە. ونىڭ ىشىندە قازاقستان ازاماتتىعىن العاندار دا بار.  وسى كۇنگە دەيىن قىتايعا بارىپ ۇستالىپ، ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنا كىرگەن، تۇرمەگە قامالعان، پاسپورتتارى تارتىلىپ الىنىپ ەلگە كەلە الماعان   قر ازاماتتارى دا بولدى. نەگىزىنەن ولاردىڭ باسىم بولىگى ەلگە ورالدى. قالعاندارى ءۇشىن دە  قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ءوز قارەكەتىن جاساۋدا. كوشىپ كەلىپ ەندى ازاماتتىققا وتپەكشى بولعان ىقتيارحاتپەن جۇرگەن قانداستاردى شاقىرىپ الىپ، كوپتەگەن وتباسىلار ءبولىنىپ-جارىلۋدا. ونىڭ ۇستىندە قاي ءبىر قانداستىڭ بولسىن قىتايدا تۇرىپ جاتقان باۋىر-تۋىسى بار. سوندىقتان قىتايداعى جاعداي وسىنداعى بارشا قىتايدان كەلگەن قانداستارعا اۋىر ءتيدى. ءتىپتى بارشا قازاقستان حالقى قانداسىنا قاتتى الاڭداۋدا.

قازىرگى كەزدە ىلە قازاق وبلىسىنىڭ كەي اۋدان، اۋىلدارىندادا بىرەن-ساران ادامداردىڭ بوساپ شىققانى ايتىلادى. پاسپورتتارى 2 جىلدان بەرى بەرىلمەگەن قانداستارىمىزدىڭ ىشىندە ەلگە كەلىپ، وتباسىنا قاۋىشقاندارى دا بار. دەسە دە ەل اراسىندا ءسوز كوپ. كەيبىرەۋلەر ەندى وسىدان ارى قانداستاردى بوساتادى ەكەن دەيدى. ەندى بىرەۋلەر بۇل ءجاي عانا الداۋ. ءالى دە سوزىلادى، شىنجاڭداعى ساياسي ۇيرەنۋ وتالىقتارىنداعى ادامداردى ىشكى قىتايعا اپارادى ەكەن دەيدى. بۇدان باسقا دا جەلىدە الىپ قاشپا ءسوز، اعايىندار اراسىنداعى ءبىر-ءبىرىن ايىپتاۋ توقتاماي تۇر.

قىتايداعى قىسىم قاشاننان باستالدى؟

قانداستارىمىزعا قىسىم كورسەتكەلى  2 جىل بولدى دەگەنىمىز، اشىق تۇردەگى قىسىم. شىن مانىندە سوڭعى 20 جىلدا جالپى بەتتىك قىتايلاندىرۋ ساياساتى قارقىندى جۇرە باستاعان. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۇلتتاردىڭ مەكتەپتەرى جابىلىپ، قوس ءتىلدى مەكتەپكە وزگەردى. قوس ءتىل دەگەندە دە باسىمدىلىق قىتاي تىلىندە ەدى. قازاق مەكتەپتەرىن الىپ ايتساق، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت قانا قازاق تىلىندە وقىتىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە مەكتەپتەردە ساباق بەرەتىن كوپتەگەن قانداستارىمىز مەكتەپتىڭ كۇزەتشىسى سياقتى جۇمىسشىسىنا اينالىپ قالدى. جولىن تاپقاندارى زەينەتكە شىعىپ ەلگە ورالدى.  دىن جونىنەن ايتساق تا ۋاحابيلىك باعىتتى ۇستانۋشى دەپ ۇيعىر باۋىرلارىمىزدى 20 جىلدىڭ الدىندا-اق تىزگىندەي باستاعان. ال سوڭعى 4, 5 جىلدان باستاپ ناماز وقيتىن مۇسىلمانداردىڭ بارىنە كۇمانمەن قاراۋ باستالدى. جەكە تۇلعالاردىڭ تەلەفونىن تەكسەرۋ، الەۋمەتتىك جەلىنى باقىلاۋعا الۋ دا سوڭعى 3-4 جىلدا بەلەڭ الا باستاعان.

2017 جىلدىڭ باسىندا الدىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەر مەن زەينەتكەرلەردىڭ پاسپورتتارىن جيناپ السا، ودان قاراپايىم حالىقتىڭ دا پاسپورتىن جيناپ الىپ، 2017 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ قازاقستانعا كەلۋشىلەردىڭ جولىن كەستى. 2017 جىلدىڭ جازىنا دەيىن يمامدار مەن ءدىن قىزمەتكەرلەرىن جانە الەۋمەتتىك جەلىدەگى تاراتقان حابارلارىن مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا جات دەپ ساناعان جەلى قولدانۋشىلارىن ۇستاعان. وتكەن جىلدىڭ سوڭى مەن 2018 جىلدىڭ باسىندا ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارى پايدا بولىپ، قانداستاردى ءتۇرلى سىلتاۋمەن جاپپاي وسى ورتالىققا توعىتا باستادى. سونىڭ كەسىرىنەن قازاقستانعا كەلىپ، ازاماتتىق الىپ ۇلگىرمەگەن كوپتەگەن قانداستارىمىز قىتايعا بارىپ، ەلگە قايتا الماي قالدى. ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى ساياسي ۇيرەۋ ورتالىقتارىندا بولسا، ەندى ءبىر ءبولىمى سول جاقتا اعايىن تۋىستىڭ ءۇيىن پانالاپ كۇنەلتۋدە. كوپتەگەن قانداستارىمىزدىڭ قىتاي زاڭى بويىنشا شەتەلگە شىعىپ، شەتەل ازاماتتىعىن السا دا بەرىلە بەرەتىن زەينەتاقىسى دا توقتاپ قالدى. قىستىق جانە جازدىق دەمالىستا اتا-انالارىنا  بارىپ قايتا كەلە الماعان، ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگەن ستۋدەنتتەر دە از ەمەس.

قىتايمەن كۇرەس نە ءۇشىن قانداستار اراسىنداعى داۋ-دامايعا اينالدى؟

قانداستاردىڭ باسىنداعى اۋىر جاعداي باستالعالى بەرى ەلگە كەلگەن اعايىندار اراسىندا ءتۇرلى پىكىر قاراما-قايشىلىعى بولدى. بۇل تەك قىتايداعى قانداسىن قورعاۋ ءۇشىن تاڭداعان جولدارىنىڭ ۇقسامايتىنىنان شىققان پىكىر قايشىلىعى ەدى. بىراق، كۇن وتكەن سايىن وسى ءارتۇرلى پىكىردەگى ادامداردى ارنايى ارانداتىپ، حالىققا جەككورىنىشتى ەتۋمەن اينالىساتىن ءۇشىنشى ءبىر كۇش پايدا بولدى ما دەپ تە ويلايمىن. تازى ءوشىن تىرنادان الار دەگەندەي، قام كوڭىل، قانداسىنا الاڭداعان اعايىنعا ۇرىنارعا قارا، تيسەرگە سىلتاۋ تاۋىپ بەرىپ، ارازدىقتىڭ وتىن ۇرلەپ وتىرعاندار دا جوق ەمەس. بۇنىڭ ارتىندا قانداستار اراسىن، قانداستار مەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا جىك سالۋدى، قانداستاردى قازاق بيلىگىنە سۇيكىمسىز كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن، قازاقتىڭ بەرەكەسىن مەن بىرلىگىن بۇزعا ارەكەت ەتۋشىلەر تۇر ما دەگەن كۇمان دا بار.

قازىرگى كەزدە قانداستار ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار بار. ونىڭ ىشىندە جۇرت ءجيى ايتاتىنى جەبەۋ قوعامدىق بىرلەستىگى مەن اتاجۇرت ەرىكتى جاستارى. جۇرتتىڭ ءبارى داۋ-داماي وسى ەكى ۇيىمنىڭ ورتاسىندا بولىپ جاتىر دەپ ويلايدى. بىراق، شىن مانىندە بۇل ەكى ۇيىمنىڭ ورتاسىنا ەشقانداي داۋ-داماي جوق ەكەنىن ۇيىم باسشىلارى دا ايتۋدا. بۇل پىكىر قاراما-قايشىلىعى ءبىر ۇيىمنىڭ اۋماعىندا شەكتەلمەيدى. مۇندا ءبىر ءبولىم قانداستار "دالەلسىز اقپاراتقا بوي ۇرماي ناقتى دالەل-فاكتىمەن سويلەپ، ارىز-شاعىمىمىزدى قازاق ەلىنىڭ بيلىگىنە جەتكىزەيىك" دەسە، ەكىنشى جاق "سەندەر قىتايدىڭ قىلمىسىن جاسىردىڭدار، ءبىز قىتايدىڭ قىلمىسىن الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا اشامىز" دەيدى.

