پرەزيدەنت سايلاۋى مارەسىنە جەتتى. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ اتىنان سايلاۋعا تۇسكەن پرەزيدەنتتىكە كانديدات نۇرسۇلتان نازارباەۆ سايلاۋشىلاردىڭ 95,55 پايىز داۋسىن جيناپ، ايقىن باسىمدىلىقپەن جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ن.نازارباەۆ وسىمەن ءتورتىنشى رەت قر پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسپەك. جاڭا پرەزيدەنتتىڭ يناگۋراتسياسى ءساۋىردىڭ 8 كۇنى وتەتىنىن وسك مالىمدەدى.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى 1991 جىلدان بەرى قازاقستاندى باسقارىپ كەلەدى. ول بۇعان دەيىن وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋلارىندا دا باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتكەن. 1991 جىلى وتكەن سايلاۋدا 98,7 پايىز، 1999 جىلى - 79,78 پايىز، 2005 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا - 91,15 پايىز داۋىس جيناعان بولاتىن.

سايلاۋدىڭ الدىن-الا قورتىندىسى جاريا بولىسىمەن «نۇر وتان» پارتياسى ەل اۋماعىندا ن.نازارباەۆتىڭ جەڭىسىن تويلاۋ شارالارىن باستاپ كەتتى. ەلدەگى ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەردە ءوز القاۋلارىن ايتىپ جاتىر.

ال، سايلاۋعا قاتىسقان باقىلاۋشىلاردىڭ پىكىرى ارقيلى. ەقىۇ-نىڭ باقىلاۋشىلارىنىڭ سايلاۋعا كوڭىلى تولماعان ەكەن. ولار ن.نازارباەۆقا لايىقتى قارسىلاس بولمادى دەپ وتىر. جانە سايلاۋدا بىرقاتار زاڭ بۇزۋشىلىقتار بولعانىندا العا تارتادى. ەسەسىنە، تمد باقىلاۋشىلارى سايلاۋ دەمكراتيالىق نەگىزدە ءوتتى دەپ باعالاپتى. ال، ەۋروپا كەڭەسى پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى سايلاۋ حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرىن كورسەتكەنىن جاريا ەتتى.

پرەزيدەنت سايلاۋى مارەسىنە جەتتى. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ اتىنان سايلاۋعا تۇسكەن پرەزيدەنتتىكە كانديدات نۇرسۇلتان نازارباەۆ سايلاۋشىلاردىڭ 95,55 پايىز داۋسىن جيناپ، ايقىن باسىمدىلىقپەن جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ن.نازارباەۆ وسىمەن ءتورتىنشى رەت قر پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسپەك. جاڭا پرەزيدەنتتىڭ يناگۋراتسياسى ءساۋىردىڭ 8 كۇنى وتەتىنىن وسك مالىمدەدى.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى 1991 جىلدان بەرى قازاقستاندى باسقارىپ كەلەدى. ول بۇعان دەيىن وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋلارىندا دا باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتكەن. 1991 جىلى وتكەن سايلاۋدا 98,7 پايىز، 1999 جىلى - 79,78 پايىز، 2005 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا - 91,15 پايىز داۋىس جيناعان بولاتىن.

سايلاۋدىڭ الدىن-الا قورتىندىسى جاريا بولىسىمەن «نۇر وتان» پارتياسى ەل اۋماعىندا ن.نازارباەۆتىڭ جەڭىسىن تويلاۋ شارالارىن باستاپ كەتتى. ەلدەگى ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەردە ءوز القاۋلارىن ايتىپ جاتىر.

ال، سايلاۋعا قاتىسقان باقىلاۋشىلاردىڭ پىكىرى ارقيلى. ەقىۇ-نىڭ باقىلاۋشىلارىنىڭ سايلاۋعا كوڭىلى تولماعان ەكەن. ولار ن.نازارباەۆقا لايىقتى قارسىلاس بولمادى دەپ وتىر. جانە سايلاۋدا بىرقاتار زاڭ بۇزۋشىلىقتار بولعانىندا العا تارتادى. ەسەسىنە، تمد باقىلاۋشىلارى سايلاۋ دەمكراتيالىق نەگىزدە ءوتتى دەپ باعالاپتى. ال، ەۋروپا كەڭەسى پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى سايلاۋ حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرىن كورسەتكەنىن جاريا ەتتى.

