«ابايتانۋ»  عىلىمىنىڭ  ەيبىر  ماسەلەلەرى بويىنشا

مەنىڭ ءبىر دوسىم ايتاتىن ەدى: «قۇداي ءبىر بەرگەن ادامىنا بەرە بەرەدى، بەرە بەرەدى»، - دەپ. وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇپكىرلەي ويلاسام، مەنىڭ ەسىمە ۇلت كوشباسشىسى، مەملەكەت قايراتكەرى، ساياساتتانۋشى، ەكونوميست، مال شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ بىلگىرى، تاريحشى، اۋدارماشى، پۋبليتسيست، قازاق ادەبيەتى سىنى مەن قازاق عىلىمي-تاجىريبەلىك پەداگوگاسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان تاماشا ەنتسيكلوپەديست عالىم ءاليحان بوكەيحان تۇسەدى.

مىنە، وسى ءا.بوكەيحاننىڭ 1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ    №250-252 ساندارىنا «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ماقالاسى شىعادى.

ماقالا ابايدىڭ قايتقانىنا جىل تولۋىنا وراي جازىلسا دا ماقالا اۆتورىنىڭ نەگىزگى ويى ورىس وقىرماندارىنا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلىن جاق-جاقتى تەرەڭنەن تانىستىرۋدى ماقسات ەتكەنى بىردەن بايقالادى. ماقالا عىلىمي نەگىزدە، ورىس تىلىندە جازىلعان.

شاعىن بولسا دا 1905 جىلى جازىلعان ءاليحاننىڭ بۇل ەڭبەگى اباي تۋرالى جازىلعان تۇڭعىش عىلىمي مونوگرافيالىق ماقالا بولىپ تابىلادى. نەگە؟ سەبەبى، اۆتور ءوز ماقالاسىندا ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى، ونىڭ وسكەن ورتاسى، ءبىلىم العان مەكتەپتەرىنە عانا ەمەس، اقىننىڭ اكەسى قۇنانباي مەن شەشەسى ۇلجاننىڭ گەنالوگيالىق تەگىنە دە توقتالىپ وتەدى. مۇنى ءبىر دەڭىز.

ەكىنشىدەن، اۆتور قازىرگى «ابايتانۋ» عىلىمىنداعى حاكىم اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزى دەپ اتالىپ جۇرگەن:

1.حالىق دانالىعى، حالىق اۋىز ادەبيەتى

2.باتىستان كەلگەن ەۋروپالىق عىلىم-بىلىمىنە

3.اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني ءنار العان ءبىر سالاسى - ونىڭ شىعىسقا قاتىسىنا، ونىڭ ىشىنە ابايدىڭ يسلامياتقا دەگەن قارىم-قاتىناسىن دا اشىپ كورسەتەدى.

ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ ماقالاسىندا اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن قالاي اشىپ بەرەدى؟ ەندىگى ويىمىزدى وسى سۇراق توڭىرەگىندە وربىتسەك…

باسى اشىق ءبىر ماسەلە بار. ول – ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ ماقالاسىندا ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانى مەن اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن جان-جاقتى عىلىمي تۇرعىدا تولىق اشىپ كورسەتتى دەسەك، ءبىر جاقتى بۇرىس كەتىپ، قاتەلىككە ۇرىنامىز.

ال، ەگەر 1905 جىلى جازىلعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ عىلىمي-مونوگرافيالىق  «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ماقالاسى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانى مەن اباي شىعارماشىلىعى ءنار العان رۋحاني قاينار كوزدەرىن تانىپ بىلۋگە باعىت-باعدار بەرىپ، جول كورسەتەتىن باعدارشام بولدى دەسەك، دۇرىسى – وسى بولار.

دەسەك تە، «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ باستاۋىندا ۇلت كوسەمى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ەنتسيكلوپەديست-عالىمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇرعانى اقيقات دۇنيە!

پىكىرىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن «ابايتانۋ» عىلىمى تاريحىنا از-كەم كوز جۇگىرتسەك...

ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى «ابايتانۋ» عىلىمىن م.اۋەزوۆكە دەيىنگى (1889-1910 جىلدارى) م.اۋەزوۆ كەزەڭى (1918-1961جىلدار) جانە م.اۋەزوۆ داۋىرىنەن كەيىنگى دامۋى (1962-2014 جالدار) دەپ ءۇش كەزەڭگە بولەدى(3).

سانالى عۇمىرىن ابايتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحى مەن ابايدىڭ شىعىستىق كوزقاراسىن زەرتتەۋگە ارناعان عالىم اعامىزدىڭ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ كەزەڭدەرى تۋرالى پىكىرىمەن ساناسپاسقا نەگىز جوق.

ابايتانۋ تاريحىن تەرەڭنەن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريحقا كوز جىبەرسەك...

وزىنە دەيىنگى مادەنيەتتى ماڭسۇقتاپ، جوققا شىعارىپ،قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى اقىن جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن ولاردىڭ شىققان تەگى مەن تابىنا قاراي قابىلداپ، جاڭا «پرولەتارلىق مادەنيەت» جاسايمىز دەگەن «پرولەتكۋلتشىلدىك» اعىمدى سىناعان ۆ.ي.لەنين ءوزىنىڭ «پرولەتارلىق مادەنيەت تۋرالى» (و پرولەتارسكوي كۋلتۋرە) ماقالاسىندا: «...ماركسيزم وتنيۋد نە وتبروسيل تسەننەيششيح زاۆوەۆاني بۋرجۋازنوي ەپوحي،ا،ناپروتيۆ،ۋسۆويل ي پەرەرابوتال ۆسە، چتو بىلو تسەننوگو ۆ بولەە چەم دۆۋحتىسياچەلەتنەم رازۆيتي چەلوۆەچەسكوي مىسلي ي كۋلتۋرە»، – دەي كەلە، (4) پرولەتارلىق ادەنيەت عاسىرلار بويى جاسالعان حالىقتىق مادەنيەتتىڭ زاڭدى جالعاسى، – دەپ اتاپ كورسەتەدى.

ۆ.ي.لەنيننىڭ وسى ماقالاسىنا وراي 1920 جىلى  5-12 وكتيابر ارالىعىندا موسكۆادا وتكەن بۇكىل رەسەيلىك پرولەتارلىق مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە: «ۆسەروسسيسكي سەزد پرولەتكۋلتا سامىم رەشيتەلنىم وبرازوم وتۆەرگاەت،كاك تەورەتيچەسكي نەۆەرنىە ي پراكتيچەسكي ۆرەدنىە،»ۆسياكيە پوپىتكي ۆىدۋمىۆات سۆويۋ وسوبۋيۋ كۋلتۋرۋ»، – (4) دەگەن قاۋىل قابىلدايدى.

مىنە، وسى قاۋلىعا سايكەس،اقسۇيەك بايلار تابىنان شىقسا دا رەسەيدە پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي، تۋرگەنەەۆ شىعارماشىلىعى، ال قازاقستاندا اباي شىعارماشىلىعى وقىتىلىپ،زەرتتەلە باستايدى.

1920 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1930 جىلداردىڭ باسىندا «پرولەتكۋلتشىلدار» ۇستانعان تۇرپايى سوتسيولوگيالىق تانىمداعى اعىمداردىڭ «اباي - فەودال تابىنىڭ اقىنى»، «اباي بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىق ادەبيەتتىڭ اقىنى»، «اباي – فەودال تابىنىڭ بۋرجۋازيا باستاعان توبىنىڭ اقىنى»، – دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەرگە سول كەزدەگى باسپاسوزدە جارىق كورگەن م.اۋەزوۆتىڭ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى»، («ادەبيەت مايدانى»1934 جىل) پروفەسسور ق.جۇبانوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى»، ەسەن تۇرسىننىڭ                          (تاھير شاعاتاي)  «تۇركىستاننىڭ ۇلى اقىنى-اباي قۇنانبايۇلى» («ياش تۇركىستان» جۋرنالى، 1934 جىل) سەكىلدى عىلىمي تۇرعىدا جازىلعان ماقالالار ارقىلى سوققى بەرىلىپ، ابايدىڭ اقىندىق مۇراسىن جان-جاقتى عىلىمي تۇرعىدا تەرەڭ زەرتتەۋ كۇن تارتىبىندە تۇردى.

مىنە، وسىنداي كۇردەلى دە اسا جاۋاپتى عىلىمي جۇمىسقا بۇعان دەيىن دە اباي تۋرالى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازعان، لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە فيلولوگيا فاكۋلتەتى مەن ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۋركولوگيا كافەدراسىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن، شاعاتاي ادەبيەتىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى، دۇنيەجۇزى جانە ەۆروپا ادەبيەتىن ورىس ءتىلى ارقىلى ەركىن تانىعان،مول عىلىمي دايارلىعى بار م.اۋەزوۆتىڭ ارالاسۋى، «ابايتانۋ» عىلىمىنا مۇلدەم باسقا جاڭا ەكپىن بەردى.

سوناۋ 1930 جىلداردان باستاۋ الاتىن «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ ءوسۋ، دامۋ جولدارى م.اۋەزوۆ ەسىمىمىمەن تىعىز بايلانىستى.

بار ءومىرىن اباي مۇراسىن زەرتتەۋگە ارناعان م.اۋەزوۆ،دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن ايتپاعاندا، ابايدىڭ زامانداس شاكىرت-اقىنى كوكبايعا، بالاسى تۇراعۇل مەن ءىنىسىنىڭ بالاسى كاكىتايعا ابايدىڭ ءومىربايانى مەن اباي تۋرالى ەستەلىكتەر جازدىرىپ، ءوزى «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى»، «اباي قازاقتىڭ ۇلى اقىنى»، «اباي (يبراگيم) قۇنانباەۆ» سەكىلدى عىلىمي مونوگرافيالار جازىپ، ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن ءتورت رەت، ءبىرىنشى رەت 1927-1933 جىلدارى، ەكىنشى رەت 1940 جىلى، ءۇشىنشى رەت 1944 جىلى، 1950 جىلى ءتورتىنشى رەت تولىقتىرىپ باسىپ، ابايدىڭ شىعارماشىلىعى، جەكە ءومىرى جانە اقىننىڭ اينالاسى مەن ونىڭ زامانى تۋرالى وتە مول عىلىمي ماعۇلمات جازىپ قالدىرعان، ول 1940 جىلى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە «ابايتانۋدىڭ» ارنايى كۋرسىن  اشىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوزى سوندا لەكتسيا وقىپ، ءدارىس جۇرگىزدى.

سوندىقتان دا، ءبىز قازاق ادەبيەتىندەگى «ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ دەيمىز. بۇل – قازاق ادەبيەتى عىلىمىنداعى مويىندالعان اقيقات!

«ابايتانۋ» عىلىمىنداعى ءا.بوكەيحاننىڭ ەڭبەگىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنا توقتالا كەتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.

شىندىعىنا كەلگەندە، م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسىنىڭ ىشىندە ماعان ەرەكشە ۇنايتىنى – 1927-1933 جىلدار اراسىندا جازىلعان ءبىرىنشى نۇسقاسى. سەبەبى، ءومىربايان ساياساتتان تىسقارى، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ءتۇپ تامىرىن تەرەڭنەن تانىپ تۇسىنۋگە ىقپالى اسا مول، اقىننىڭ زامانى،قوعامى مەن ءومىر سۇرگەن ورتاسىنان مول حاباردار ەتەتىن شىنايى عىلىمي ەڭبەك.

م.اۋەزوۆ جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ كەيىنگى نۇسقالارىندا، ابايدى قۇنانبايدان، قۇنانباي سەكىلدى ەل بيلەۋشىلەرىنەن ءبولىپ الىپ،قاراپايىم بۇقارا حالىق پەن كەدەي تابىنا بارىنشا جاقىنداتقىسى كەلەتىن سول كەزدەگى پارتيا يدەولوگياسىنان تۋىنداعان «اۆتورلىق پيعىل» بارىنشا مول اڭعارىلادى.