قانداستار ماسەلەسى تۋىلعاننان بەرى جەلىدە ءتۇرلى الىپ قاشپا سوزدەر دە تارادى. كەي ازاماتتاردىڭ اۋىزىنان ۋاتتساپ جەلىسىندە ايتىلعان دالەلسىز سوزدەر گازەت بەتتەرىنە دەيىن جارىق كوردى. "قىتايشىل، قىتايدىڭ جالدامالى جازعىشى" دەگەن ايىپتاردى ءجون جوسىقسىز جاباتىندار دا بار. شىن مانىندە قىتايدىڭ جالدامالىسى، قىتايشىل بولىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. «قىتايدا ءبارى جاقسى، ەشكىمدى ۇستاعان جوق» دەگەن كىسىلەر دە بولعان جوق. تەك «قانداي اقپارات بولسا دا شىندىعىنا كوز جەتكىزىپ تاراتىڭدار، قىتايدا نە بولدى سونى بوياماسىز ايتىڭدار، ۇستالعان ادامنىڭ دا سەبەبىن ەش بۇرمالاماي دۇرىس ايتىلۋى كەرەك» دەدى. بىرەر اۋىز وتىرىك ءسوز بولسا، ول وزدەرىڭنىڭ ەڭبەكتەرىڭە دە كەسىرىن تيگىزەدى نەمەسە قىتايداعى قانداستاردى قىتاي ەمەس، مۇنداي سوزدەرمەن ءوزىمىز قورلاعان بولامىز دەدى. سونىمەن بىرگە قازاق ماسەلەسىن قىتايداعى ۇيعىر اعايىنداردىڭ ماسەلەسىمەن ارالاستىرماۋ، قازاق تاۋەلسىز ەلى بار حالىق رەتىدە مەملەكەتتىڭ ديپلوماتيالىق كوزدەرىنە سۇيەنىپ ماسەلەنى شەشۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى.

مىنە، وسىنداي وڭتايلى پىكىرلەردى كەرى بۇرىپ، ماسەلەگە ساۋاتتى تۇردە شەشۋ جولىن ۇسىنۋشىلاردى ءجونسىز، نەگىسىز "قىتايدىڭ قىلمىسىن جاسىرۋشىلار" دەپ ايتىپتاپ، حالىقتى قارسى قويۋعا ۇمتىلعاندار بولدى. سونىمەن بىرگە ماسەلە باستالعان كەزدە بىرنەشە فەيك اكاۋنتتار پايدا بولىپ، قىتايدى ەمەس قازاق ەلىندەگى زيالى قاۋىم وكىلدەرىن قارالاۋمەن بولدى. تاعى دا وسى فەيك اكاۋنتتار مەن كەي ازاماتتار «وتانبەك ەڭسەحان، بىلىسبەك ابدىرازاق قاتارلى تانىمال ازاماتتاردى ۇستالىپ كەتتى، كوكتوعايدا قازاقتار كوتەرىلدى، كۇنەستە كەنجەباي مولدا تۇرمەدە ءولتىرىلدى» دەگەن سياقتى جالعان اقپاراتتار تاراتىپ جانە ونى "rfa" (ورتالىق ازيا راديوسىنىڭ ۇيعىر ءبولىمى), "chinaaid" سياقتى شەتەلدەگى قىتايعا قارسى كۇشتەردىڭ باستى قارۋى بولعان باسىلىمدارعا بەردى. وسىنداي اقپاراتتاردىڭ جالعاندىعىن ايتۋشىلاردى دا «قىتايشىل»، «قىتايدىڭ قىلمىسىن جاسىرۋشى»، «جالدامالى جازعىشى» جاساي سالدى.  وسى ادامدار تاعى جەلىدە «قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى جاپپاي زورلاندى»، «قىتايدا قازاقتىڭ ەركەك بىتكەنىن الىپ كەتىپ، ءبىر ۇيدە بىردەن قىتايدىڭ كوپتەن ايەل كورمەگەن ەركەكتەرى جاتىر» دەگەن سياقتى نەگىزسىز اقپاراتتارمەن قانداستاردىڭ نامىسىنا ءتيدى. سوندىقتان جەلىدە وسى ادامدارعا قارسىلىق تا باستالدى. ال ول ادامدار ءبىر عانا ۇيىمنىڭ ادامى ەمەس. قازاق ەلىنىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت اتقاراتىن بىلىكتى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەدى. تەك سول قارسى پىكىر ايتۋشىنىڭ ءبارىن الدە كىمدەر "جەبەۋ ۇيىمنىڭ ادامى" دەپ، بولماسا "قىتايشىل" دەپ نەگىسىز ايىپتاۋىن قويار ەمەس.

قانداستار ماسەلەسىمەن تەك شەتتەن كەلگەن اعايىندار عانا ارالاسپادى. ءتۇرلى باسىلىمدارداعى جۋرناليستەر اقپاراتتىق قولداۋلارىن كورسەتىپ، زاڭگەرلەر زاڭدىق كەڭەستەرىن بەرىپ، قورعادى. ول ازاماتتار دا بەلگىلى ءبىر ۇيىمداردىڭ كولەمىندە شەكتەلمەدى. بىراق، تاعى سول ەل اراسىنداعى ءبىر ءبولىم توپتار بۇل كىسىلەردى دە قارالاۋدان ارلانبادى. «جەبەۋگە ساتىلدى، اتاجۇرتتى ساتتى» دەگەن سوزدەر ايتىپ جاتتى. شىن مانىندە ول ادامدار اتاجۇرتتى دا ساتپادى، جەبەۋگە دە كىرمەدى. قانداستار ءۇشىن قولدارىنان كەلگەن جۇمىسىن وسى ۇيىمدارمەن بىرگە دە، بولەك تە جالعاستىرا بەردى. سوندا وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ساتقىن بولۋى مۇمكىن بە؟

جەلىدەگى داۋ فەيكتەر تارتىسىنا اينالدى

جوعارىداعى ايتىلعان الەۋمەتتىك جەلىدەگى داۋ-داماي تۋدىرۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى، ياعني وسى ماسەلەلەر بويىنشا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋشى زيالى قاۋىمعا شابۋىل جاساۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى فەيكتەر بولدى. ەڭ العاش قانداستار اراسىندا بار زيالىعا جالا جاۋىپ، ارانداتۋعا كوشكەندەر انار اتاباي، ءمادينا ساكەن اتتى قىزداردىڭ ەسىمىن قولدانۋشىلار بولدى. بۇلار زيالى قاۋىمعا توپىراق شاشۋمەن بىرگە، توقال ماسەلەسىن دە كوتەرىپ، قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن كوتەرگەن بىرەۋگە توقال بولۋعا دايىن ەكەندەرىن ايتاتىن. جاقىننان بەرى بۇل ەكەۋى دە كورىنبەي كەتتى. سوعان قاراعاندا بىرەۋگە توقال بولىپ العان بولسا كەرەك. بۇلاردان كەم سوقپايتىن فەيكتەردىڭ ودان كەيىنگى كوشىن وشىمان كونان، حاليما ارمان، گالا نايمان، ەركىن ازات، سەرجان وراز، ومار بولات قاتارلى فەيكتەر قۇرادى. وسىنىڭ ىشىندە اسىرەسە ەركىن ازاتتىڭ ماقسات مۇددەسى قىتايداعى قازاقتى قورعاۋ ەمەس، قورلاۋمەن اينالىسۋشى جانە قازاقتىڭ ەمەس ۇيعىر باۋىرلارىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى ەكەنى ايقىن بايقالادى. بولماسا، ۇيعىر اعايىنداردى قولداعان بولىپ، قازاق حالقىن ارانداتۋ ماقساتىندا وتىرعان بولۋى دا مۇمكىن. وعان ونىڭ قازاقتاردى ۇيعىرلارمەن بىرگە كۇرەسۋ تۋرالى شاقىرعان جازباسى، قازاقتىڭ 20 مەن 40 جاس اراسىنداعى قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ زورلانباعانى جوق دەگەن ساندىراقتارى دالەل بولا الادى.

مۇندا اتالعان قازاق زيالىلارىنا شابۋىلداۋشى فەيكتەردىڭ ءبىر ءبولىمى عانا. ولاردىڭ سانى الدە قايدا كوپ. كەز-كەلگەن ۋاتتساپ توبىندا 5, 6-دان فەيك وتىرادى. كەي ادامدار ءار جەلىدە 7, 8 فەيك اتپەن وتىرادى دەيدى. وسى فەيكتەردىڭ ءبىرازىنىڭ بەتىن اشقان ازاماتتاردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا بۇلاردىڭ باسىم بولىگى قىتاي كاسىپورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار دەسەدى.

بۇعان دەيىن فەيكتەردىڭ تاراتقان اقپاراتتارى ءبىر سارىندى نەگىزىنەن قازاق زيالىلارىن قارالاۋ ماقساتىندا ەدى. جاقىن ۋاقىتتان بەرى الەۋمەتتىك جەلىنى فەيكتەر اراسىنداعى تارتىس ودان ارى قىزدىرعان سياقتى. جوعارىداعى زيالى قاۋىمعا قىرعيشا تيگەن فەيكتەرگە قارسى بەرىك قالىباەۆ، بەكزات ءجۇمادىل، ەربول ەسەنۇلى، كۇن ايىم، ايگەرىم ارىقباەۆقا، تۇرسىنقالي شايزاتۇلى  قاتارلى فەيكتەر دە  الەۋمەتتىك جەلىنى شۋلاتىپ ءجۇر. بۇل فەيكتەر بۇعان دەيىن جالاعا ۇشىراعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىن قورلاۋ ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتىر ما، الدە سول ازاماتتار بولىپ كورىنىپ، سولاردى فەيك بولىپ شىقتى دەپ كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى ءبىر ادامداردىڭ ارانداتىپ وتىرعانى ما؟ انىعى قازىرگە بەلگىسىز.