قازىردىڭ وزىندە سايلاۋدان كەيىن  بيلىكتە ءتۇرلى وزگەرىستەر بولاتىنى جايلى اڭگىمە ەل ءىشىن كەزىپ ءجۇر. وسىعان وراي ساياساتتانۋشىلارعا بىرنەشە ساۋال قويعان ەدىك.

دوس كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى:

- سايلاۋ ءوتتى. الدا قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن؟

- پرەزيدەنت «ساياسي رەفورمالار جاسايمىز» دەدى. جانە ونىڭ نەگىزگى باعىتتارىندا كورسەتتى. بىراق، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولادى دەپ ويلامايمىن.

مەنىڭ ەڭ باستى كۇتەتىنىم - جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى زاڭ. الايدا، وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن پرەزيدەنت «ءماسليحاتتار جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ ءبىر فورماسى، بىزگە زاڭنىڭ قاجەتى جوق»  دەگەن شىعارىپ سالما ءسوزىن ايتقان. سوندىقتاندا، دەموكراتيالىق ينستيتتۋتتىڭ نەگىزگى ءبىر سالاسى بولىپ تابىلاتىن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانبايتىن سىقىلدى. دەمەك، مەنىڭ كۇتىپ وتىرعان ەڭ باستى ساياسي رەفورمام جاسالمايدى دەگەن ءسوز.

ارينە، سايلاۋ، باق-ى، ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭدارعا بىرقانشا وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى مۇمكىن. جانە ەقىۇ باسقادا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قازاقستانعا قاتىستى ايتقان ءبىراز ماسەلەلەرى قاپەرگە الىناتىن شىعار.

الايدا، قانداي دا بولسىن وزگەرىستەر جاقىن ارادا ەمەس، كەيىرىنەك بولۋى مۇمكىن.

- ۇكىمەتتىڭ اۋىسۋى مەن بولۋى ىقيمال ءماجىلىس سايلاۋ تۋرالى نە دەيسىز؟

- بۇل ەكەۋى دە ءبىزدىڭ قوعامعا ەشقانداي وزگەرىس اكەلمەيدى. ونى ءبارىمىز جاقس بىلەمىز. اتقارۋشى بيلىك نازارباەۆتىڭ قولىندا قالادى جانە ول ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرامايدى. ال، ۇكىمەتتىڭ اۋىسقانىنان ەش ناتيجە كۇتپەيمىن.

پارلامەنت سايلاۋى بولىپ، جاساندى تۇردە كوپپارتيالى پارلامەنت جاساقتالۋ بەك مۇمكىن. بىراق، پارلامەنتكە بارعان «نۇر وتاننان» وزگە پارتيالار ەشنارسەگە ىقپال ەتە الماي، قۇر ايعايمەن جۇيكەلەرىن جۇقارتىپ وتىرۋدان باسقا امال قالمايتىن سياقتى.

- بيلىككە جاڭا، جاس ازاماتتار تارتىلۋى مۇمكىن بە؟

- ابدەن مۇمكىن. دەگەنمەن، ولار وزگەرىس اكەلەدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ويتكەنى، ولار ورىنداۋشى ءرولىن عانا اتقارىپ، دايىنداۋشى، جاساۋشى بولا المايدى.

- ءوزىڭىز قانداي وزگەرىستەردىڭ بولعانىن قالايسىز؟

- سايلاۋ تۋرالى زاڭعا جانە سايلاۋ پروتسەسىنە تولىق وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. الايدا، «بۇل سايلاۋ تاماشا ءوتتى، سوندىقتان وزگەرىس ەنگىزۋدىڭ كەرەگى جوق» دەيتىن شىعار. ەكىنشى، ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭدى دا تۇزەتۋ كەرەك. جانە ولارعا جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرىلۋى ءتيىس.