1927-1933 جىلداردا جازىلعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا قۇنانباي ابايعا ءۇش ءتۇرلى سىن ايتادى. ءبىرىنشىسى، جۇرتتىڭ بارىمەن كۇلىپ سويلەسەسىڭ، جايداق سۋ سياقتىسىڭ، ەكىنشى، كورىنگەنمەن جاقىن بولاسىڭ، كىسى تالعامايسىڭ، ءۇشىنشى، ورىسشىلسىڭ، ورىستىڭ دۇشپاندىعىن ۇمىتاسىڭ، – دەيدى.

اباي قۇنانباي تاراپىنان وزىنە ايتىلعان وسى ءۇش سىننىڭ ۇشەۋىنە دە ۇتىمدى جاۋاپ قايتارا كەلە، ورىسشىلسىڭ دەگەنگە: «زامان ورىستىكى، ول – جەڭگەن، ءبىز – جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپاننىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ، الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك»، – دەپتى.  (1. 122-بەت)

اقىن شىعارماشىلىعىن تەرەڭنەن تۇسىنۋگە ىقپالى اسا زور ابايدىڭ بۇل سوزىنەن بولاشاق ۇلى اقىننىڭ حالىقتى ونەر بىلىمگە، اعارتۋشىلىققا شاقىرعان ويلارىنىڭ «ءتۇپ تەمىرقازىعىن» اڭعارامىز.

م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ سوڭعى ءۇش نۇسقاسىندا دا، اباي تاراپىنان ايتىلعان بۇل سوزدەر سول كەزدەگى پارتيالىق يدەولوگياعا سايكەس وزگەرتىلىپ، 1940 جىلى جازىلعان 2-نۇسقاسىندا «ورىسشىلسىڭ»-دەگەن سوزدەر مۇلدەم الىنىپ تاستالىپ، 3 جانە 4-نۇسقاسىندا «ورىسشىلسىڭ»، – دەگەن قۇنانبايعا اباي: «ەگەر ونەر-ءبىلىمدى ۇيرەنۋدەن قاشساق ول ناداندىق بولار، جاقسىلىق بولماس. مەن ونەر-ءبىلىم ءۇشىن ورىسشىلمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن. (1)(3-نۇسقا 293-بەت، 4-نۇسقا 368-بەت)

ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا م.اۋەزوۆ: «سول كەزدەگى ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايعا ايتقان ءبىر سوزدەرىنە قاراپ، اباي ەل باسقارۋدا تىڭنان وزىندىك جاڭا جول تاۋىپ، جاڭا كوزقاراسپەن ەل باسقاردى دەپ ويلاپ قالۋعا بولمايدى. ەل ءىشى سوزىندە، ونى باعىندىرۋدا، ەلگە ءامىر جۇرگىزۋدە، اباي تۇگەلىمەن اكەسىنىڭ شاكىرتى بولعان. وزگە بولسا ءادىسى مەن ايلاسى عانا وزگە. باي، جۋان بولۋ، تۇگەل توبىقتىنى بيلەۋ، اكەسىنىڭ جاۋىن جانشىپ اياق استى ەتۋ، قۇنانبايدىڭ قولىنان شىعىپ كەتە جازداعان بيلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ، سول ءداۋىردىڭ ەركە قوجاسى بولۋ، وزىنەن ارتىلعان باقتى قۇنانبايدىڭ وزگە بالالارىنا قوندىرۋ – مىنە، بۇل ابايدىڭ سول كەزدەگى ارمانى، تۇگەل ۇمتىلىپ قۋعان ماقساتى بولادى»، – دەپ جازسا، (1. 123-بەت)1950 جىلى جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ 4-نۇسقاسىندا: «الدىمەن اكەسىنەن وزگەشە بولماق. بۇدان حالىق مۇڭىن ويلاعان حالىققا ادال ەڭبەك ەتىپ، ەل كوپشىلىگىمەن قابىسا تابىسسام دەگەن تىلەك تانىلادى. وسى ءسوزدىڭ ارتىنان ول ءوزى تۇتاس رۋباسىنىڭ جاڭاعى اكەلەرگە ۇقساعان مىنەز-ارەكەتتەرىمەن الىسۋعا بەكىنەدى.ەڭ الدىمەن اكەنىڭ ىقپالىنان شىعادى» (1. 368-بەت. 4-نۇسقا)

بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، م.اۋەزوۆ جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ  ءبىرىنشى نۇسقاسىنداعى قۇنانباي مەن اباي اراسى جانە «ورىسشىلسىڭ» دەگەن قۇنانباي سوزىنە اباي جاۋابى، اباي ءومىربايانىنىڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى  نۇسقالارىندا تىپتەن باسقا سيپاتتا،ەكى ءتۇرلى، ءبىرىن-ءبىرى  جوققا شىعاراتىنداي قاراما-قايشى  ماعىنادا جازىلعان.

بۇل جەردە، «پارتيالىق ادەبيەتتەگى، پارتيالىق يدەولوگيانى» جاقسى تۇسىنگەندىكتەن، ءتۇرلى نۇسقاداعى اباي ءومىربايانىنىڭ اۆتورى م.اۋەزوۆكە كىنا تاعۋدان اۋلاقپىز. دەسەك تە، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ ءومىرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت وقۋلىقتارىندا م.اۋەزوۆ جازعان 1950 جىلعى نۇسقادا وقىتىلعانى راس. ءبىز، ۇستەم  تاپ وكىلى قۇنانباي ىقپالىنان شىعىپ، اكەسى سەكىلدى باي، فەودال رۋباسىلارمەن الىسىپ، كەدەي تابىنىڭ ءسوزىن سويلەگەن بۇقاراشىل ابايدىڭ ءومىربايانىن وقىپ وستىك. ساياسات سولاي بولدى.

حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي عۇمىرناماسىنىڭ رەاليستىك تۇرعىداعى نۇسقاسىنىڭ جارىق كورمەۋى، قازاق ادەبيەتى ابايتانۋ عىلىمىنداعى ۇلكەن ولقىلىق ەدى.

1997 جىلى الماتى قالاسى، «سانات» باسپاسىنان بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ العى ءسوز جازىپ، قۇراستىرۋىمەن شىققان، ءار جىلداردا م.اۋەزوۆ جازعان اباي ءومىرباياندارىنىڭ ءبىر كىتاپقا بىرىكتىرىلىپ، باسپادان جارىق كورۋى-  جىبەرىلگەن ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعانداي بولدى.

مىنە، وسى  اتالعان «ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا» اتتى كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە، كىتاپتى قۇراستىرعان ابايتانۋشى عالىم م.مىرزاحمەتۇلى ءوزىنىڭ «مۇحتارتانۋ جانە اباي عۇمىرناماسى» اتتى عىلىمي ماقالاسىندا: «قازىرگى كۇندە م.اۋەزوۆ جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ 1933, 1940 جىلدارداعى جاريالانعان نۇسقاسى اسا سيرەك ۇشىراساتىن، تەك ءىرى عىلىمي كوپشىلىك كىتاپحانالاردا عانا كەزدەسەتىن ەڭبەككە اينالىپ كەتتى. مۇنىڭ ۇستىنە ول نۇسقالاردىڭ لاتىن ارپىندە جاريالانۋى سەبەپتى ونى قازىرگى بۋىنىڭ وقىپ، ءبىلۋ مۇمكىنشىلىگى دە جوقتىعىن ەسكەرۋ كەرەك. ال بيوگرافتىڭ اباي ءومىربايانىن ءۇشىنشى رەت بارىنشا وڭدەپ، سونى دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ قايتا جازعان  1945 جىلعى نۇسقاسى جاريالانباي قالعان. ونىڭ ماشينكادا باسىلعان  قولجازباسىنىڭ ءۇشىنشى داناسى م.اۋەزوۆ ادەبي-مەموريالدى مۋزەيى ارحيۆىندە ساقتالىپ، كوپشىلىكتىڭ تانىسۋىنا مۇمكىندىگى بولماي وتىر. وسى سەبەپتەردى ەسكەرە وتىرىپ، م.اۋەزوۆ جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسىن (1933,1940,1945,1950 ج.) ءبىر جەرگە توپتاپ، ولارعا ارنايى عىلىمي تۇسىنىكتەمەسىن قوسا باسىپ شىعارۋ مەزگىلى دە جەتتى دەپ بىلەمىز»، – دەپ جازادى .

م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن ءار جىلداردا م.اۋەزوۆ جازعان اباي ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسى جارىق كورگەننەن كەيىن عانا اباي عۇمىرناماسى ءبىر ارناعا تۇسكەندەي بولعان. دەگەنمەن دە، ءار كەزەڭدەگى «پارتيالىق يدەولوگياعا» بايلانىستى ءتۇرلى وزگەرتۋلەرگە ۇشىراعان م.اۋەزوۆ جازعان اباي عۇمىرناماسىنىڭ ءتورت نۇسقاسىنداعى  دەرەكتى مالىمەتتەر مەن  عىلىمي ويلاردى جيناقتاي وتىرىپ،كەيىنگى ۋاقىتتا مۇراعاتتان تابىلىپ، عىلىمعا ەندى عانا بەلگىلى بولعان (مىس:ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتى،امەريكا باسپاسوزىندەگى ابايعا قاتىستى مالىمەتتەر،بولىس كەزىندەگى اباي ۇستىنەن جازىلعان جالعان ارىز-شاعىمدار، 1903 جىلى اباي ۇيىندە جاسالعان ءتىنتۋ ت.ب). ابايعا قاتىستى تاريحي-مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن دەرەكتەردى مۇمكىندىگىنشە مولىنان قامتي وتىرىپ، اباي عۇمىرناماسىنىڭ تولىق نۇسقاسى قايتا جازىلۋعا ءتيىس سەكىلدى. ءبىز مۇنى ابايتانۋشىلار الدىندا تۇرعان كەلەلى مىندەت دەپ تۇسىنەمىز. ءدال قازىرگى تاڭدا ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى م.اۋەزوۆ جازعان اباي عۇمىرناماسىنىڭ ءتورت نۇسقاسىنىڭ ءبىر كىتاپقا تۇتاس ەنىپ، باسپادان جارىق كورۋىنىڭ ءوزى دە اتقارىلعان ۇلكەن ءبىر ابىرويلى ءىس بولعان. بۇل ورايدا ابايتانۋشى عالىم م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىستىمىز. سەبەبى، حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىنايى، رەاليستىك تۇرعىداعى عىلىمي ءومىربايانىن بىلمەي تۇرىپ اقىن شىعارماشىلىعىن تولىق ءتۇسىنىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.

1920 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتى  عىلىمىندا ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىنى ابايدى، ونىڭ شىعارماشىلىعىن جان-جاقتى تەرەڭ تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن،اقىننىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جازۋ اۋاداي قاجەت بولدى. ابايدىڭ ءومىربايانىن جازۋ ۇلكەن عىلىمي دايارلىقتى قاجەت ەتەتىن،جاۋاپكەرشىلىگى اسا ۇلكەن،اۋقىمدى جۇمىس بولاتىن. سوندىقتان دا، م.اۋەزوۆ ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جازۋدا، 1905 جىلى جازىلعان ءا.بوكەيحاننىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ماقالاسىن وزىنە جول سىلتەپ، ءجون كورسەتەتىن باعدارشام رەتىندە پايدالانعانى بايقالادى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءا.بوكەيحاننىڭ 1905 جىلى جازعان «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ «اتتى ماقالاسىن، 1927-1933 جىلدارى م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىمەن سالىستىرا وقىساق.