ءۇنسىز قالعاندار ساتقىن با؟

الەۋمەتتىك جەلىدە باۋىرىنا الاڭداعان جۇرت ەل سىيلايتىن، قۇرمەت تۇتانىن اعا-اپكەلەرىنەن قولداۋ كۇتتى. وسى كەزدە حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن پايدالانعان الدەكىمدەر "ۇلت زيالارىلارى نەگە ءۇنسىز قالدى؟" دەپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، «ءۇنسىز قالعاندار ساتقىندار» دەگەن ايىپتار تاعىپ، xالىقتى ودان ارى اداستىردى.

شىن مانىندە ءوزىن زيالى ساعان ءار ازامات ءۇنسىز قالعان جوق. اركىم ءوز قارىم قابىلەتىنە قاراي، ءوز كۇرەس جولىن تاڭدادى. بىرەۋ xالىقتىڭ  قاسىرەتىن پايلالانىپ، جەلىدە باتىر بولىپ اتتانداسا، ەندى بىرەۋلەر ايتار ءسوزدى ايتار ادامىنا، جەتكىزەر جەرىنە ايتتى. شىن مانىندە دە بۇل ماسەلە الەۋمەتتىك جەلىدە توپتار قۇرىپ الىپ ايعاي-اتتانعا باسۋ ەمەس، مەملەكەتتىك ورىندارعا ناقتى جاعدايدى ساراپتاپ جەتكىزىپ شەشۋ جولىن ۇسىنۋ، قولدان كەلسە قارسى تاراپتىڭ وزىنە ءوز ءۋاجىڭدى ايتۋ ارقىلى شەشىلەدى. ءار ازامات ءار جەردە سويلەپ، ءبىر-ءبىر باۋىرىنا اراشا بولعانعا قاراعاندا، ناقتى ماسەلەنى شەشەتىن جەرگە ايتىپ، بىرەر ادامنىڭ عانا ەمەس بار قازاقتىڭ ماسەلەسىنىڭ تولىق شەشىلۋىنە مۇرىندىق بولۋى ءتيىستى ەدى. قانداي دا ءبىر ماسەلەمەن اينالىسقاندا مەن وسىلاي ىستەپ جاتىرمىن، باسقالار دا وسى جولمەن جۇرە قويمادى دەۋ اقىلدى ادامنىڭ شارۋاسى ەمەس. سوندىقتان دا سەنىڭ جولىڭمەن جۇرمەگەننىڭ ءبارى ساتقىن ەمەس.

ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىدە الدە بىرەۋلەر ولەڭ دەپ تاقپاق تۇرماق شاتپاعىن جازىپ، كەي زيالى ازاماتتاردى ىزدەي باستادى. «الۋەمەتتىك جەلىدە وزدەرى سياقتى ايعايلاي قويمادى. قانداسىنا كومەكتەسكەن بولىپ كورىنىپ، وزدەرىن كورسەتىپ، ات-اتاقتارىن شىعارا قويمادى دەسە كەرەك. ونداي حالىقتىڭ قاسىرەتى ارقىلى اتىن شىعارىپ، اتاق جيناۋشىلار مەن ناعىز حالىقىنا قامقور بولاتىن ازاماتتىڭ جۇمىس ءتاسىلى قاشاندا ەكى باسقا. سونداي ءبىر شاتپاق جازعىشتىڭ ايگىلى عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىن وزدەرى سياقتى «قىتايمەن كۇرەسپەدى» دەپ «جىر» ارناپ ەدى. مەن مۇندا ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىنىڭ سول ءبىر «اقىنعا» ەمەس، قر قوعامدىق دامۋ مينيسترىنە ايتقان سوزدەرىن وسىندا قايتالاعاندى ءجون كوردىم.

2018 جىلدىڭ 24 تامىمىزىندا قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان كالەتاەۆپەن كەزدەسكەندە ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى:

«مەن نەگىزى قىتاي تاقىرىبى بويىنشا زەرتتەيمىن. قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى اسىرەسە قازاقستانمەن بايلانىسى بويىنشا زەرتتەۋلەر جاسايمىن. قازىرگى كەزدە «ءبىر بەلدەۋ -  ءبىر جول» ستراتەگياسى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىرمىن. ول جەردە قىتايدىڭ مۇددەسى قاي جەردە، ەكى ەلدىڭ مۇددەلىك قاقتىعىستارى قاي جەردە دەگەن ماسەلەلەر قارىستىرىلعان. جىلدا قىتايدا  قىتايدىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى مەن قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «قازىرگى زامانعى قىتاي جانە قىتايتانۋ» دەگەن كونفەرەنتسيا وتەدى. الەمدەگى ەڭ جوعارعى قىتايتانۋشىلاردى شاقىرادى. جالپى 6 رەت ءوتتى، مەن سونىڭ ۇشەۋىنە قاتىستىم. ەندى ايتايىن دەگەنىم قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسى، نەگىزى بۇل ماسەلەنى قىتايتانۋ رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك. 1993 جىلى «جاڭا عاسىر  جانە قازاقستانداعى ورالماندار ماسەلەسى» دەگەن ماقالا جازدىم.  سوندا جاڭا عاسىرداعى باستى تەندەنتسيا نە؟ «سىندارلى 10 جىلدا» دا ەلباسى الەمدىك وزگەرىستەردى كورسەتىپ بەرگەن. كۇشتى ەلدەردىڭ كۇشكە باساتىنىن، اقش-تىڭ كۇشتەۋى، 2-3-دەرجاۆلار دا سونىڭ ۇلگىسىندە بولادى. ونى بۇۇ-نىڭ زاڭدارى مەن ەرەجەلەرى دە توقتاتا المايدى دەگەنمىن. مىنە ايتقانداي سول جاعدايلار كەلدى، قىتايداعى جاعداي دا سول. 2006 جىلى كىتاپ شىعاردىم، سوندا ەنگى جەردە قىتاي انتيتەرروريزم نەگىزىندە بۇكىل ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشەدى دەگەنمىن. ال جاڭا عاسىردا ۇلت بولىپ قالۋدىڭ تەتىگى قاي جەردە؟ ول قازاقستاندا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ. سوندا عانا ساقتالىپ قالاسىڭ. 2012 جىلدان بەرى قىتايتانۋ بويىنشا توم-توم كىتاپتار جازىپ جاتىرمىن. سولارعا نەگىزدەلگەندە قازىرگى شىنجاڭداعى ماسەلە كەزدەيسوقتىق ەمەس. ۇلكەن باعىتتىڭ تەك قانا ءبىر كورنىسى. وسى جاقىندا قىتايدىڭ بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە لەكتسيا وقىدىم. ءبىر جول ءبىر بەلدەۋ بولسىن، مۇنايداعى جانە باسقا سالاداعى مۇددەلەر مەن بايلانىستاردى ايتا كەلىپ، «اعايىندار، اقش سىزدەرگە 25 پايىز سانكتسيا سالعاندا شۋلاپ كەتتىڭىزدەر. سىزدەر بىزگە 56 پايىزعا دەيىن كەدەندىك سالىق سالىپ وتىرسىزدار عوي. قورعاستى اشىپ قويدى. قىتايعا ەركىن، قازاقستانعا ەركىن ەمەس. قازاقستاننىڭ تاۋارلارىن سىزدەرىڭ ىرگەلەرىڭىزدە ساتۋعا تيىم سالاسىزدار. ءبىز تۇسىنبەيمىز، نەگە بۇلاي؟ نەگىزى دوس ەل عوي، نەگە شەشپەيمىز، وسىنى شەشەيىكشى» دەگەندە ولار ۇندەمەي قالادى. سوسىن تاعى ولار «سىزدەردە تاعى قانداي تەندەنتسيا بار؟» دەيدى، مەن سوڭعى كەزدە بىزدە انتيقىتايشىلىق باسىم ورىندا دەيمىن. نەگە دەگەندە ولاردىڭ مەملەكەتتىك تەرريتوريامىز بەكىتىلسە دە بالقاشتان باستاپ ءبىزدىڭ جەرىمىز دەيتىندەرىڭ، كەلگەن جۇمىسشىلارىنىڭ كەتكىسى كەلمەيتىنىن العا تارتامىن. «مىنە وسىلاي سىزدەردەن ۇرەيلەنەمىز، سىزدەر دە بىزدەن ۇرەيلەنەسىزدەر سوندىقتان تاۋارىمىزدى المايسىزدار. ەندى وسى ماسەلەلەردى شەشەيىكشى» دەيمىن. وسىلاي ولاردىڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى ادامدارىمەن جوعارعى دەڭگەيدەگى ادامدار، قوعامدىق ۇيىمدار، مەملەكەتتىك ورگاندار كەلىسسوزدەر كوبىرەك جاساۋى كەرەك. راسىن ايتقاندا وسىنداي قيىن جاعدايدا «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگى جاقسى جۇمىس جاسادى. ەلدەر بۇنى ايتۋدان، سويلەۋدەن قورقادى. زاڭدى تۇردە، قىتايدىڭ زاڭى مەن حالىقارالىق زاڭدى بىلە وتىرىپ ولارمەن سويلەسۋىمىزگە بولادى. سويلەسە الامىز. ءبىر-بىرىمىزگە مۇددەلىمىز، ءبىزدىڭ مۇددەمىز جەكە ادامدىقى ەمەس، مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسى. ەلباسى، پرەزيدەنتتەر اۋىسىپ جاتادى. بىراق ەكى ەل قارىم-قاتىناسى ماڭگىلىككە جالعاسادى. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەردى ديپلوماتيالىق ورگاندار ارقىلى، زيالى قاۋىمدار ارقىلى اقىلداسا وتىرىپ شەشكەن ءجون»، - دەپ بۇل ماسەلەلەر تۋرالى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى زەرتتەۋلەرىن جاساپ، ەسكەرتۋلەرىن ايتىپ جۇرگەنىن ايتقان ەدى. دوسىڭدى دا، دۇشپانىڭدى دا جاقىننان دۇرىس تانىعانىڭ ءوزىڭ قاجەت. قىتاي بىزبەن كورشى ەل، ەكى جاقتا مەملەكەت ارالىق مۇددەلەر بولعاندىقتان بىزدە قىتايتانۋدىڭ بۇدان جوعارى دەڭگەيدە دامي تۇسكەنى ابزال. جاستارىمىز وسىنداي عالىمدارىمىزدىڭ جاعاسىنان العانشا، شاكىرتى بولىپ ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە جۇمىس جاساعانى ءجون.