-سايلاۋ بارىسىن قالاي باعالايسىز؟

- بيلىك تاراپىنان سايلاۋدىڭ ءبىرىنشىسى كەزەڭى تولىق جاسالىنىپ قويىلدى. ەكىنشى كەزەڭى ءبىرشاما جاقسى ءوتتى. سەبەبى، ول جەردە زاڭ بۇزۋدىڭ، جاساندىلىق جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋعان جوق. بۇل جولى سايلاۋعا شاقىرۋ جارنامالارىنىڭ بولعانى جانە ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ الىنىپ تاستالعانى دۇرىس بولدى.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى

- سايلاۋ ءوتتى. الدا قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن؟

- ايتارلىقتاي وزگەرىس بولمايدى. ارينە، فورمالىق، قۇرىلىمدىق جاعىنان وزگەرىستەردىڭ بولاتىنى انىق. كونستيتۋتسيا بويىنشا، ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتەدى.  جاڭا ۇكىمەت جاساقتالادى. بالكىم، كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋى بولاتىن شىعار. ال، ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ءىرى وزگەرىستەر بولمايدى. ءبارى دە بۇرىنعى جولمەن جالعاسا بەرەدى. ال، ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە جاڭا ادامداردىڭ كەلۋىنەن دە ەشارسە وزگەرمەيدى. سەبەبى، ۇكىمەت باسشىسىن پرەزيدەنت تاعايىندايدى. ول ەلباسىنىڭ بەلگىلى ءبىر سالاداعى كومەكشىسى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر قانا.

- ءوزىڭىز قانداي وزگەرىستەردىڭ بولعانىن قالار ەدىڭىز؟

- اكىمشىلىك رەفورمانى مىقتىى دەڭگەيدە جۇرگىزۋ كەرەك. ياعني مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن، ساپاسىن ارتتىرۋ. قوسارلانعان، كوشىرمە جۇمىس اتقاراتىن اگەنتتىكتەردى جويۋ كەرەك. جالپى، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ حالىقتىڭ، باق-ى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. بىزدەگى جەمقورلىق، باعانىڭ شارىقتاۋى، ەكونوميكانىڭ مۇنايعا تاۋەلدىلىگى سايىپ كەلگەندە ادام فاكتورىنا - مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ كاسىبي دەڭگەيىنە كەلىپ تىرەلەدى.

- بيلىككە جاڭا، جاس ازاماتتار تارتىلۋى مۇمكىن بە؟

- جاستاردىڭ لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىندالۋىنىڭ ءوزى ەشنارسەنى وزگەرتە المايدى. سەبەبى، ۇكىم ەتەتىن، شەشىم شىعاراتىن نەگىزگى بيلىك ءبارىبىر بۇرىنعى كادرلاردىڭ - ەسكى گۆارديانىڭ قولىندا قالا بەرەدى. ەكىنشىدەن، جاستاردىڭ ءومىر تاجىربيەسى جوق. جانە ولار ەۋروپادان ءبىلىم العان كەزىندە ەۋروپا ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى، ساياساتىنىڭ جاي-جاپسارىن وقىدى. ال، قازاقستان مەن ەۋروپانىڭ ەكونوميكاسى مەن ساياساتىندا ايىرماشىلىقتار كوپ.

- سايلاۋ بارىسىن قالاي باعالايسىز؟

- قىزىقسىز وتكەن سياقتى. ويتكەنى، بالاما كانديداتتار وتە ءالسىز بولدى.  ونى وزدەرى دە ءمالىم ەتتى، ساياساتتانۋشىلاردا راستادى. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان تاريحىندا قىزىقسىز، ينتريگاسى جوقتىڭ قاسى، الدىن-الا كىمنىڭ جەڭىپ شىعاتىنى ايدان انىق بەلگىلى بولعان ءبىر سايلاۋ بولدى.

«اباي-اقپارات»