ماقالا ورىس تىلىندە جازىلعاندىقتان سىلتەمەنى تۇپنۇسقا بويىنشا بەرۋدى ءجون سانادىم. ءا.بوكەيحان: «اباي پو وتتسۋ پرويسحوديل يز پوكولەنيا يزۆەستنىح ۆوجاكوۆ ي بيەۆ رودا توبىكتى. پرادەد پوەتا توبىكتينسكي بي ي باتىر ىرگىزباي،نازۆاننىي پو نازۆانيۋ رەكي يرگيز تۋرگايسكوي وبلاستي،گدە ون روديلسيا ۆ 50-ح گ.گ. XYII ۆەكا»، – دەپ جازسا، (2.307 بەت) م.اۋەزوۆ 1927-1933 جىلدارى جازىلعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىندا: «اباي توبىقتىنىڭ ۇلكەن رۋى كۇشىك ىشىندە، ىرعىزباي دەگەن تابىنان شىققان. اقىننىڭ ءۇشىنشى اتاسى وسى ىرعىزباي، بۇ كىسى 1750 جىلداردا اقتابان شۇبىرىندىدان كەيىن ارقاعا قاراي سىرعىپ اۋعان جولدا، ىرعىز وزەن جاعاسىندا تۋعاندىقتان سونىڭ اتىمەن اتالىپتى»، – دەپ جازادى. (1.98-بەت)

ەكى اۆتور دا ابايدىڭ ارعى اتاسى ىرعىزبايدىڭ تورعايداعى ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن،سوندىقتان دا ونىڭ ەسىمى ىرعىزباي بولعاندىعىنا توقتالا كەلىپ، شامامەن دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتىن دا بىردەي اتايدى.

تەك قانا، م.اۋەزوۆ سول كەزدەگى ساياساتقا بايلانىستى بولدى ما ەكەن، الدە باسقا سەبەبى بار ما، ءدال وسى ەڭبەگىندە ابايدىڭ اتا-بابالارى توبىقتى رۋىن بيلەگەن ۇلكەن باي-شونجارلار بولعاندىعىن جازباي كەتىپتى. ايىرماشىلىق وسى عانا.

ءا.بوكەيحان «دەد ابايا ۋسكەمباي ستياجال ۆ رودنوي ستەپي سلاۆۋ سپراۆەدليۆوگو بيا; ك نەمۋ وبراششاليس كيرگيزى وتدالەننىح رودوۆ،پرەدلاگايا رازرەشيت يح سپورى»، – دەپ جازسا، (2.307-بەت) م.اۋەزوۆ: «وسكەمباي جالعىز ءوز ەلىنە عانا قادىرلى بولماي، ماڭايىنداعى كورشى ەلدەرگە دە قادىرلى بولعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان توبىقتىدا جۇمىسى بولماعان بوتەن رۋلاردىڭ ءىسى دە وسكەمبايدىڭ الدىنا كەلىپ، ءبىتىم تاۋىپ جۇرگەنى بولىپتى. بىرەن-ساران الىس ەلدەردىڭ ادامدارى دا ورتالارىنداعى ۇلكەن داۋلارىنا وسكەمبايدى بي قىلىپ، سونىڭ بيلىگىنە توقتالىپ جۇرگەن دەسەدى»، – دەپ جازادى. (1.101-بەت)

ءا.بوكەيحان ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي تۋرالى: «وتەتس ابايا كۋنانباي يمەل وگرومنوە ۆليانيە ي نا كيرگيز چۋجيح رودوۆ، چتو پودتۆەرديلوس يزبرانيەم كۋنانبايا ۆ ستارشيە سۋلتانى كاركارالينسكوگو وكرۋگا، كوگدا دولجنوست يح بىلا مونوپوليزيروۆنا رودوۆيتىمي سۋلتانامي»، – دەپ (2.307-بەت) جازسا، م.اۋەزوۆ: «پريكاز شىققاننان بەرگى سالت بويىنشا بۇل ولكەنىڭ اعا سۇلتانى ىلعي تورە تۇقىمىنان  بولىپ كەلگەن»، – دەي كەلىپ: «قارقارالى وكىرىگىنە قاراعان قازاققا قارادان العاشقى رەت سۇلتان بولعان قۇنانباي»، – دەپ جازادى. (1.104-بەت)

ءا.بوكەيحان دا اۋەزوۆ تە ابايدىڭ اتالارى مەن اكەسى قۇنانبايعا عانا ەمەس، اقىننىڭ شەشەسى ۇلجاننىڭ ء(ا.بوكەيحان ماقالاسىندا «ولجان» دەپ بەرىلگەن) دا گەنولوگيالىق شىققان تەگىنە جانە ۇلجاننىڭ اكەسىنىڭ ىنىلەرى، شانشاردىڭ بەلگىلى مىسقىلشىل، كۇلدىرگىلەرى قونتاي مەن تونتايدىڭ: «جازىلا، جازىلا قوجا-مولدالاردان ۇيات بولدى، ەندى ولمەسەك بولماس»، – دەگەن ءاجۋا-مىسقىلىن ءوز ەڭبەكتەرىندە بىردەي كەلتىرگەن.

ءبىزدىڭ «قونتاي-تونتاي» دەپ قابات ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ءا.بوكەيحان ءوز ەڭبەگىندە: «جازىلا، جازىلا قوجا-مولدالاردان ۇيات بولدى»، –دەگەن ءسوزدى قونتاي ايتتى دەسە، م.اۋەزوۆ بۇل ءسوزدى تونتاي ايتتى دەپ تونتايعا تەليدى. ايىرماشىلىعى وسى عانا. بۇدان ارى قاراي قوس اۆتور ابايدىڭ تۋعان جىلى مەن ءبىلىم العان جەرلەرىنە بىردەي توقتالادى.

ءا.بوكەيحان: «ون ۆ 12 لەت پوستۋپيل ۆ  مەدرەسە سەميپالاتينسكوگو مۋللى  احمەد-ريزى; اباي، ناحودياس ۋ نەگو،پوسەششال رۋسسكۋيۋ پريحودسكۋيۋ شكولۋ ۆ تەچەنيە 3-ح مەسياتسەۆ،كوگدا ەمۋ بىلو 14-لەت.ەتيم 4-ح لەتنيم وبۋچەنيەم ۆ مەدرەسە ي 3-ح مەسياچنىم وبۋچەنيەم ۆ رۋسسكوي شكولە زاكونچيلوس شكولنوە وبرازوۆانيە ابايا»، – دەپ جازسا، (2.308-بەت) م.اۋەزوۆ: «سەمەيدە العاشقى بەرگەن مولداسى عابدۋل-جاپپار دەگەن تاتار يمامى. ارتىنان بۇدان شىعارىپ احمەت ريزا دەگەن يمانعا تاپسىرعان. ...مەدرەسەدە ءۇشىنشى جىل وقىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، اباي جالعىز مۇسىلمانشا وقۋمەن توقتالماي، سەمەي قالاسىنداعى «پريحودسكي شكولعا» ءتۇسىپ ورىسشا دا وقي باستاعان. بىراق،مۇنداعى وقۋى ۇزاق بولمايدى. باس-اياعى ءۇش-اق ايمەن ورىسشا وقۋى بىتەدى. ءۇش جىلمەن مۇسىلمانشا وقۋى دوعارىلادى»، – دەپ جازادى. (1.117-بەت)

بۇل جەردە ءا.بوكەيحان ابايدى احمەت-ريزا مەدرەسەسىندە ءتورت جىل،ورىس وقۋىندا 3 اي وقىدى دەسە، م.اۋەزوۆ ابايدى مەدرەسەدە 3 جىل، «پريحودسكي شكولدا» 3 اي وقىدى، – دەپ جازادى. ايىرماشىلىق ابايدىڭ مەدرەسەدە وقىعان ءبىر جىلىندا عانا.

ابايدىڭ مەدرەسەدەن كەيىنگى ءومىرى تۋرالى ءاليحان بوكەيحان: «نەسموتريا نا سۆوي يۋنوشەسكيە گودى، اباي زانيال ۆىدايۋششەەسيا مەستو سرەدي دەياتەلەي توگو ۆرەمەني; ەمۋ ستەپ پروروچيلا سۋدبۋ زنامەنيتوگو بيا. ك 20 گودام سۆوەي جيزني اباي ستياجال سلاۆۋ پەرۆوگو وراتورا (شەشەن), پەرۆوگو زناتوكا نارودنوي جيزني، ەە يۋريديچەسكيح وبىچاەۆ، زنال نا پاميات منوگوچيسلەننىە رەشەنيا رازنووبرازنىح دەل زنامەنيتىمي بيامي كيرگيزسكوي ستەپي ي بلاگوداريا سۆويم ستارانيام زنات ي نەوبىچاينوي سۆوەي پامياتي،پرەدستالۆيال حودياچي سبورنيك نارودنىح پرەداني،پوسلوۆيتس، سكازوك ي افوريزموۆ، سوزداننىح مۋدرەتسامي كيرگيزسكوي ستەپي»، – دەپ (2.308-بەت) اباي الەمىنىڭ نەگىزگى قاينار كوزى، حالىق دانالىعى، حالىق اۋىز ادەبيەتى بولعانىنا توقتالا كەلىپ، اباي رۋحاني الەمى قاينار كوزدەرىنىڭ ەڭ باستىسىنا ءجون سىلتەيدى.

ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ عىلىمي ماقالالارىن وتە تۇسىنىكتى تىلمەن قاراپايىم پىشىندە جازسا دا، اۆتوردىڭ ءاربىر سويلەمىنىڭ استارىندا ۇلكەن عىلىمي وي جاتادى. مۇنى اۆتوردىڭ قولتاڭباسىنىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى دەپ قاراعانىمىز ءجون. سوندىقتان دا ءا.بوكەيحاننىڭ عىلىمي ماقالالارىنا ءجۇردىم-باردىم، جەڭىل-جەلپى كوزبەن قاراۋعا بولمايدى.

حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ارقاسىندا حاكىم اباي دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ابايدى اۆتور: «...حودياچي سبورنيك نارودنىح پرەداني، پوسلوۆيتس، سكازوك ي افوريزموۆ، سوزداننىح مۋدرەتسامي كيرگيزسكوي ستەپي»، – دەپ ابايدى ايتىپ وتىرعانىمەن، ول حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرىنە دە توقتالىپ،اتاپ وتەدى. اۆتوردىڭ عىلىمي ماقالاسىنداعى وسى جولداردى وقىعان سوڭ، ابايدى تەرەڭ ۇعىپ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، حالىق دانالىعى، ۇلتىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنە عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ ەتنو-مادەنيەتىنە دە ەرىكسىز نازار اۋداراسىز.

مىنە، وسىنداي سەبەپتەرگە دە بايلانىستى، ءا.بوكەيحاننىڭ اباي تۋرالى جازىلعان ءدال وسى ماقالاسى، ابايدى تەرەڭ بىلگىسى كەلەتىن ابايتانۋشىلار مەن قالىڭ وقىرماندار ءۇشىن اباي الەمىنە جول سىلتەيتىن باعدارشام بولدى دەيمىز.

اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزى بولعان حالىق اۋىز ادەبيەتى ەل ىسىنە ەندى ارالاسا باستاعان جاس ابايدىڭ ومىرىندە قانداي قىزمەت اتقارعانىن م.اۋەزوۆ ءوزى جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىندا قالاي سۋرەتتەگەن؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.