وسى سياقتى كىمنىڭ بۇل جولدا ناقتى قانداي جۇمىستار اتقارىپ جاتقانىن بىلمەي، ەلدىڭ ءبارىن «ساتقىن» جاساۋدىڭ ەڭ الدىمەن وزىمىزگە قايىرسىز ەكەنىن باۋىرلارىمىزدىڭ تۇسىنگەنى ابزال.

قازاقستاندادا قىتايشىلدار بار ما؟ قىتاي كىمدەردى ءوز دياسپوراسى سانايدى؟

ازاتتىق قازاقتىڭ عاسىرلار بويى اڭساپ جەتكەن قازىناسى ەدى. ەل ەگەمەندىگىن الا سالعاندا، ىشتەگى حالىقپەن بىرگە وتاننان الىس-جاقىن ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا قازاق قۋاندى. ءار قازاق وتانىنا كەلۋگە اسىقتى. بۇگىنگى كۇنى ءبىر ميلليوننان استام قازاق مەملەكەتىنىڭ توپىراعىنا تاباننىن تىرەپ ۇلگەردى. ەندى وسى قازاقتاردى الدەكىمدەر جىككە ءبولىپ، ىشتەرىنەن وزگە ەلدەردىڭ مۇددەسىن ىزدەۋشىلەر دە تابىلدى. قىزىق بولعاندا ءدال سول وزگەنىڭ سويىلىن سوعۋشىنى  ىزدەۋشىلەر كەشە عانا ەلىمىزدىڭ ەسىگىنەن اتتاي سالىپ، وزىنەن 20 قانشا جىل بۇرىن كەلىپ، جاڭادان تاۋەلسىزدىگىن العان ەلمەن ىستىقتى دا سۋىقتى دا بىرگە كورىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ نىعايۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان اعايىندارىن ايىپتاپ، ولاردى «قىتايشىل» جاساپ ءجۇر. ءتىپتى ول كەزدە ولاردىڭ مۇرىنىنا وتاننىڭ ءيسى بارماق تۇرماق، «كوزدەرىن اشقان كوسەمدەرى»  دە  ناعىز ۇلتشىل ازاماتتار كوك تۋدى جەلبىرەتىپ جۇرگەندە، قىزىل تۋىنا ولەڭ ارناپ، قىزىل تۋلارىن جەلبىرەتىپ جۇرگەن ەدى (سوندىقتان دا ول قازاقتىڭ «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» دەگەن ءانىن قىزىل تۋدىڭ جەلبىرەگىنى دەپ قابىلدايدى). ويلانارلىعى، «قىتايشىل»، «قىتايدىڭ تىڭشىسى» دەگەن اتتاردى بىرەر ادامعا عانا بەرەر بولسا، وندا «قىتايشىلدارعا» كۇمانمەن قاراۋعا بولار ەدى. بىراق، قىتايدان كەلگەن بار زيالىنى، قوعامنىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ، ازات ەلدىڭ ەرتەڭىنە ەڭبەك ەتىپ جاتقانداردى قىتايشىل جاساعانداردى كورگەندە سولاردىڭ وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىنە كۇمانمەن قاراۋعا بولادى.

ءبىزدىڭ مەملەكەت قازىرگە قىتايمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى دۇرىس. ەكى ەل اراسىندا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار، ستراتەگيالىق جوبالار جۇزەگە اسىپ جاتىر. ەكى ەل كورشى، ءارى «دوس». بۇل جەردە دوستىق دەگەن ەكى مەملەكەت اراسىنداعى مۇددە. سوندىقتان دا وسى ەكى ەل اراسىنداعى ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋعا ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ دا ارالاسۋعا قاقى بار. بۇل دەگەنىڭىز قىتاي كونسۋلىمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ، قازاق مۇددەسىن قورعايتىن ۇيىمداردىڭ جۇمىسى قازاق ەلىنىڭ ساياساتى مەن زاڭى نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ وتىر دەگەن ءسوز. ال ەندى ءبىر قازاق قىتايمەن ديالوگ ورناتىپ، قازاق مۇددەسىن قورعاماق بولسا ول قالاي قىتايشىل بولماق؟

قىتاي دياسپورا ساياساتى بويىنشا جەر اۋدارىپ، وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ازاماتتاردىڭ ءبارىن ۇلتىنا قاراماي ءوز مۇعاجىرلارى سانايدى. بۇل تۋرالى قىتايتانۋشى قۇرمەت قابىلعازى«قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتى جانە ونىڭ قىتايدان كەلگەن ورالماندارمەن قاتىستىلىعى» دەگەن ماقالاسىندا قىتاي شەتەلدەردەگى دياسپورالارىن ۇلتىنا، ناسىلىنە قاراماستان، مەيلى ول حانزۋ بولسىن، موڭعول، دۋڭگان، قازاق، تيبەت، ۇيعىر بولسىن، “Mۇعاجىرلار”（“华侨”）جانە  “قىتايلىقتار”  (“华人”) سىندى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرادى. مۇنىڭ ىشىندە الدىڭعىسى شەتەلدەردە ءارتۇرلى جولدارمەن نەمەسە سەبەپتەرمەن ۇزاق مەرزىمگە تۇرىپ جاتقان، بىراق قحر-نىڭ ازاماتتىعىن ساقتاعان ازاماتتار بولىپ تابىلادى. “قىتايلىقتار” تۇپتەگى قحر-نان تاراعان، بۇگىندەرى ءباسىبۇتىن باسقا ەلدىڭ ازاماتتارى بولىپ سانالاتىن تۇلعالاردى مەڭزەيدى» دەپ اتاپ كورسەتكەن. وسى بويىنشا ولار ءبىزدى دە ءوز مۇعاجىرلارى رەتىندە قارايدى. بىراق، ولارمەن بايلانىس ورناتقان قازاقتىڭ ءبارى، قىتايدىڭ مۇعاجىرى بولىپ، سويىلىن سوعىپ كەتەدى دەگەن ءسوز جوق. كەرىسىنشە، قىتايدىڭ ءوز زاڭىن وزىنە قولدانىپ، قانداستاردىڭ مۇددەسىن كوزدەۋدى نيەت ەتەدى. قازاقتاردىڭ قىتايدىڭ بۇل دياسپورا ساياساتىنىڭ قۇرالى بولمايتىنى اۋەل باستان تۇسىنىكتى. بىراق، ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا ءبىزدى قىتايدا تۋعان ازاماتتار رەتىندە قىتاي ءوز دەگەنىن ىستەپ وتىر. ونىڭ ءبىر دالەلى قازىرگى قىتايعا بارۋعا ۆيزا الۋ ءۇشىن قازاقستاندا تۋعان قر ازاماتتارىنا بولەك، قىتايدا تۋعان قر ازاماتتارىن بولەك ۇستانىممەن قارايدى. دەمەك قىتايدان كەلگەن قازاقتى مۇعاجىرلارى دەپ ساناۋى - قىتايدىڭ ءوز تاراپىنان ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەش رۇقساتىمىزدى سۇراماي-اق ورىندالا بەرەدى. بىراق، قىتاي ءبىزدى مۇعاجىرىمىز دەيدى ەكەن دەپ ونىڭ قۇشاعىنا بارىپ كىرەر قازاق جوق. ال قىتايمەن قانداي ءبىر قارىم-قاتىناس ورناتا وتىرىپ، ءوز زاڭدارىن نەگىزىندە قانداستارىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاي الۋ ءوزىڭدى شاقپاق بولعان جىلاننىڭ اياعىن كورۋمەن ءبىر.