م.اۋەزوۆ: «سونىمەن بالالىقتان اسىپ، بوز بالالىق، جىگىتتىك شاعىنا جەتكەن ۋاقىتتا، قازاقتىڭ ەسكى ءسوز، ەسكى جول-جورا، ماتەل-تاقپاق، ەسكى بيلىكتەرىندە ەلدىڭ ماڭداي الدى كىسىلەرىمەن قاتار تۇسەتىن ءبىلىم العان. بۇل ۋاقىتتاردا قازاقتىڭ ەسكى اقىلدى، كەمەل بيلەرى، جورىقشىل باتىرلارى، حاندارى بولسىن-بارلىعىنىڭ جايىنداعى اڭگىمەلەر ابايعا تانىس بولعان. ءبىر ايتقاندى ۇعىپ الۋ، ۇققانىن ۇمىتپاۋ، ەل سوزىنە سولاردى كەرەككە جاراتىپ، اڭگىمە اراسىندا كىرىستىرىپ وتىرۋ، ابايعا پارىز سياقتى بولعان»، – دەپ جازادى.(1.119-بەت)

ابايدىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرىن ءا.بوكەيحان: «ك 30 گودام سۆوەي جيزني اباي پريوبرەل گرومكۋيۋ يزۆەستنوست ۆلياتەلنوگو كيرگيزا، تابۋن كوتوروگو وبەزجالي كونوكرادى، س كوتورىم بوگاتىە كيرگيزى درۋگيح رودوۆ يسكالي رودستۆو ي درۋجبى ي ۆراجدى س كوتورىم يزبەگالي سوسەدي»، – دەپ جازسا، (2.308-بەت) م.اۋەزوۆ: «سونىمەن كوبىنىڭ ءوز تىلەكتەرى بويىنشا اباي كەيبىرىمەن ايقۇش-ۇيقىش قۇدا بولىپ،كەيبىرىمەن سىرلاس، تامىر، دوس بولىپ، جالعىز سەمەي ۋەزى ەمەس، قارقارالى، وسكەمەن، اياكوز اينالاسىنىڭ باستى كىسىلەرىمەن دە جاقىندىق تابا باستايدى. سونىمەن سەمەي قالاسىندا بولسىن، باسقا دۋانداردا بولسىن، بىرنەشە ۋەز ەلدەردىڭ بولىس بيلەرى، باستى كىسىلەرى باس قوسقان ۇلكەن سەزد چەرۆەچنايلاردا اباي وزىمەن تولىق تەڭ ءتۇسىپ، تولىق ماجىلىستەس بولاتىن قازاق كىسىسىن كورە الماعان»، – دەپ جازادى.(1.133-134-بەتتەر)

ەندىگى ءبىر ءسوز اباي كىتاپحاناسى جايىندا. ءبىز اباي كىتاپحاناسىنىڭ باعىت-باعدارى مەن جالپى كولەمىن بىلمەي، ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن ءتۇپ-تۇگەل ءتۇسىنىپ، مەڭگەرە الماسىمىز انىق. سوندىقتان دا 1905 جىلى جازىلعان ءا.بوكەيحاننىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» ماقالاسىندا اباي كىتاپحاناسىمەن ونىڭ باعىت-باعدارى تۋرالى اۆتور نە ايتادى؟ اۋەلى سونى بىلەيىك.

ءا.بوكەيحان: «ۆ ەتو ۆرەميا اباي پوزناكوميلسيا س پوليتيچەسكيمي سسىلنىمي گ.گ.گروسوم،  سوبيراۆشيم ۆ ستەپي ماتەريالى دليا بروشيۋرى «يۋريديچەسكيە وبىچاي كيرگيز»، يزداننوي پود رەداكتسيەي گوسپودينا ماكوۆەتسكوگو ي ميحاەليسوم، وكازاۆشيم وگرومنوە ۆليانيە نا پروسۆەششەنيە ي وبرازوۆانيە ابايا. وبا كاك گ.گروس، تاك ي.گ ميحاەليس،گوستيلي ۋ ابايا ۆ ستەپي، زناكوميلي ەگو س رۋسسكوي ليتەراتۋروي. بلاگوداريا يم اباي پوزناكوميلسيا س پۋشكينىم، لەرمونتوۆىم، نەكراسوۆىم، تولستىم، تۋرگەنەۆىم، سالتىكوۆىم، دوستوەۆسكيم، بەلينسكيم، دوبروليۋبوۆىم، پيسارەۆىم. اباي دو پوسلەدنەي مينۋتى سۆوەي جيزني س تروگاتەلنوي بلاگودارنوستيۋ ۆسپومينال گ.ميحاەليسا،پريپيسىۆايا ەمۋ ۆسە سۆوە وبرازوۆانيە، ي گوۆاريۆال: «دۇنياعا كوزىمدى اشقانعا ۇلكەن سەبەپكەر بولعان كىسى  –ميحاەليس» (وتكرىل موي گلازا گ.ميحاەليس)ۆپوسلەدستۆي اباي پروچەل «وپىتى»سپەنسەرا، «پوزيتيۆنۋيۋ فيلوسوفيۋ» ليۋيسا، «ۋمستۆەننوە رازۆيتيە ەۆروپى»درەپەرا،ستاتي يز ستارىح كنيگ «سوۆرەمەننيكا»ن.گ.چەرنىشەۆسكوگو، زنال وب ەگو سۋدبە»، – دەپ جازسا،(2.309-بەت) م.اۋەزوۆ: «اباي 1880 جىلداردا پەتەربوردان ايدالىپ كەلگەن ورىستىڭ توڭكەرىسشىل، حالىقشىل ميحاەليس دەگەن كىسىسىمەن تانىس بولادى. بەرتىن كەلگەن ۋاقىتتا ابايدىڭ اۋىلىنا قوناققا دا بارعان بولسا كەرەك. ازدان سوڭ ميحاەليس ارقىلى اباي 80 جىلداردا ايدالعان باسقا حالىقشىلارمەن دە تانىسقان. سولاردىڭ ىشىندە حالىقشىل ادۆوكات گروسس، جاس دوكتور دولگوپولوۆ سياقتىلار بولعان. گروسس ايدالىپ كەلگەن سوڭ قازاقتىڭ ەسكى جوراسى بويىنشا ايتىلاتىن بيلىك كەلىسىمى سياقتى ەسكى ادەت زاڭدارىن جيىپ، قاراستىرۋعا سالىنعان، سونىمەن بۇ دا ابايمەن ارالاسىپ، قىرعا شىعىپ 3-4 ايداي  ابايدىڭ اۋىلىندا جاتىپ قايتقان.

بۇل كىسىلەردىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن تانىس بولىپ ابايعا الدىمەن پايدالى اسەر ەتكەن كىسى – ميحاەليس. ميحاەليستىڭ ىستەگەن ەڭبەگى كوپ بولعاندىقتان اباي كەيىنگى ۋاقىتتاردا «دۇنيەگە كوزىمدى اشقان كىسى ميحاەليس»، – دەپ ءومىر بويى العىس ايتىپ كەتكەن»، – دەي كەلىپ، اباي كىتاپحاناسى تۋرالى: «وسى رەتپەن ورىستىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارىنان پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، تولستوي، تۋرگەنەۆ، سالتىكوۆ-ششەدرين دوستوەۆسكي،   سىنشىلارىنان: بەلينسكي، چەرنىشەۆسكي، دوبروليۋبوۆ، پيسارەۆ، ەۆروپا اقىندارىنان گيوتە سياقتى سياقتى، ءفالساپاشىل تابيعاتشىل بىلگىشتەرىنەن: سپەنسەر، ليۋيس، دارۆين تاريحشىلارىنان درەپەر سياقتى تالايلاردى وقىعان»، – دەپ جازادى.(1.132-بەت)

اباي كىتاپحاناسى تۋرالى جازۋدا ەكى اۆتوردىڭ ءبىر-بىرىنە ءدال كەلۋى سونشالىق، ەكى اۆتوردىڭ ەڭبەگىن جەكە-جەكە ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى باسى ارتىق جۇمىس سەكىلدى. ەۆروپالىق اۆتورلاردى ايتۋدا ءا.بوكەيحان ءدارۆيندى ايتپاي كەتسە، م.اۋەزوۆ اباي كىتاپحاناسىنا اعىلشىن تابيعات زەرتتەۋشىسى، تىرشىلىكتانۋشى-بيولوگ چ.ءدارۆيندى جانە نەمىس حالىقىنىڭ ۇلى اقىنى گيوتەنى قوسقان. ايىرماشىلىق وسى عانا.

اباي كىتاپحاناسى تۋرالى جازۋدا م.اۋەزوۆ، 1905 جىلى جازعان ءا.بوكەيحاننىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ورىس تىلىندە جازىلعان ماقالاسىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جان-جاقتى كەڭىتىپ، تەرەڭنەن وي قوزعاپ وتىرعان سەكىلدى اسەر قالدىرادى. بۇدان ارى ەكى اۆتور دا  وقۋمەن عىلىمدى باستى ورىنعا شىعارعان ابايدىڭ ءوز بالالارىن ورىس وقۋىنا بەرگەندىگىن، ونىڭ ىشىندە ءوندىرىپ ۇزاق وقىعان اقىننىڭ ۇلى ابدراحمانعا توقتالىپ وتەدى

وسى كۇنگە دەيىن كوپتەگەن ابايتانۋشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقان ءبىر ماسەلە بار. ول: شىعىس ءبىلىمى مەن ەۆروپا عىلىمىنان ءنار العان، قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى، باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرگەن ءبىلىمپاز ابايدىڭ جاسى 40-تان اسقان سوڭ ابايدىڭ بىزگە ءبىر ەمەس ەكى اباي بولىپ كەتەتىندىگى.

ابايدىڭ جەكە باسىنداعى وسى وزگەرىستى ءا.بوكەيحان «اقىن» دەگەن ءسوزدى «پەۆەتس»، – دەپ الا وتىرىپ: «اباي، بىت موجەت، ۋمەر بى، نە پروياۆيۆ سۆوەگو ۆىدايۋششەگوسيا پوەتيچەسكوگو داروۆانيا، ەسلي بى ۆ 80-ىح گوداح ون نە پەرەجيل پەرەۆوروت ۆ سۆويح ۆزگلياداح نا دەياتەلنوست پەۆتسا»، – دەپ جازسا، (2.308-بەت) اقىننىڭ جەكە ءوز باسىندا بولعان ءدال وسى وزگەرىستى م.اۋەزوۆ: «…ميحاەليس، گروسس سياقتى زور بىلىمدەرى بار، ءىرى ماعۇلماتتى كىسىلەرگە تانىس بولىپ، اندا-ساندا سولاردىڭ ماجىلىستەرىندە بولىپ، سولار اتاعان كىتاپتاردى كوپ وقىپ، زەرتتەي باستاعان سوڭ، ابايدىڭ الدىندا جاڭا جارىق دۇنيە ەسىگى اشىلعانداي بولادى. سونىمەن 1884-1885 جىلداردا ءوز جاسى قىرىققا تامان كەلگەندە اباي دۇنيەدەن كوپ ماعۇلماتى بار، ءار نارسەگە ءبىلىم العان كىسىدەي ارناۋلى كوزقاراسى، سىنى بار، اشەيىن ەل كىسىلەرىنەن سوناعۇرلىم ءبىلىمدى، قىراعى،وزعىن كىسى بولىپ جەكەلەنىپ شىعا باستايدى. ابايدا وي مەن ءىس ەكىگە بولىنەدى. 40 جاستان اسقان سوڭ اباي بىزگە ءبىر ەمەس ەكى اباي بولىپ كەتەدى. بىرەۋى،ومىرگە ۇيلەسكىسى كەلمەي، زامانىنان، ورتاسىنان وزىپ شىعىپ، سىنشى، ۇستاز، اقىلشى، اقىن-دانىشپان بولۋعا اينالعان اباي دا، ەكىنشىسى: كۇندەگى ءومىردىڭ بەتىمەن ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ، بۇرىنعىسىنشا پارتيا تارتىستىڭ،بيلىك،اكىمشىلىك جولىنداعى ەل باسقارۋشىسى، رۋ باسشىسى اباي. ابايدىڭ ءوز ىشىندە وسىنداي ەكى تاراۋ جول شىعادى. ءبىر جۇرەك ەكىگە ءبولىنىپ،جىرتىلىپ ايرىلادى»، –دەپ، (1.135-136-بەتتەر) اباي  باسىنداعى ەكى ۇداي سەزىم تراگەدياسىن تولعاۋى تەرەڭ ويشىل كۇيدە تەبىرەنە جازادى.