قىتاي ەلشىلىگى مەن كونسۋلدىعىنا ارىز شاعىمدارىن ايتىپ، ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىپ كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن قوعامدىق ۇيىمدار قىتايلاردىڭ ءوز زاڭدارىن وزدەرى ورىنداماي، قىتاي مەملەكەتى قىتايدان ەۋروپا ەلدەرىنە كەتكەن قىتايلاردى ەش كەدەرگىسىز جىبەرىپ، ءوز وتانىنا بارماق بولعان قازاقتاردىڭ پاسپورتىن جيناپ الىپ، زەينەتاقىسىن توقتاتىپ، ءبىر ەلدە ەكى ۇلتقا ەكى ءتۇرلى كوزقاراسپەن قاراپ، ءوز ساياساتتارىنا وزدەرى قارسى شىققانىن اشىق ايتادى. شىنىن ايتقاندا مۇنداي قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسى قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتىنىڭ قازاقستاندا ءوز دىتتەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزۋگە كەدەرگى بولىپ، كەرىسىنشە قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ قالۋ بولىپ تابىلادى.  سوندىقتان ولاردىڭ قىتايدىڭ ارنايى كۇشتەرىنە ۇناماۋى مۇمكىن. وسىعان نەگىزدەلگەندە «جەبەۋ» سياقتى قوعامدىق ۇيىمدار جونىندە ءتۇرلى سوزدەر تاراتىپ، حالىق اراسىنا تەرىس پىكىر قالدىرۋدى ماقسات ەتەتىندەردىڭ كىمدەرگە جۇمىس جاسايتىنىن اڭعارۋ قيىن بولماس.

قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتى بويىنشا ەلىمىزگە چيڭ پاتشالىعى كەزىندە قونىس اۋدارعان باۋىرلاس ۇلتتاردى دا ءوز دياسپوراسى، مۇعاجىرلارى سانايدى. ولاردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىمەن بايلانىستار ورناتىپ، ستۋدەنتتەرىن تەگىن وقىتادى. قىتايدىڭ  جىل سايىنعى وتەتىن دۇنيەجۇزىندەگى مۇعاجىرلارىنىڭ قۇرىلتايىنان قالدىرمايدى. بيىل دا 2-3 قىركۇيەكتە وتكەن قىتاي مۇعاجىرلارىنىڭ قۇرىلتايىنا ۇلتى دۇڭگەن ان حۋساي اتتى ازامات قىتايدىڭ مۇعاجىرى رەتىندە قۇرىلتايعا قاتىسىپ كەلدى. وسى سياقتى قىتاي ەلشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيتىن ۇيعىرداردىڭ - 2,3, دۇڭگەندەردىڭ - 2 قوعامدىق ۇيىمى بار. ودان بولەك تاعى باسقا جەكەلەگەن ازاماتتار قۇرعان قىتايمەن ءتۇرلى بايلانىستاعى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ۇزىن سانى 20-عا جاقىندايدى. وسىلاردىڭ ىشىندە ساياسي جاعىنا بارىپ، قىتايداعى قانداستىڭ، قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەن «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى. سوقىر كورگەنىنەن جازباس دەگەندەي قىتايدىڭ ءوز زاڭىن وزىنە قولدانىپ، قازاق مۇددەسىن قورعاۋشىلاردى قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتىنىڭ قۇرالى دەپ جالالاپ، ەل اراسىنا ءتۇرلى اقپارات تاراتاتىن ادامدار قىتايدىڭ كونسۋلدىقتارمەن بايلانىستاعى قالعان ۇيىمدار تۋرالى جاق اشپايدى. ءتىپتى الماتى قالاسىندا قىتايدىڭ مەكتەبى دە اشىلدى. ول كەزدە دە قازاقتان جاۋ ىزدەۋشىلەردىڭ ءۇنى شىعا قويمادى.  جوعارىداعى ايتىلعان دۇڭگەندەر قوعامدىق بىرلەستى توراعاسىنىڭ قىتاي دياسپوراسى رەتىندە قىتايعا بارىپ قايتقان كەزىندە دە «قىتايشىلداردى» جاريالاعىشتار ۇندەمەي قالىپ، كەرىسىنشە «زيالى اعالارىمىز قىتايدىڭ دياسپوراسى بولىپ، تاپسىرماسىن ورىنداپ ءجۇر» دەپ تاعى دا قازاقتىڭ اراسىنا وت كوسەۋىن جالعاستىرا بەردى. وسى تۇرعىدان دا قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتىنىنىڭ قازاقستاندا ءوز دەگەنىنە قول جەتكىزبەس ءۇشىن، ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قىتاي ەلشىلىگى جانە كونسۋلدىعىمەن ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ اشىق بايلانىس ورناتىپ، ەلشىلەردىڭ «ەلدەستىرمەك نيەتىن» انىق تۇسىنۋگە جۇمىس جاساي بەرگەن ابزال دەپ سانايمىن. ال تىرناعى قىشىعان ادامداردىڭ تىرناۋعا ءتيىستى جەرىن دە ايتىپ ءوتتىم. سوندىقتان كىمنىڭ قىتايشىل، كىمنىڭ قىتايدىڭ دياسپوراسى ەكەنىن دۇرىستاپ ءبىلىپ، زەرتتەپ كورگەندەرىڭىز ابزال.

جەبەۋلىكتەر كىم؟ ولار نە ىستەدى؟

«جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى 2009 جىلى قۇرىلىپ، قر ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەلگەن. قۇرىلعاننان بەرى قانداستار مۇددەسىن قورعاۋمەن اينالىسىپ، قانداستارعا زاڭدىق-قۇقىقتىق جاقتان قولداۋلارىن كورسەتىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، كوش قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان ءبىر جىلدارى قىتايداعى قانداستاردىڭ قازاقستانعا كەلۋگە ۆيزا الۋى قيىنداپ كەتكەن كەزدە، «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى باسشىلارى راقىم ايىپۇلى مەن ءومارالى ادىلبەك 2010 جىلى  قر پارلامەنتى ءماجىلىس دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحاندى، 2015 جىلى قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلىن قر سىرتقى ىستەر ءمينسترىنىڭ ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىق باسقارماسىنا ەرتىپ بارىپ، جاعدايدى ءوز كوزدەرىمەن كورسەتىپ، ۆيزا ماسەلەسىن جەڭىلدەتۋگە مۇرىندىق بولعان. 2015 جىلعى كوشى-قون تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنەر كەزىندە دە پارلامەنتتىڭ قىزمەت گرۋپپاسىنا «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگى ەكى ادامىن كىرگىزىپ، ۇسىنىس پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، قانداستاردىڭ «كوشى-قون پاراعىنان شىعۋ»  مەن «سوتتىلىق تۋرالى» انىقتامانى زاڭنان الىپ تاستاۋدى تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى. بۇدان باسقا وسى جىلدار ارالىعىنداعى اتقارعان شارۋالارىن جەبەۋدىڭ سايتىنان وقۋلارىڭىزعا بولادى. جەبەۋدىڭ مۇشەلەرى بىرلەستىك قۇرىلماي تۇرعان كەزىندە دە كوشى-قون ماسەلەسىن نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. ءتىپتى العاشقى كوشى-قون تۋرالى زاڭدى دايىنداۋ بارىسىندا دا جەبەۋدىڭ قازىرگى مۇشەلەرى اتسالىسقان بولاتىن. مىنە، بۇنىڭ ءبارى جەبەۋلىكتەر بۇعان دەيىن نە ىستەپتى دەگەن سۇراققا شاعىن جاۋاپ.

ەندى وسى رەتكى قىتايداعى جاعدايعا ورالساق، «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ 4 مۇشەسى بار جانە باسقادا قوعامدىق ۇيىمداردان قۇرالعان دەلەگاتسيا 13-18 تامىز ارالىعىندا قىتايعا بارىپ، بەيجىڭ جانە ءۇرىمجى قالالارىندا قىتاي تاراپىمەن كەلىسسوزدەر وتكىزىپ، قانداستار ماسەلەسىن تالقىلادى. وسى ساپاردان كەلگەننەن كەيىنگى وتكىزگەن ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ءومارالى ادىلبەك: «2017 جىلدان باستاپ قىتايداعى قازاقتارعا قىسىم تۇسكەنى تۋرالى اقپارات تاراي باستادى.  2017 جىلدىڭ 16 قاڭتارىندا شەكارادان ارى وتپەكشى بولعان ادامدار وتە الماي 2 كۇن ءبولىنىپ وتكەن. ونىڭ  بارلىعى قىتايدان كەلگەن زەينەتكەر قازاقتار ەدى. ولاردىڭ بارىنە قىتايعا بارىپ، قىزمەت ورنىنا تىركەلۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. ءبىز وسىنى ەستىگەننەن كەيىن قحر-نىڭ ەلشىلىگىنە حات جازدىق. ونان كەيىن وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىندا قىتايدان ءبىر دەلەگاتسيا كەلدى. ول كەزدە ءبىراز بوسادى. بىراق ارتىنان تاعى جاعداي قيىنداپ كەتتى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5 قۇرىلتايىندا ەلباسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن ۇكىمەتكە قانداستار ماسەلەسى بويىنشا ناقتى تاپسىرما بەردى. سول بويىنشا ءبىراز جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. ءبىز وسى جىلدىڭ 8 ناۋرىزىندا قىتايدىڭ الماتىداعى باس كونسۋلدىعىمەن جەبەۋدىڭ كەڭسەسىندە كەزدەسۋ وتكىزىپ، ءبىراز ماسەلەنى كوتەردىك، سودان كەيىن 19 ناۋرىزدا استانادا قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى چجان حانحۋەي مىرزانىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. سوندا سول كىسى ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىندا ەلشىلىك پەن كونسۋلدىقتىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن قۇرالعان دەلەگاتسيا شۇار-عا بارادى دەدى. ءبىز سول كەزدە ءوزىمىز دە سوندا بارىپ، جاعدايدى ءوز كوزىمىزبەن كورسەك دەگەن ۇسىنىسىمىزدى ايتتىق»، دەپ قىتايداعى  جاعداي باستالعاننان بەرگى اتقارعان شارۋالار مەن وسى دەلەگاتسيانىڭ ساپارىنىڭ قالاي جۇزەگە اسقانىنا توقتالىپ، ساپار الدىندا حالىق اراسىنداعى كوپتەگەن پىكىرلەردى جيناقتاپ 6 ماسەلەنى جازىپ، پەكيندەگى 3 مينيسترلىككە، ۇرىمجىدەگى 12 دەپارتامەنت باسشىسىنىڭ قولىنا ۇستاتقاندارىن ايتقان.