ءا.بوكەيحان مەن م.اۋەزوۆ جازىپ قالدىرعانداي، 1880 جىلدارداعى كوپ كىتاپ وقىپ، ءبىلىم ارقىلى كەلگەن اباي باسىنداعى پسيحولوگيالىق وزگەرىستەردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ سەزىنبەي، XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ومىرىنەن ەنتسيكلوپەديالىق تۇرعىدا مول ماعۇلمات بەرەتىن، تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويعا قۇرالعان اباي پوەزياسى مەن قارا سوزدەرىن ۇعىپ، ەركىن تۇسىنبەسىمىز انىق.

وتكەن ومىرىنە قاتال سىنشى بولىپ، ءوز ءمىنىن ءوزى كورسەتىپ، اشىپ بەرەتىن عۇلاما اباي،

«ولسەم ورنىم قارا جەر» ولەڭىندە:

جاسىمدا البىرت ءوستىم ويدان جىراق،

ايلاعا اشۋعا دا جاقتىم شىراق،-دەي كەلىپ:

وي كىرگەلى تيمەدى ەرىك وزىمە،

ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە، – دەۋى جايدان-جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس.

وسى جولداردا ايتىلعان اباي ءومىرىنىڭ قات-قابات سەزىم كۇيلەرىنىڭ تراگەدياسىن ءا.بوكەيحان مەن م.اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى ەڭبەكتەرىن سالىستىرا وتىرىپ وقىعانىمىزدا تەرەڭ سەزىنەمىز.

ايتارىمىز  ءا.بوكەيحان دا م.اۋەزوۆ تە ءوز ەڭبەكتەرىندە اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرى مىنالار، – دەپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەيدى. ەكى ەڭبەكتى سالىستىرا وتىرىپ، اسىرەسە م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنا تەرەڭنەن وي جىبەرسەڭىز، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرى كوزگە ايقىن كورىنىپ، انىق سەزىلەدى. سەبەبى، ەكى اۆتور دا قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ اباي ومىرىندەگى ورنى مەن اسەرىنە جانە ورىس دوستارى ارقىلى تانىعان ورىس ادەبيەتىمەن قاتار باتىس مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ ءىرى وكىلدەرى، اقىن-جازۋشىلارى، فيلوسوفتارى مەن عالىمدارىنىڭ اتىن اتاپ ءتۇسىن تۇستەيدى. ءبىز وسىلار ارقىلى ياعني اتى اتالعان باتىستىڭ عىلىمى مەن ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ادەبي، عىلىمي-فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى ارقىلى عانا اباي رۋحاني الەمىندەگى باتىس مادەنيەتىنىڭ اسەرىن تاني الامىز. رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك، ابايدىڭ باتىسقا قاتىسىن ءسوز ەتكەندە، كوپتەگەن ابايتانۋشىلار اباي شىعارماشىلىعىنداعى ورىس ادەبيەتى ارقىلى كەلگەن رەاليزم ءادىسىن عانا ءسوز ەتەدى. اباي شىعارماشىلىعىنداعى باتىس ەۆروپالىق فيلوسوفتار ليۋيس، درەپەر، سپەنسەر جانە تابيعاتشىل عالىم، تىرشىلىكتانۋشى-بيولوگ چ.دارۆين ەڭبەكتەرىنىڭ اسەرى مەنىڭشە ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. مۇنى بولاشاقتا اتقارىلۋعا ءتيىس ابايتانۋ عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن كەلەلى ماسەلە، – دەپ تۇسىنگەن ءجون.

ءا.بوكەيحان ءوز ماقالاسىندا ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنا، ونىڭ يسلامياتقا قاتىسىنا توقتالسا، م.اۋەزوۆ 1927-33 جىلداردا جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ                    1-نۇسقاسىندا ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنا توقتالمايدى، ونىڭ ەسەسىنە ول ءوز ەڭبەگىندە كوكباي اقساقالدىڭ اباي تۋرالى ەستەلىگىن ۇسىنادى. وسى ەستەلىگىندە كوكباي اقساقال ابايدىڭ دىنگە قاتىستى كوزقاراسىن ءسوز ەتەدى.

ءا.بوكەيحان: «بلاگوداريا دوسۋگۋ ي سپوسوبنوستي، ون ساموۋچكوي دوستيگ توگو، چتو ۆىۋچيلسيا ارابسكومۋ ي پەرسيدسكومۋ يازىكام، نا كوتورىح سۆوبودنو چيتال، ي پرەوبرەل يميا زناتوكا سۆياششەننىح كنيگ. مۋللى – حانجي پرو كوتورىح ستەپ سلوجيلا پوگوۆوركۋ: «اڭقاۋ ەلگە – ارامزا مولا» (نايۆنومۋ نارودۋ ي ستياجاتەل سۆياششەننيك), بوياليس ۆسترەچي ي رازگوۆوروۆ س اباەم، كوتورىي رازوبلاچال يح دۋحوۆنۋيۋ نيششەتۋ. زدەس سلەدۋەت وتمەتيت وتنوشەنيە ابايا ك وبريادنوستيام يسلاما. ون، بيچۋيا ۆ سۆويح ستيحاح حانجەستۆو ي ليتسەمەريە مۋلل، نە سوبليۋدال مۋسۋلمانسكيح پوستوۆ ي نە يسپولنيال پياتيكراتنىح موليتۆ ۆ سۋتكي", – دەپ جازسا، (2.308-بەت) ابايدىڭ كوزىن كورىپ تاربيەسىن العان شاكىرت-اقىنى كوكباي اقساقال ءوز ەستەلىگىندە ابايدىڭ دىنگە، يسلامياتقا قاتىسى جونىندە: «ابايدىڭ ءدىنى ۇلكەن سىنمەن تابىلعان تازا اقىل ءدىن ەدى. سوندىقتان سىرتىمەن تاقۋالىق قىلىپ، ۇدايى ناماز وقىپ، ۇدايى ورازا تۇتىپ، ۇدايى قۇلشىلىق قىلعان دا ەمەس. نامازدى وقىعىسى كەلگەن كەزدەردە وقيدى، بىراق وندايدا قاسىنا ەشكىمدى الماي، وڭاشا ۇيدە جالعىز ءوزى ۇزاق-ۇزاق ۋاقىتتار وتىرىپ وقيتىن.

ونان سوڭ جالپى مۇسىلمانشىلىق جولىنداعى ۇلكەن عۇلامالار جازعان ءىرى سوزدەردىڭ بارلىعىن دا بىلەتىن. بارىنەن ءوز تۇسىنداعى ۇلكەن مولدالاردىڭ قايسىسىمەن بولسا دا قاتار تۇسەرلىك ماعۇلماتى بار-دى»، – دەپ جازادى. (1.168-بەت)

ابايدىڭ يسلامياتقا قاتىسى جونىندەگى ءا.بوكەيحان پىكىرىن كوكباي اقساقالدىڭ اباي تۋرالى ەستەلىگى تولىقتىرىپ، دالەلدەپ تۇرعانداي.

بۇل كىسىلەردىڭ جازۋى بويىنشا سىرت قاراعاندا ابايدىڭ مۇسىلمانشىلىق سەنىمى تەرەڭ ەمەس، ءۇستىرت، شالا سەكىلدى بولىپ كورىنەرى انىق.

سوندا، ابايدىڭ مۇسىلمانشىلىعى شىنىمەن-اق شالا بولعانى ما؟ ونى انىقتاۋ ءۇشىن ابايدىڭ شىعىسقا ونىڭ ىشىندە ءدىني يسلامياتقا قاتىسىن اقىننىڭ ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى زەرتتەپ، زەردەلەپ، تەكسەرىپ الماساق، وندا وسى ەڭبەگىمىزدىڭ ءبىر ءبۇيىرى ولقى بولىپ، ۇڭىرەيىپ تۇرارى انىق.

ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى تۋرالى بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: «كەلەشەكتە اباي شىعارماشىلىعىنداعى شىعىستىق بەلگىلەردى ءار قىرىنان زەرتتەۋشىلەر م.اۋەزوۆ تاراپىنان ايتىلعان تەزيستىك نىسانداعى سىلتەمە پىكىرلەرىنە سوقپاي وتە الماق ەمەس. ويتكەنى، بۇل پىكىرلەر زەرتتەۋشى اتاۋلىعا كۇردەلى دە قيىن ماسەلەنى ارنايى قاراستىرعاندا اداستىرماس تەمىر قازىقتاي باعدار بەرىپ وتىرماق.

اباي شىعارمالارىنىڭ رۋحاني ءنار العان ءبىر سالاسى – ونىڭ شىعىسقا قاتىسىن ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە كوبىنەسە ءۇش ارناعا جىكتەي ءارى ولار جايلى تانىمنىڭ وزەكتى جەلىلەرىنە جەكە-جەكە توقتاي وتىرىپ، ناقتىلى تۇردە ايقىنداپ بەرۋگە دە ات سالىسقانى بايقالادى. ولاردى باس-باسىنا اتاپ وتەر بولساق:

1. اباي جانە شىعىس كلاسسيكتەرى;
2. ابايدىڭ يسلامياتقا قارىم-قاتىسى;
3. شىعىس ويشىلدارىنىڭ اراسىندا مول ءسوز بولىپ، وي تولعاۋىنا ارقاۋ بولعان مورال فيلوسوفياسىنا قاتىسى جاتادى»، – دەپ جازادى ءوزىنىڭ «مۇحتارتانۋ جانە اباي عۇمىرناماسى» اتتى عىلىمي ماقالاسىندا. (1.63-بەت)

ءبىز ءوز ەڭبەگىمىزدە ابايدىڭ يسلامياتقا قارىم-قاتىناسىن ءسوز ەتپەكشىمىز. ابايدىڭ يسلامياتقا قاتىسىن ءسوز ەتۋ دەگەن ءسوز، ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىن ياعني ابايدىڭ دىنگە دەگەن سەنىمىن ءسوز ەتۋ دەگەن ءسوز.

«ءدىن» ءسوزى دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق تىلدەرىندە «ۆەرا» دەپ اتالادى. «ۆەرا» – ياعني «سەنىم» يسلامدىق مۇسىلمان تۇسىنىگىندە «يمان» دەپ ايتىلادى. سوندا «ءدىن»، «سەنىم»، «يمان» دەگەن سوزدەر ءبىر ماعىناداعى ماعىنالاس، سينونيم سوزدەر بولىپ شىعادى.

ال، ابايدىڭ ءدىنى مەن يمانى ياعني سەنىمىنە كەلەر بولساق، ەڭ ءبىرىنشى ايتارىمىز، اباي – كامىل، ياعني جان-جاقتى ۇيلەسىمدى جەتىلگەن تولىق مۇسىلمان.

مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ەڭ باستىسى، اللانىڭ بار ەكەنىنە، ءبىر ەكەنىنە سەنۋ بولسا، اباي اللاعا، ونىڭ اقيقات بارىنا جان تانىمەن سەنەدى.

اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس.

راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس،-دەگەن ابايدىڭ "اللانىڭ ءسوزى" دەپ ايتىپ وتىرعانى – قۇران كارىم.

وسى ولەڭىندە اقىن:

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى

اللانى تانىتۋعا ءسوزى ايىرىلماس، – دەيدى.