بۇدان سىرت جەبۋ قوعامدىق بىرلەستىگى 3 مامىر كۇنى قىتاي ەلشىلىگىندە قىتايداعى ءتۇرلى قىسىمعا ۇشىراۋشىلاردىڭ جاقىندارىنان قۇرالعان 30 اداممەن بىرگە قىتاي كونسۋلىندا قانداستاردىڭ ارىز-شاعىمدارىن كىرگىزىپ، قىتاي تاراپىنا ماسەلەنى جان جاقتى جەتكىزگەن بولاتىن (سول كۇنى ارىز كىرگىزگەن قانداستاردان قۇلجا قالاسىنان كەلگەن جاقسىلىق دەگەن كىسىنىڭ ايەلى مەن ىرىسبەك توقتاسىن ارقىلى قورداي اۋدانىنان كەلگەن ءبىر ايەلدىڭ كۇيەۋى پاسپورتتارى قولىنا ءتيىپ ەلگە ورالعانىن بۇعان دەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە ايتقانبىز). قازىرگى كەزدە سول كۇنگى ارىز كىرگىزگەن ءبىراز ادام بوساپ، ەلگە ورالدى. جالپى وسى كۇنگە دەيىن قىتاي ەلشىلىگىنە 300-دەن ارتىق قانداستىڭ ارىزىن كىرگىزدى. سونىمەن بىرگە قىتاي جاعىمەن ءتۇرلى كەزدەسۋلەر ءوتىزىپ تالقىلاۋمەن بىرگە قر بيلىگىنە دە ءاردايىم ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن ۇسىنىپ جازعان حاتتار مەن جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ ارىز-تالاپتارىن جەتكىزىپ وتىردى. بۇل تۋرالى جەبەۋدىڭ سايتىندا جاريالانىپ وتىرعان. جەبەۋدىڭ مۇشەلەرىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنان دا كورۋگە بولادى.

حالىقارالىق ۇيىمدار مەن شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپالى قالاي؟

قىتايداعى قانداستار ماسەلەسى باستالعاننان بەرى ءبىر ءبولىم ادامدار ارىز شاعىمدارىن حالىقارالىق ۇيىمدارعا بەرىپ، شەتەلدىك تىلشىلەرگە ءجيى سۇحباتتار بەرۋ ارقىلى، الەمدى شۋلاتىپ قىتايعا اقپاراتتىق قىسىم تۋدىرىپ شەشەمىز دەيدى. شەتەلدىك كۇشتەر قىتايدىڭ قىلمىسىن اشپاي جاتىر ما؟ حالىقارالىق كۇشتەر مەن شەتەلدىك باسىلىمدارداعى اقپاراتتاردىڭ كۇشىمەن شەشىلسە بۇعان دەيىن كوسەمدەرى اقش-تا جۇرگەن قىتايداعى تيبەتتىكتەر مەن ۇيعىرلاردىڭ ماسەلەسى شەشىلەر ەدى. تيبەتتىكتەر اقش، ينديا، فرانتسيا سياقتى ەلدەردە قانشاما ەرەۋلىدەر وتكىزىپ، قىتايعا قارسىلىعىن كورسەتتى. ۇيعىر باۋىرلارىمىز دا ميۋنحەندە تالاي باس قوسىپ، تۇركيادا ميتينگ جاسايتى. بۇلار تۋرالى باتىستىڭ اقپارات قۇرالدارى جازۋىن جازىپ-اق كەلەدى. ايتپاقشى، اقپارات قۇرالدارى قانداي دا ءبىر ماسەلەنى قوعام تالقىسىنا سالۋ ءۇشىن، ادامداردىڭ قۇقىن قورعاپ ادىلدىككە جەتۋ ءۇشىن دەرەككوزدەر ىزدەيدى. ونى ءتىپتى سوعىس ءورتتى ءجۇرىپ جاتقان جەردەن دە الىپ شىعادى. ەگەر سول باسىلىمداردىڭ كوتەرگەنىنىڭ ءبارى وڭ شەشىمىن تاباتىن بولسا، قازىردە كۇنىنە نەشە ونداعان، جۇزدەگەن ادامدار جازقىسىز جانىنان ايىرىلپ جاتقان جەرلەرگە تىنىشتىق ورناپ كەتەر ەدى. جوعارىدا ايتىلعان، قىتاي تۇرمەسىندە ميلليونداي ازاماتى وتىرعان ۇيعىر باۋىرلارىمىزدىڭ ماسەلەسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىننىڭ ورتىسىندا دا ايتىلدى. بىراق وعان قۇلاق اسقان قىتاي بار ما؟ جوعارىداعى عالىم ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىنىڭ ايتقانىنداي ۇيعىر حالىقىنا ۇستانعان ساياساتىن بۇۇ-نىڭ زاڭدارى مەن ەرەجەلەرى دە توقتاتا المادى. وعان قاراعاندا ءوز مەملەكەتى بار قازاقتىڭ شارۋاسى قازاق مەملەكەتىنىڭ ارالاسۋىمەن وڭىنا قاراي شەشىلۋگە جاقىنداپ كەلەدى.

سونىمەن بىرگە قازىرگى اقش-تىڭ قىتايعا جاساپ وتىرعان سانكتسياسى تەك ەكونوميكالىق جاقتان ەكەنىن، بۇل ەكى ەل اراسىنداعى تەك ەكاونوميكالىق سوعىس ەكەنىن تۇسىنگەنىمىز ابزال. ال باسقا قانداي كۇشتەر بولسا دا تەك ءوز مۇددەسىن ىزدەۋشىلەر. قىتاي مەملەكەتى گۇل بولا ما، كۇل بولا ما ول ءوز شارۋاسى. ءبىزدى شەتتەن كەلىپ ەشكىم جارىلقامايدى. ءوز مۇددەمىزدى ءوزىمىز قوعايمىز. قىتايدان قانداستارىمىزدىڭ قۇقىن قورعايتىن دا، قىتايعا دا باسقاعادا ءوزىمىزدى سىيلاتاتىن ءوزىمىز. سوندىقتان مەملەكەتىمىزدى اتتاپ ءوتىپ، شەتەلدىك كۇشتەرگە سەنىپ، ءوز ارامىزدا الاۋىز بولعانىمىز ەشقانداي وپا بەرمەيدى. ءبىز ءالسىز بولساق، ءۇشىنشى ءبىر ەل قانشا قولداسا دا ەكىنشى جاق ءوز دەگەنىن جاسايدى. ءوزىمىز مىقتى، الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءوز ورنىمىز بولىپ، ەلدىگىمىزبەن الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا ءوزىمىزدى سىيلاتا الساق، وزگەلەر دە ءبىزدى سىيلايتىن بولادى. سوندىقتان قىتايداعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرلىگىمىز بەن مەملەكەتىمىزدىڭ بەت-بەدەلىنە، ديپلوماتيالىق شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 27 جىلىندا مەملەكەت باسشىمىزدىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا قازاق ەلىنىڭ وزىندىك ورنى قالىپتاستى. قىتايدىڭ الدىندا دا قازاقستان ءوز قانداسىن قورعاۋعا تولىعىمەن قاۋقارلى.

قازاق ەلى قانداي قارەكەتتە بولدى؟

قىتايداعى قازاقتار قىسمعا ۇشىراعانان باستاپ قر ۇكىمەتى قاجەتتى شارالاردى  قولعا الدى. 2017 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5 قۇرىلتايىندا ەلباسى قىتايداعى قانداستار ماسەلەسى بويىنشا ۇكىمەتكە ارنايى تاپسىرما بەرگەن. وسىدان كەيىن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىلىگى قانداستار ماسەلەسىن نازاردان شىعارعان جوق. جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ ارىزى بويىنشا دا جالپى قانداستارعا اراشاسى بولىپ تا قىتاي تاراپىمەن ارنايى كەلىسسوزدەر وتكىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىرگىكە دەيىن 15 قر ازاماتى بوساپ ەلگە كەلىپ، 700-دەي قانداستىڭ قازاقستانعا شىعۋىنا سالىنعان تيىمى الىنىپ تاستالاتىنىن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى حابارلادى.