ءسوز اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولعاندا، كوپتەگەن ءىلىم، كىتاپ اللادان كەلدى دەي وتىرىپ، ابايدىڭ ءبولىپ الىپ، «ونىڭ ءتورتى»، – دەپ، وقۋشىسىنا ءتۇسىندىرىپ وتىرعانى كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى ءتورت كىتاپتى ايتىپ وتىر. ولار: تاۋرات، زابۋر، ءىنجىل، قۇران.

بۇل ءتورت كىتاپ الەمدەگى باستى دىندەردىڭ كانوندارى، زاڭدارى، قاعيدالارى جازىلعان نەگىزگى كىتاپتارى بولىپ تابىلادى. اباي ءوزى مۇسىلمان بولا تۇرا تاۋرات، زابۋر، ىنجىلدەن قۇراندى ءبولىپ الىپ ەرەكشە تۇسىرمەيدى. اللانىڭ ءسوزى دەپ وسى اتالعان ءتورت كىتاپقا بىردەي، تەڭ كوزبەن قارايدى.

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانيگۇل¹

يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ تاحقيق²ءبىل

ويلان-داعى ۇشەۋىن تاراتىپ باق

باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل.

ءدىن دە وسى شىن ويلاساڭ تاعات³ تا وسى

ەكى دۇنيە بۇل تاسديق⁴ - حاقتىڭ دوسى

وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:

پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى، – دەگەن اباي: «اللانى ءسۇي، ادامزاتتى ءسۇي، جانە حاق جولى، ادىلەتتى ءسۇي. وسى ءۇش ءسۇيۋ يماننىڭ، سەنىمنىڭ تىرەگى – كامىل يمان ياعني «يمانيگۇل»، – دەيدى.

 

«ءدىن دە وسى شىن ويلاساڭ تاعات تا وسى»، – دەپ، «يمانيگۇل» مەن ءدىندى ءبىر نارسە دەپ تۇسىندىرەتىن اقىن، وسىلاردى بۇزاتىن – پايدا، ماقتان، اۋەسقويلىق، – دەپ، پايداكۇنەم، ماقتانشاق جانە كوڭىلىنىڭ بايلاۋى جوق اۋەسقوي تۇراقسىز ادامداردى يماندى ادامدارعا قاراما-قارسى سۋرەتتەي كەلىپ:

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج - تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس، – دەيدى.

ناماز، زەكەت، جاعدايى كەلسە قاجىلىققا بارۋ ءاربىر مۇسىلمانعا پارىز سانالاتىنى بەلگىلى. بىراق، سەن قانشا جەردەن ناماز وقىپ، زەكەت (السىزدەرگە كومەكتەسۋ ءۇشىن بەرىلەتىن قايىر-ساداقا) بەرىپ، قاجىلىققا (قاعباعا بارىپ زيارات ەتۋ) بارعانىڭمەن، بويىڭدا كامىل يمان «يمانيگۇل» ياعني اللانى، ادامزاتتى، ادىلەتتى ءسۇيۋ بولماسا، سىرتىڭمەن ناماز وقىپ، زەكەت بەرىپ، قاجىلىققا بارۋىڭ اشەيىن جەمىسىن بەرمەس بوس تىرلىك، – دەيدى حاكىم اباي.

ابايدىڭ «يمانيگۇل» جانە «كاميلي ينساني»، «كامىل ادام» ياعني «جان-جاقتى تولىق جەتىلگەن ادام» تۋرالى ءىلىمىن ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنان ءبولىپ الىپ جەكە قاراستىرۋعا بولمايدى.

«يمانيگۇل» مەن «تولىق ادامدى» اباي ءىلىمى دەپ عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن تالانتتى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنىڭ «سەن دە ءسۇي ول اللانى، جاننان ءتاتتى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە: «اللانىڭ بويىنداعى سەگىز سيپاتىن قۇدىرەت پەن عىلىم سيپاتىن قوسا بىرىكتىرىپ، ونى ءبىر سوزبەن عاقىل ياعني اقىل سوزىمەن اتايدى. وسى اقىل سيپاتىنا اباي ءوز تاراپىنان ناقىليا، عاقىليا دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ەكى سيپاتتى، ياعني ادىلەت پەن راحىمدى قوسادى. وسى ءوزى ەكشەپ، دارالاپ العان قاستەرلى ءۇش ۇعىمنان، ياعني اقىل، ادىلەت، راحىمنان ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزى قالانادى»، – دەپ ويىن تۇيىندەيدى عالىم اعامىز.

اباي ىلىمىنە سۇيەنىپ ايتار بولساق، بويىندا يمانى بار ياعني «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادام» ول اللانى، ادامزاتتى ءھام ادىلەتتى سۇيەدى جانە ونىڭ ءوزى دە ادىلەتتى، اقىلدى، راحىمدى ياعني مەيىرىمدى ادام.

اباي ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە: «بۇل ايتىلعان ءۇش ءحيسلياتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، انان سوڭ – اۋليەلەر، انان سوڭ – حاكيمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار»، – دەي كەلىپ، دۇنيە سىرلارىنىڭ سەبەبىن ءبىلىپ، احيرەت ءۇشىن ەمەس، ادام بالاسىنىڭ پايداسى، يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن حاكيمدەردى اباي اۋليەلەردەن اناعۇرلىم بيىك قويادى. اۋليەلەردەن حاكيمدەردى بيىك قويعان ابايدىڭ ءدىني فاناتيزمگە اشىق قارسى كەلۋىندە حالقىمىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ، رۋحىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ەرتە تۇركىلىك ۇعىم جاتقان سەكىلدى. دىنگە فاناتتىق تۇرعىدا بەرىلۋ – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سەزىمىنە جات نارسە بولعاندىعى اقيقات دۇنيە.

ابايدىڭ «يمانيگۇل» مەن «تولىق ادام» ءىلىمىنىڭ ءتۇپ مازمۇن-ماقساتى; جان-جاقتى  تولىق جەتىلگەن ادامنىڭ (نراۆستۆەننايا ليچنوست) قاسيەت-سيپاتتارىن ايقىنداپ جەتكىزە ءتۇسىپ، تاربيەلىك، مورالدىق – فيلوسوفيانىڭ نەگىزىن، ءدىننىڭ تۇپكى ماقسات نەگىزىمەن جاقىنداستىرا، ءبىر بىرلىكتە قاراستىرۋ بولىپ تابىلسا كەرەك.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ادامزاتتى وركەنيەتكە جەتكىزگەن كىم؟ نە؟ قالاي؟           نە ءۇشىن؟ نە سەبەپتى؟ دەگەن سۇراقتار كورىنەدى. قانداي ءدىنشىل ادام بولسا دا، جاراتۋشى كۇش تۋرالى «كىم؟» بولماسا «نە؟» – دەپ ۇلى جاراتۋشى حاق تۋرالى ويلانباۋى مۇمكىن ەمەس.

قاسيەتتى قۇران-كارىمدە ۇلى جاراتۋشى اللا تۋرالى: «اللا بىرەۋ. اللا مۇڭسىز. ءار نارسە وعان مۇقتاج. ول تۋمادى دا، تۋىلمادى. ءارى وعان ەشكىم تەڭ ەمەس».                    («ىقىلاس» سۇرەسى)  تۋرا وسىلاي جازىلعان. قاراپايىم پەندە ءۇشىن تولىق ءتۇسىنىپ كەتۋ اۋىرلاۋ. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر مۇسىلمان – ءمۇمين اللانىڭ بار ەكەنىنە، ءبىر ەكەنىنە سەنىپ، يمان كەلتىرۋ – پارىز. بۇل – يمان-شارتتىڭ ەڭ باستى قاعيداسى. اللانى تولىق تانىپ بىلگىسى كەلىپ:

كوڭىلگە شاك، ءشۇبالى وي المايمىن

سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايمىن.

اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن، – دەگەن حاكىم اباي، بۇل جەردە ءبىر اللانىڭ بار ەكەندىگىنە، حاقتىعىنا شاك كەلتىرىپ، سەنبەي تۇرعان جوق.

ول جاراتۋشى ءبىر اللانى بار بولمىسى، اقىل – ساناسىمەن ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ بارىپ يلانعىسى كەلەدى. مۇسىلمان شاريعاتى: «اللانىڭ بار ەكەنىنە سەنىپ، ويلانباي يلان»،–  دەسە، اباي: «سەنىپ، يلانۋ ءۇشىن ويلانامىن»، – دەيدى.

«اتىمدى ادام قويعان سوڭ، قايتىپ نادان بولايىن»، – دەگەن ۇلى اباي، جاراتۋشىنىڭ ءوزىن سانامەن قابىلداپ، ءوز اقىل تەزىنە سالادى. ابايدىڭ دىنگە بولەك كوزبەن، باسقاشا قاراپ، جاڭاشا پايىمداۋى – مۇسىلمان شاريعاتىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگىسى كەلگەن شىن مانىندەگى ءدىن عۇلاما-عالىمىنا عانا ءتان تەرەڭ وي دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋىمىزگە تولىق نەگىز بار.

اباي ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە: «يمان دەگەنىمىز – ءبىر عانا يناماق ەمەس، سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە، ۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە، مۇحاممەد مۇستافا س.ع.ۋ. ونىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە يناندىق (يلاندىق، سەندىك)» – دەيدى.

ءسىز اللاعا شىن سەنىپ يمان كەلتىرۋىڭىز كەرەك. باسقاشا بولسا ول يمان ەمەس.

اباي: «ءسىز ءامانتۋ ءبيللاھي كاما ءھۋا بي يمايھي ۋا سيفاتيھي (قۇدايعا ونىڭ ەسىمدەرى مەن سيپاتتارىنا يمان كەلتىرەمىن)» – دەدىڭىز. (38-قارا ءسوز). ياعني، ءسىز اللا تاعالاعا جانە ونىڭ سەگىز سيپاتى مەن توقسان توعىز ەسىمىنە سەنەسىز.

«ەگەر دە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعريعلاماساق بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى»، – دەيدى حاكىم اباي ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە. اللانىڭ وزىنە ءتان سەگىز سيپاتى بار. ولار: 1. حايات – تىرشىلىك، ءتىرى بولۋ، 2. عىلىم، 3. قۇدىرەت – كۇش، 4. باسار – كورۋ، كورۋشى. 5. سامىع – ەستۋ، ەستۋشى. 6. يرادا – تىلەۋ، قالاۋ. 7. كالام – ءسوز، سوزدەر. 8. تاكين – بولدىرۋ.

«بۇل سەگىزىنەن اللا تاعالاداعىداي كامىلات – عازامات (جەتىلۋ، ۇلكەيۋ) ءبىرلان بولماسا دا، پەندەسىنە دە اربىرىنەن ءوز حالىنشە بار قىلىپ جاراتىپتى» – دەيدى اباي. (38-قارا ءسوز)

ءبىز اللا تاعالانى وزىنە ءتان سەگىز سيپاتى ارقىلى تانىپ، سەنىپ، يمان كەلتىرىپ، وعان ءوز حالىمىزشە ۇقساۋدى شارت ەتۋىمىز كەرەك.

حاكىم اباي: «اللا تاعالاعا ۇقساي الام با دەپ، ناداندىق ءبىرلان ول سوزدەن جيىركەنبە، ۇقسالىق – ءدال بىردەيلىك داعۋاسى ءبىرلان ەمەس، سونىڭ سوڭىندا بولماق»، – دەيدى دە، «زاتى تۇگىل حيكىمەتىنە (دانالىعىنا) ەشبىر حاكيم (دانىشپان، دانا ادام) اقىل ەرىستىرە المايدى. اللا تاعالا ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز ولشەۋلى»، – دەيدى.

ءاربىر پەندەنىڭ اللا تاعالاعا شەكسىز سەنىپ، ۇقساپ باعۋى، ونىڭ اللاعا دەگەن  سەنىمى ءھام يمانى بولماق.