قر سىرتقى ىستەر مينيسترىلىگىنىڭ 21 ماۋسىمداعى جەبەۋ قوعامدىق بىرلەستىگىنە جازعان حاتىندا «2017 جىلدان باستاپ قازىرگى كۇنگە دەيىن قر مەن قحر سىرتقى ساياسي ۆەدومستۆولارىنىڭ اراسىندا وتكەن ەكى جاقتى كونسۋلتاتسيالار بارىسىندا اتالعان ماسەلە تالقىلانعان بولاتىن. ودان بولەك، 2018 جىلدىڭ 23-24 ساۋىرىندە، 21-22 مامىرىندا، 7-8 ماۋسىمىندا قر مەن قحر سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى جانە كونسۋلدىق  قىزمەت ماسەلەلرى جونىندەگى كەلىسسوزدەر بارىسىندا، سونداي-اق 2018 جىلدىڭ 17-19 ساۋىرىندەگى قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى م. تىلەۋبەردىنىڭ ءۇرىمشى قالاسىنا جاساعان جۇمىس ساپارى بارىسىندا شۇار پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى چەن تسيۋانگو جانە باسقا ۇكىمەت باسشىلارىمەن كەلىسسوزدە ەگجەي تەكجەيلى تالقىلاندى. اتاپ ايتقاندا،  قىتاي ازاماتتىعى بار ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشى-قونى، ولاردىڭ كىرۋ/شىعۋى، ازاماتتتىقان شىعۋى/قابىلداۋى تۋرالى ماسەلەلەر تالقىلانىپ، ەكى تاراپ قر-قحر دوستىعىن نازاراعا الا وتىرىپ، زاڭداردىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن، تۋىنداعان سۇراقتاردى ءوزارا تىكەلەي ىقپالداستىق ورناتۋ جانە كونسۋلتاتسيالار وتكىزۋ ارقىلى شەشەتىن بولىپ كەلىستى» دەپ قر بيلىگىنىڭ ءتيىستى جۇمىستاردى جاساپ جاتقانىن جەتكىزگەن.

ماۋسىم ايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىتايعا ءىس-ساپارمەن باردى. بۇل ساپار بارىسىندا ەلباسىنىڭ قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسىن قىتاي باسشىسىمەن تالقىلاعانى تۋرالى اشىق اقپاراتتا ايتىلمادى. تەك حادىقتىڭ ەلباسى قالايدا وسى جولى قىتاي باسشىسىنان قانداستارعا اراشا سۇرادى دەگەن سەنىمى بولدى. سونىمەن بىرگە ەل اراسىندا ەلباسى قىتاي باسشىسىمەن بەيرەسمي كەزدەسۋلەرىندە وسى ماسەلەنى تالقىلاعانى تۋرالى ايتىلىپ ءجۇر. ەلباسىنىڭ ساپارى كەزىندە دە، قر سىرتقى ىستەر مينيسترىلگىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مۇحتار تىلەۋبەردىنىڭ ساپارى كەزىندە دە جەبەۋ قوعامدىق بىرلەستىگى ارنايى حات جازىپ، قىتايداعى قانداستار ماسەلەسىن شەشۋ جولىن ۇسىنعان بولاتىن. بۇدان دا باسقا قر ۇكىمەتىنە جەبەۋدىڭ جازعان حاتتارى مەن جاۋاپتارىنا Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى شولۋ جاساعان.

قازىرگى بوساعاندار كىمدەر، كىمنىڭ ىقپالىمەن بوسادى؟ الداعى ۋاقىتتا قالاي بولادى؟

قىركۇيەك ايىنىنىڭ سوڭىنان بەرى ىلە قازاق وبلىسىنىڭ كۇنەس، قۇلجا، نىلقى، توعىزتاراۋ قاتارلى اۋداندارىندا ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ ساياسي ۇيرەنۋدەن بوساپ شىققاندارى، كۇنەس، موڭعۇلكۇرە، تەكەس اۋداندارى توقتاعان زەينەتاقىنى بەرە باستاعانى تۋرالى ايتىلۋدا.  بۇل اقپاراتتار حالىق اراسىنداعى ەشقانداي داقپىرت ەمەس. بوساپ شىققانداردىڭ ىشىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار (جەبەۋ، اتاجۇرت، تاعى باسقا) مەن مەملەكەتتىڭ قۇزىرلى ورىندارىنا ارىز-شاعامدارىن بەرگەندەرى دە، ەشقايدا ارىزدارىن بەرمەگەندەرى دە بار. ونىڭ ىشىندە مۇندا ەشقانداي جاقىنى جوق مەنىڭ دە تانيتىن ادامدارىم بار. (بۇدان باسقا دا ەشقايدا ارىز بەرمەگەن تانىستارى مەن تۋىستارىنىڭ بوساپ شىققانىن ۆاتتساپ توپتارىندا جاريالاعاندار بولدى). ونىڭ ۇستىنە جاقىن ارالىقتا قىتايعا بارىپ قايتقان ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازىر شىنجاڭدا ۇلتتاردى قىتايلار، ۇيعىرلار جانە ارالىق ۇلتتار دەپ جىكتەپتى. ارالىق ۇلتتارعا قازاق، دۇڭگەن، قىرعىز سياقتى ۇلتتار كىرەدى ەكەن. وسى ۇلتتارعا بۇرىنعى قاتاڭ ءتارتىپتى بوساتىپ، ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگەندەرىن شىعارا باستاپتى دەيدى. ونىڭ ىشىندە قازاق قانداستارىمىزعا دەگەن كوزقاراس اناقۇرلىم تۇزەلگەنى ايتىلادى. قر كوشى-قون پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى دە قىتايدا قانداستاردىڭ ۇرىمشىدەگى قازاقستاننىڭ كونسۋلدىق باسقارماسىنا بارىپ، قازاقستاننىڭ ىقتيارحاتىن تاپسىرىپ بەرسە، 3 جىلعا كوپ مارتەگە ۆيزا اشىپ بەرەتىندەرىن دە ايتۋعا.

مىنە وسى وڭ وزگەرىستەردى، اتاپ ايتقاندا ارىز بەرگەن دە، بەرمەگەن دە قانداستاردىڭ ساياسي ۇيرەنۋلەردەن شىققانى - جوعارىداعى قوعامدىق ۇيىمدار مەن ەلباسى تاپسىرماسىن ورىنداعان قر ۇكىمەتىنىڭ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ديپلوماتيالىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. بىراق، بۇل ءسوزىم جۇرتقا ارىز بەرمە دەگەندىك ەمەس. كىمدە كىم جاقىندارى ۇستالسا بولماسا قانداستارعا كورسەتىلگەن زاڭسىزدىقتار بولسا قاتىستى ورىندارعا شاعىمىن تۇسىرە بەرگەنى ابزال. مەملەكەتىمىزدىڭ قاندايدا ءبىر قادامدارعا بارۋى، ءبىر قازاقتىڭ ەندى بىرىنىنە قول ءۇشىن بەرە الۋى ءسىزدىڭ بار جاعدايدى بۇكپەسىز جەتكىزەتىن جەرگە جەتكىزە الۋىڭىزدا. وسى سوزدەرىمدى ناقتىلاۋ ءۇشىن جەبەۋدىڭ توراعاسى ءومارالى ادىلبەك پەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداسىتىعىنىڭ باس حاتشىسى راقىم ايىپۇلىنىڭ كەلەسى پىكىرلەرىن قوسا كەتكەندى ءجون كوردىم.

ءومارالى ادىلبەك (فەيزبۋكتەگى پاراقشاسىنان): قىتايعا ەلىمىزدىڭ ءسىم-ءنىڭ ورىنباسارىنىڭ ساپارى، ەلباسىنىڭ ساپارى كەزىندە قىتايدا ساياسي ۇيرەنۋدە وتىرعان سەگىز ادام بوسادى،  شۇار ساياسي كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءابىلماجىنۇلىنىڭ ەلىمىزگە ساپارىنىڭ الدى-ارتىندا ايگىلى اقىن، مارقۇم ءجۇمادىل مامانۇلىنىڭ ۇلى شالقار ءجۇمادىل مەن كەلىنى ءدىلنۇر مۇتالىپقىزى سياقتى التى ادام ساياسي ۇيرەنۋدەن شىقتى(ولار ىقتيار xاتپەن جۇرگەن), مۇقان مامىتقان اعامىزدىڭ ايەلى سياقتى ءبىراز كىسىلەر پاسپورتىن الىپ وتباسىمەن قاۋىشتى. الاكولدە تۇراتىن شاعانتوعايدان كەلگەن رايحان ساعىندىقىزى دەگەن اپامىزدىڭ ۇلى قۋانىشحان زيادانۇلى مەن كەلىنى نۇرعاديشا ۇسەنقىزى 5 قازاندا ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنان شىعىپتى. مىنە بۇل كىسىلەردىڭ ءبارى ءبىز ارقىلى ارىز-شاعامىن جازعان بولاتىن. قىتاي ءبىر پارتيا بيلەگەن بيروكراتيالىق ەل توڭ ازداپ بولسادا ءجىبىپ جاتىر، ءالى دە ۇلكەن ءۇمىتتى ەلباسى مەن ەلىمىز ديپلوماتتارىنىڭ شەبەرلىگى مەن پاراساتىنان كۇتەمىز.