«اللا تاعالا عىلىمدى، راحىمدى، ادىلەتتى، قۇدىرەتتى ەدى»، – دەي كەلىپ، اباي: «اللا ادامدى ماحابباتپەن جاراتتى. كۇللى عالامداعى نارسەلەر ادامنىڭ پايدالانۋى ءۇشىن جانە ادام بالاسىنىڭ ناسىبىنە تاۋسىلماس ازىق بولسىن دەگەندىك»، – دەيدى دە: «ماحابباتقا ماحابباتپەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك ەمەس پە؟» – دەگەن اباي: «ماحاببات پەن قورقىنىش – بۇل وت پەن سۋ سەكىلدى، ءبىرى بار جەردە ەكىنشىسىنە ورىن جوق»، – دەپ، (38-قارا ءسوز) اللانى ەش قورقىنىشسىز شىنايى ماحابباتپەن ءسۇيۋدى ۋاعىزدايدى.

اللاعا شىن سەنىپ، عاشىق بولىپ، ونى ەش قورقىنىشسىز شىنايى ماحابباتپەن ءسۇيىپ، اللانى عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك. عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى. اللانى قالاي سۇيسەك، عىلىمدى سولاي ءسۇيۋىمىز قاجەت. اباي تۇسىنىگىندەگى وقۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى كەلەتىن عىلىم – ءار نارسەنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ،اقيقاتتى بىلدىرمەۋ ءۇشىن كەرەك.

ال مۇسىلماننىڭ نەگىزگى بەس شارتىنىڭ ەڭ باستىسى اللانى تانۋ بولسا، حاكىم ابايدىڭ    38-قارا سوزىندەگى عاقليا بويىنشا جاراتۋشى كۇش جالعىز اللا جاراتقان جاراتىلىستى اللانىڭ ءبىر سيپاتى عىلىم ارقىلى ءتۇسىنىپ تانۋدىڭ ءوزى، اللانى تانۋ بولىپ سانالادى. ابايدىڭ اللانى عىلىم ارقىلى تانۋ دەگەن ويىنىڭ استارىندا جاراتۋشى جاراتقان عالامداعى كۇللى جاراتىلىستى عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك دەگەن وي جاتىر.

ءدال قازىرگى تاڭدا جاراتىلىستىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى ءتۇرلى جورامالدىڭ ىشىندەگى عىلىم مەن كوپشىلىككە بەلگىلىسى ەكەۋ. ونىڭ ءبىرىنشىسى، جاراتىلىس ماتەريادان ياعني كىشكەنە عانا بولشەكتەن ءوسىپ جەتىلەدى، – دەگەن عىلىمدا ابدەن قالىپتاسقان ماتەرياليستىك-عىلىمي كوزقاراس بولسا، ەكىنشىسى، كۇللى جاراتىلىستى جاراتقان  ءبىر عانا جاراتۋشى كۇش دەيتىن يدەياعا سەنەتىن-يدەاليستىك كوزقاراس.يسلام تۇسىنىگى بويىنشا، 99 ەسىمى بار جاراتۋشى كۇش كوبىنە «اللا» دەپ اتالادى. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، – دەيتىن اباي، كوزقاراسى جونىنەن – يدەاليست. بۇل – داۋسىز اقيقات! ءبىر قۇداي دەپ، جاراتۋشى كۇشكە سەنەتىن يدەاليستىك كوزقاراستاعى ادامدار، كوزگە كورىنىپ، كوڭىلگە سەزىلگەن تۇتاس عالام – جاراتىلىستى ماتەريادان ياعني كوزگە كورىنبەيتىن كىشكەنە بولشەكتەن  ءوسىپ جەتىلدى دەيتىن عىلىمي – ماتەرياليستىك كوزقاراستى دا، عىلىمدى دا ەش ۋاقىتتا مويىنداماعان. ەڭ قىزىعى، اباي كوزقاراسى جونىنەن جاراتۋشى كۇش ءبىر اللاعا سەنگەن «يدەاليست» بولا تۇرا، عىلىمدى مويىنداعانى بىلاي تۇرسىن، عىلىمدى اللانىڭ ءبىر سيپاتى دەي وتىرىپ، اللانى عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك، – دەيدى.

XVIII-XIX عاسىرلارعا دەيىنگى ادامزات تاريحىنداعى عۇلاما دانىشپانداردىڭ بارلىعى دەرلىك يدەاليستىك كوزقاراستا بولعاندىعىن ەسكەرسەك، وزىنە دەيىنگى عۇلاما – دانىشپانداردان ابايدى دارا كورسەتىپ، ەرەكشەلەپ تۇرعان، عىلىم اللانىڭ ءبىر سيپاتى، سوندىقتان دا اللانى عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك، – دەيتىن حاكىم ابايدىڭ ءدال وسى پىكىرى. «اللانىڭ ءسوزى دە راس»، –دەگەن اباي ءۇشىن اللانىڭ ءسوزى، ول – كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپ – قۇران-كارىم. قۇران سۇرەلەرى مەن اياتتارىن اباي اللانىڭ ءسوزى، اقيقات دۇنيە، – دەپ قابىلداعان. مىنە، وسى قاسيەتتى قۇران-كارىمدەگى قۇران اياتتارى تۋرالى بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ءابساتتار قاجى دەربىسالى ءوزىنىڭ  «عىلىم جانە ءدىن» اتتى ماقالاسىندا: «قۇراننىڭ تاعى ءبىر باعا جەتپەس مۇعجيزاعا تولى اياتىندا انا قۇرساعىنداعى ءسابيدىڭ ءوسۋ كەزەڭدەرى،اتاپ ايتقاندا،الدىمەن  سۇيەكتەر ءبىتىپ،كەيىننەن سۇيەكتەردى بۇلشىق ەتتەر قاپتايتىنى تۋرالى بىلايشا بايان ەتىلەدى: «راسىندا،ءبىز ادامدى ناعىز (سۇزىلگەن) بالشىقتان جاراتتىق.سوسىن ونى شاۋەتتىڭ ءبىر تامشىسى كۇيىندە مىقتى جەرگە ورنالاستىردىق.سوسىن ول تامشىنى الاقاعا (جابىسقاق ۇرىقتانعان كلەتكاعا) سوسىن ونى مۋدعاعا ء(بىر جاپىراق ەت كورىنىسىندەگى جاراتىلىسقا)سوسىن مۋدعانى سۇيەكتەرگە اينالدىردىق،سوسىن سۇيەكتەردى ەتپەن قاپتادىق،سوسىن ونى باسقا ءبىر جاراتىلىس جاسادىق.اللا-ەڭ كەرەمەت جاراتۋشى».             ( «مۋمينين»سۇرەسى،12-14 اياتتار)

شىنىمەن-اق فيزيكا عىلىمى،سۋ استى زەرتتەۋلەرى،ەمبريولوگيالىق جاڭالىقتار، تىعىزدىق ولشەمى سياقتى نارسەلەر ادامنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن داۋىردە قۇراننىڭ  بۇل عىلىمي اقيقاتتى ءدوپ باسىپ بايانداۋى،ونىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا باي،ۇلى جاراتۋشىنىڭ ءسوزى ەكەنىن كورسەتەد، – دەسە، بەلگىلى عالىم موريس بيۋكاي ءوزىنىڭ «بيبيليا، قۇران جانە قازىرگى عىلىم» اتتى كىتابىندا: «جەر مەن ونداعى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى،بالانىڭ جاتىردا جەتىلۋى سەكىلدى،ءتىپتى فيزيكا مەن ماتەماتيكانىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنە دەيىن تولىپ جاتقان عىلىمي تۇجىرىمدارمەن تانىس كىسىلەردىڭ ونىڭ قۇران ماتىنىمەن تولىق ساي كەلەتىنىن كورمەۋى مۇمكىن ەمەس.كوپتەگەن سۇرەلەر مەن اياتتارداعى قۇپيا حابارلاردى اشۋ عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت», – دەپ جازدى.

عىلىم – ول ادامدى وركەنيەتكە جەتكىزەتىن جول عانا ەمەس، ونى اباي ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرمەن بايلانىستىرا قارايدى.

ابايدىڭ 17-قارا سوزىندە ادام بويىنداعى قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ارقايسىسى ءوز قاسيەتتەرىن بيىك قويىپ ايتىسقاندا، اباي ولاردى عىلىمعا جۇگىندىرىپ، تورەلىگىن عىلىمعا ايتقىزادى.

مىنە وسىدان-اق ابايدىڭ عىلىمدى بار جايدان بيىك قوياتىنى انىق بايقالادى. دۇنيە تانۋدىڭ كىلتى – عىلىمدا، عىلىمدى اقيقاتتى بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك دەگەن اباي: «عىلىمسىز اقيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا ەشبىر عيبادات ورنىندا بارمايدى. بۇل كۇندەگى ءتاحسيل عۇلىم (عىلىم ۇيرەنۋ) ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زاماندا پايداسى جوق بولادى. موللالار بىلاي تۇرسىن، حۇسۋسان  (اسىرەسە) بۇل زاماننىڭ يشاندارىنان بەك ساق بولىڭدار. ولار – ءفيتنا (بۇزىقتىق، بۇلىنشىلىك) عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى. وزدەرى حۋكىم شاريعاتتى (شاريعات  جولى) تازا بىلمەيدى. كوبى نادان بولادى", – دەپ، (38-قارا ءسوز)  عىلىمنان  حابارسىز،    ءبىلىمسىز   مولدالار مەن   عىلىمدى   وقىتپايتىن، سحولوستيكالىق  ءدىني مەدرەسەلەردى ءبىتىرىپ شىققان نادان شاكىرتتەردى سىنايدى.

اباي سىنىندا شىندىق مول. اباي زامانىنداعى ءدىن ۇستازدارىن بىلاي قويعاندا، قازىرگى تاڭداعى ءدىن ۇستازدارىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى، ولار اللانىڭ ءسوزى «قۇران-كارىمدى» زامانۋي عىلىمدار حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، گيدرولوگيا، مەديتسينا سەكىلدى عىلىمدارمەن بايلانىستى تۇسىندىرە الماۋىندا. ولار ءۇشىن ءدىن مەن عىلىم  ەكى باسقا، ەكى بولەك دۇنيە. ال، حاكىم اباي ءۇشىن ءدىن مەن عىلىم ءبىرتۇتاس، ءبىر دۇنيە. ەكەۋى دە ءبىر اللانى تانۋ جولىندا قىزمەت ەتۋ كەرەك. ادىلدىك ءۇشىن اتاپ وتكەن ءجون، ريم پاپاسىنىڭ تەولوگيا جونىندەگى مۇشەسى، يرلاندياداعى ءدىني ەپيسكوپول ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مايسيل لەدۆيت، موريس بيۋكاي، ءابساتتار قاجى دەربىسالى سەكىلدى عالىمدار وزدەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە ءدىن مەن عىلىمدى بىرگە قاراستىرۋدا.

شىعىستانۋشى عالىم ءابساتتار قاجى دەربىسالى ءوزىنىڭ «عىلىم جانە ءدىن» اتتى عىلىمي ماقالاسىندا وسىمدىكتەردەگى اتالىق – انالىق ۇرىقتار تۋرالى، سۋلارى ارالاسپايتىن تەڭىزدەر، جەردىڭ اينالۋ باعىتى، انا قۇرساعىنداعى ءسابيدىڭ پايدا بولۋى مەنەن ءوسۋ كەزەڭدەرى تۋرالى        XX عاسىردىڭ سوڭىنداعى عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ، قۇران-كارىم سۇرەلەرىندە وسىدان ون ءتورت عاسىر بۇرىن ايتىلىپ قويعانىنا توقتالىپ وتەدى.