راقىم ايىپۇلى (13-18 تامىزداعى قىتايعا بارعان دەلەگاتسيانىڭ ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا): ءبىراز ادام وسى رەتكى ساپاردان كوپ ءۇمىت كۇتكەن بولاتىن. بىراق، بىردەن شەشىلىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى جاعداي وتە اۋىر. ءبىزدىڭ وسى ساپاردان بايقاعانىمىز شۇار-داعى جاعدايدىڭ تىم اۋىر ەكەنىن، اسىرا سىلتەۋشىلىكتەرگە بارىپ وتىرعانىن ورتالىقتاعى باسشىلار دا بايقاپ ۋايىمداپ وتىر. دەمەك، سەڭ قوزعالدى. الدا تاعى تالاي كەزدەسۋلەر بولادى. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق، كەزدەسپەي، سويلەسپەي بۇل ماسەلەنى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ايتۋ كەرەك، ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ولاردىڭ الدىندا ءبولىنىپ جارىلعان وتباسىلار، ستۋدەنتتەر ماسەلەسى، قانداستاردىڭ سەبەپسىز پاسپورتتارىنىڭ جينالىنىپ الىنۋى، زەينەتكەرلەر ماسەلەسى قاتارلى 6 ماسەلەنى ورتاعا قويدىق. ولاردىڭ بارىنە جاۋاپتى  شىڭجاڭعداعى باسشىلار ەكەنىن ايتتىق، پەكيندەگى باسشىلار ونى مويىنداپ وتىر. ەندى ناتيجەسىن كۇتۋدەمىز.

ءتۇيىن: قازاق بيلىگى مەن قازاق حالقىنىڭ باۋرىنا اراشا بولىپ، ءار قازاق بالاسىنىڭ يەسى ەكەنىن تانىتقانىنىڭ ارقاسىندا قىتايداعى قازاقتار وسى ءبىر ۇلكەن اۋىرتپاشىلىقتى الداعى ۋاقىتتا ارتتا قالدىرادى. دەگەنمەن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق جۇمىستاردىڭ ناتيدەسىندە قىتايداعى جاعداي رەتتەلگەنمەن قىتاي ۇكىمەتى "قىتاي ارمانىن", قىتايلاندىرۋ جوسپارىن جالعاسترا بەرەدى. قانداستارىمىز وزدىگىنەن قىتايعا جۇتىلا بەرۋى مۇمكىن.  الداعى ۋاقىتتا قىتاي ۋاقىتشا قىسىمدى توقتاقانمەن كەز-كەلگەن مەزگىلدە تاعى نە بولارىن بولجاۋ قيىن. وسى قاۋىپتەردىڭ ءبارىنىڭ الدىن الۋ تەك عانا قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋى، قازاق كوشىنىڭ توقتاماۋى. قازىرگى كەزدە ونداعى قازاقتىڭ باسىم بولىگى كەلۋگە نيەتتى. از دا بولسا كەڭشىلىك بولىپ، ورايى كەلسە جوق دەگەندە 300 دە 500 مىڭ قازاق ەكىلەنبەستەن ەلگە ات باسىن بۇلارى انىق. ويتكەنى وسى ءبىر اۋىر جاعداي كوپ قازاققا وي سالدى. دەي تۇرعانمەن قىسىمى ازايىپ، ساياسي ۇيرەنۋگە توعىتۋدى توقتاتىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ كوشۋىنە نيەتى بولعانىمەن قىتايدىڭ جەرگىلىكتى ورىندارىنداعى پوليتسيالاردىڭ ساۋاتسىزدىعى مەن اسىرا سىلتەپ ءوز زاڭدارىن تولىق اتقارماۋى قانداستاردىڭ قۇجاتتارىن ۋاعىندا بەرمەي، ءالى دە بولسا جولىن توسۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەردىڭ دە ەلگە ورالۋى قيىن. ويتكەنى قىتاي زاڭدارىنا وزگەرتۋ ەنگىزىپ مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىن قىزمەتتەن جانە قىتاي ازاماتتىعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتۋ قۇقىن شەكتەگەن ەكەن. وسى كەدەرگىلەردىڭ ءبارىن تەك ارى قاراي دا ديپلوماتيالىق جولمەن عانا شەشە الامىز. قىتاي مەملەكەتىنىڭ ىشكى ساياساتى قاراي بولادى، باسشىلىق ورىندا كىم وتىرادى دەگەندەرگە ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق. ءبىزدىڭ ماقسات سونداعى كەلەم دەگەن ءبىر قازاقتىڭ بولسا دا ەلگە ورالۋىنا ارەكەت ەتۋ. ال قىتاي بيلىگىمەن كۇرەسۋ، قىتايدىڭ الەم الدىنداعى كەيىپ-كەسپىرىن اشۋ، قىتاي ۇكىمەتىنە وزگە تالاپتار قويۋ باسقالاردىڭ شارۋاسى. سوندىقتان قىتايداعى كەلەم دەگەن قازاقتار كەلىپ العانشا، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ سانى دا ساپاسى دا ارتىپ بەلگىلى دەڭگەيگە جەتكەنشە، ءتىپتى جەتكەننەن كەيىن دە نەبىر وتكەلدەن وتكەن سوڭ دا قىتايمەن اراداعى ديپلوماتيالىق بايلانىستا اسا ساۋاتتى جۇمىس جاساپ، قىتايدىڭ ساياسي قاقپانىنا تۇسپەي بايسالدى تۇردە ونداعى قانداستارىمىزدى قورعاۋ مەن ەلگە اكەلۋدىڭ جۇيەلى وزىندىك جولىمىزدان اداسپاۋىمىز كەرەك. ەندىگى كوشتىڭ توقتاماۋى، قالعان قازاقتىڭ ەندى تاعى سونداي ۇلكەن قيىندىققا ۇشىراماۋ وسىنداعى الدىمەن كەلگەن ءبىزدىڭ ءىس ارەكەتىمىزگە دە بايلانىستى. ونداعى قازاقتىڭ جولىن جابۋ دا، جولىن اشۋ دا ءبىزدىڭ قولىمىزدا. سوندىقتان ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءار ىسىمىزگە جاۋاپ بەرە الۋىمىز كەرەك. قىتايداعى قانداستارىمىزدى قورعاۋعا قادام جاساعانىمىز دۇرىس. بەلگىلى دەڭگەيدە قىتاي قاۋىپىنە دەگەن قارسىلىعىمىز بولعانى دا دۇرىس. تەك سونىڭ ءبارى ساۋاتتى دا ءوز جولىمىزبەن جاسالعانى ءجون. قازاق ديپلوماتتارىنا قىتاي جاعى ء"بىز قازاقتارىڭدى جىبەرەمىز، ولاردى سەندەر بىزگە قارسى سويلەتىپ قويدىڭدار، بىزدەن بارعان قازاقتار بىزگە قارسى شەتەلدىك كۇشتەرمەن بىرىگىپ، بىزگە قارسى شەپتە بولدى" دەپ كوشىمىزدى توقتاتۋعا وراي تاۋىپ بەرمەسەك بولدى. ءبىز ۇستاعان ءجىپتىڭ ءبىر ءۇشى قىتايداعى قانداسىمىزدىڭ كوزىنە تيمەيتىندەي بولۋى، ءار قازاق ايعاي اتتانمەن كۇن وتكىزىپ، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ شاڭىن قاققانشا ونەر-ءبىلىم ۇيرەنىپ وزگە جۇرتتان كەم بولماۋعا تىرسقان ءجون. سول كەزدە قىتايعا دا، وزگەگە دە ەسەمىزدى بەرمەيمىز. حالىق قانشالىقتى بەرەكەلى، الەمدىك قاۋىمداستىقتا باسەكەگە قابىلەتتى بولسا، سول مەملەكەتتىڭ الەۋەتتى دە وزگەدەن جوعارى بولادى. سول كەزدە وزگەلەر دە سەنى مويىنداپ سەنىمەن ساناساتىن بولادى. قازاقستاننىڭ قىتايمەن بولسىن، باسقامەن بولسىن بايلانىسىنداعى بار ماسەلە تەك قازاقستاننىڭ ءوز بەت-بەدەلىنە بايلانىستى. ەشقانداي حالىقارالىق كۇش سەنى جارىلقامايدى. تەك وزىڭە عانا سۇيەنە الاسىڭ. سوندىقتان ءبارىمىز الدىمەن ءوزىمىز بەن وتانىمىزبەن كەز كەلگەن ادام ساناساتىنداي دەڭگەيدە بولاعانىمىز ابزال. تەك قازاق حالقى بىرلىگىن ساقتاپ، ءار ازامات قانداسىن ساۋاتتى قورعاۋعا كىرىسكەنى قاجەت. جالپى اينالامىزدىڭ قاي جاعىندا بولسىن، ءوز مۇددەسىن كوزدەپ، ارامىزعا جىك سالىپ، قانداستارىمىزدى ءوز سويىل سوعارلارى جاساۋدى كوزدەگەندەر دە از ەمەس. ءبىز، قازاق بالاسى وسىلاردان ساقتانا بىلەتىن، ءبىلىمدى ھام بەرەكەلى بولعاندا عانا ەندى الاشتى ەشكىمگە قورلاتپايمىز.

تۇردىبەك قۇرمەتحان

Abai.kz