يا قازىرگى زاماناۋي عىلىمنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ءبىر مىندەت، ول - قۇراننىڭ  سۇرەلەرى مەن اياتتارىن عىلىمي تۇردە تالداۋ. بۇل وڭاي شارۋ ەمەس. قۇراندى عىلىمي تۇردە تالداۋ ءۇشىن، قۇراندى ءتۇسىندىرىپ تالداۋشى عالىم، عىلىمنىڭ بار سالاسىن جەتىك ءبىلۋى شارت. ويتكەنى، قۇران – بار عىلىمنىڭ توعىسقان جەرى. وسىنى بىلگەن ۇلى اباي:

قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى - ءدۇر ول

تا'ۋلينە جەتەرلىك عىلىمىڭ شاق، – دەيدى.

قۇراننىڭ ماعىناسىن تەرەڭ ءبىلىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادامعا ۇلكەن عىلىمي دايارلىق كەرەك ەكەنىن ايتادى ۇلى اقىن.

XIX  عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پاتريارحالدى مەشەۋ قازاق قوعامىندا ءومىر ءسۇرىپ،       XXI عاسىردىڭ الدىڭعى قاتارلى ويشىل عالىمدارىنىڭ قۇراندى عىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋ كەرەك، سەبەبى ءدىن مەن عىلىمنىڭ نەگىزى ءبىر دەگەن تەرەڭ عىلىمي پىكىرلەرىن ولاردان ءبىر جارىم عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن ايتقان ۇلى ابايدىڭ جان-جاقتى تەرەڭ بىلىمىنە ەرىكسىز تاڭ قالاسىز.

عىلىم – جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ جاراتقاندارىن، ونىڭ سەبەبى مەن ناتيجەسىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى. سوندىقتان دا ءبىز اينالا قورشاعان ورتانى عىلىم ارقىلى تۇسىنۋگە تىرىسامىز. بىراق، عالىمدار قورشاعان ورتانى زەرتتەي ءجۇرىپ، زەرتتەۋدى اقيقاتتى ءبىلۋ، جاراتىلىس سىرلارىن ءتۇسىنۋ، جاراتۋشى كۇشتى تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن زەرتتەپ جۇرگەندەرىن كوپ جاعدايدا وزدەرى دە سەزىپ، بىلە بەرمەيدى. سەبەبى، عالىمدار ءوز زەرتتەۋ وبەكتىسىن قورشاعان جاراتىلىستان بولە-جارا جەكە زەرتتەيدى، ولار كوپ جاعدايدا بۇكىل عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى جەتە ءتۇسىنىپ ەسكەرە بەرمەيدى.

ال، عالامداعى ۇيلەسىمدىلىكتى وتە تەرەڭ دە نازىك تۇسىنگەن اباي: «بۇل كوزگە كورىلگەن، كوڭىلگە سەزىلگەن عالامدى قانداي حيكمەت (دانالىق، دانىشپاندىق) ءبىرلان جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەت ءبىرلان ورناستىرعان، ەش ادام ۇعىلىنىڭ اقىلى جەتپەيدى»، – دەپ تاڭ قالادى.  (38-قارا ءسوز)

مىنە، ابايدىڭ قازىرگى عالىمداردان باستى ەرەكشەلىگى: ول – بۇكىل عالامدىق ۇيلەسىمدىلىكتى جان-جاقتى تەرەڭ سەزىنە بىلۋىندە. ابايدىڭ ۇعىمىندا اللا حاق، مىنا شەكسىز شەتسىز عالامدى جاراتۋشى ءبىر اللا. اللانىڭ سەگىز سيپاتى مەن توقسان توعىز ەسىمىنە ەلىكتەۋ ارقىلى، اللانى عىلىم ارقىلى ءبىلىپ، اللاعا ىشتەي ۇقساۋعا تىرىسىپ، اللانىڭ بار ەكەنىن بىلمەك پارىز،- دەپ وي قورىتاتىن حاكىم اباي: «اقىل مەن حاۋاستى (جاراتۋشى ەنى) تانىپ بولمايدى، بىراق ونى جۇرەك سەزەدى»، – دەگەن دۇنيەتانىمدىق وي قورىتىندىسىنا كەلەدى. ال، بۇل اسا كۇردەلى باستى ماسەلەنى تۇسىندىرۋدە مۇتاكالليمين عىلىمىنىڭ شاماسى جەتپەيدى دەگەن وي بايلامىن جاساعاندىقتان:

اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن

بىلمەيدى جۇرەك سەزەدۇر.

مۇتاكالليمين، مانتيكين

بەكەر بوسقا ەزەدۇر، – دەگەن ماعىناسى اسا تەرەڭ، ءتىپتى ابايتانۋشىلار ۋشىعىنا جەتە الماي جۇرگەن وي تولعانىسىن ايتىپ وتىرۋى جاي نارسە ەمەس»، – دەيدى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى.

جاراتۋشى كۇش ءبىر اللانى اقىلمەن ءبىلىپ بولمايدى. ونى ادام تەك قانا جۇرەكپەن سەزەدى، – دەگەن ابايعا، اللانىڭ قۇدىرەتىن ونى جاراتقاندارى ارقىلى تانى، ويلانباي يلان دەيتىن يسلام ءدىن – ۇستازدارىنىڭ كوزىمەن قاراساق، ابايدىڭ مۇنىسى – كۇپىرلىك، تىپتەن ءدىن – يسلامعا قارسى شىعۋ سەكىلدى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. سەبەبى، اباي قيسىندى ءسوز ارقىلى اللانىڭ بار ەكەنىن دالەلدەۋشى ءدىني عىلىمدار «مۇتاكالليمين» جانە «مانتيكيندى» جوققا شىعارىپ، مانسۇقتاپ وتىر.

وسى ورايدا ابايدىڭ كوزىن كورگەن كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگىندەگى: «اباي شىن ماعىناسىندا مۇسىلمان ەدى. بىراق، مۇسىلمانشىلىعى مولدا، قوجا ايتىپ جۇرگەن سىرتى سوپى، مۇسىلماندىق ەمەس، ۇلكەن سىنمەن، تەرەڭ ويمەن ءوز جۇرەگىمەن تاپقان مۇسىلماندىق بولاتىن. بەرگى جەرلەردەگى كىتاپ ءسوزى، مولدا ءسوزى، شاريعات جولى دەگەننىڭ بارلىعىنا سىنمەن قاراپ، ءدىننىڭ نەگىزىن، ماقسات-باعىتىن عانا الىپ، سونى اقيقات ءدىنى قىپ قولدانعان. ابايدىڭ ءدىنى مۇسىلمانشىلىقتىڭ ىشىندە وسىنداي جولمەن ۇلكەن سىنمەن تابىلعان تازا اقىل ءدىن ەدى»، – دەگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى اسا تەرەڭ ەكەنىن سەزەمىز.

«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ»، – جىرلاعان ۇلى گۋممانيست اباي ادامگەرشىلىكتى، تاربيەلىك، مورالدىق-فيلوسوفيانى بارىنەن جوعارى قويادى. اللانىڭ ءوزى دە، «ونىڭ ءسوزى» دە راس دەپ، ادام بويىنا «يمانيگۇل» ەگىپ، كامىل-مۇسىلمان «تولىق ادامدى» ناسيحاتتايتىن اباي ءىلىمى، نەگىزىنەن اقىلدىڭ جانە ادامگەرشىلىكتىڭ ءدىنى.

اباي شىعارماشىلىعى مەن ونىڭ ءىلىمىنىڭ ەڭ باستى ماقساتى، ول – تۇلعالىق سانانى جوعارى كوتەرە وتىرىپ، دۇنيەگە وزىندىك كوزقاراسى، ويى، پىكىرى بار جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ.

اباي ءىلىمى – بۇل مورالدىق، ەتيكالىق فيلوسوفيا. اللانى عىلىم ارقىلى تانىپ، ونى شىنايى ماحابباتپەن ءسۇيىپ، يمان، عىلىم مەن ءبىلىم ءبىر اللانى تانۋ جولىندا قىزمەت ەتۋ كەرەك دەگەن ماقساتتى ويدى ۇستانعان ابايدى، يسلام ءدىنىنىڭ فيلوسوفياسىن دامىتا وتىرىپ، ءدىندى جاڭاشا پايىمداعىسى كەلگەن شىن مانىندەگى يسلامدىق ويشىل – عۇلاما دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل تالاسى جوق اقيقات دۇنيە!

ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى وتە كۇردەلى، سوندىقتان دا ول جان-جاقتى عىلىمي تالداۋدى قاجەت ەتەدى. وسىنى تەرەڭ تۇسىنگەن ءاليحان بوكەيحان: «...پريوبرەل يميا زناتوكا سۆياششەننىح كنيگ»، – دەي كەلىپ: «زدەس سلەدۋەت وتمەتيت وتنوشەنيە ابايا ك وبريادنوستيام يسلاما»، – (2.308-بەت) دەپ جازۋىندا ۇلكەن عىلىمي وي جاتىر. «بۇل جەردە ابايدىڭ ءىسلام قاعيدا-جورالارىنا دەگەن قارىم-قاتىناسىن اتاپ ءوتۋ كەرەك»، – دەگەن (ەركىن اۋدارعان ن.ماحان.) ءا.بوكەيحان سوزىندە تەرەڭ استارلى ماعىنا بار. ءدال وسى جەردە ماقالا اۆتورى، ءدىني كوزقاراسىن ءوزىنىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن ولەڭدەرى مەن 12,13,27,35,36,38-قارا سوزدەرىندە تەرەڭنەن تولعاپ، جاراتۋشى ءبىر اللانى جان-جۇرەك، بار بولمىسىمەن، ونىڭ وزىنە عانا ءتان سەگىز سيپاتى جانە سول سەگىز سيپاتىنىڭ ەڭ نەگىزگىلەرىنىڭ ءبىرى عىلىم ارقىلى تانىپ بىلگىسى كەلگەن، سول جولدا ءدىن قاعيدالارىنىڭ جيناعى «مۇتاكالليمين» جانە «مانتيكيندى» جوققا شىعارعان ابايدىڭ ءىسلام دىنىنە دەگەن سەنىمى مەن كوزقاراسىن ايتىپ وتىر.

ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى، ابايدىڭ ءدىني سەنىمى  ونىڭ ءىسلام ءدىنىنىڭ قاعيدا–جورالارىنا دەگەن جەكە ءوزىنىڭ  تۇلعالىق كوزقاراسىندا جاتىر. ءاليحان ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىن، ونىڭ شىعىسقا قاتىسى مەن اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، جاقسى بىلگەنى ماقالىنىڭ ءون-بويىنان جاقسى اڭعارلادى. ءا.بوكەيحان شىعارماشىلىعىنداعى ءبىز بايقاعان  بىر ەرەكشەلىك: ول – مۇمكىن اۆتوردىڭ ءومىرى قىم-قيعاش ساياسي كۇرەسكە تولى بولعاندىقتان بولار، مۇمكىن سول كەزەڭدەگى وقىرماننىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن ەسكەرگەندىگى شىعار، ءا.بوكەيحاننىڭ عىلىمي ماقالالارى وقۋشىسىنا  وتە قاراپايىم، اسىعىس، تىپتەن كەيدە تەزيس تۇرىندە جازىلعان سەكىلدى بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان دا ءا.بوكەيحاننىڭ ماقالالارىنا اسا مۇقيات قاراعان ءجون. سەبەبى، ءا.بوكەيحان ەڭبەكتەرىنىڭ ءاربىر سويلەمنىڭ استارىندا ۇلكەن عىلىمي وي جاتادى. كوپ جىل مىزعىماس قۇرساۋدا قالىپ،جاڭادان اشىلعان قۇرىلىقتاي بولعان، تاماشا ەنتسيكلوپەديست عالىم  ءا.بوكەيحاننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ءاربىر ءسوزى مەن سويلەمىنە قازىردەن باستاپ تەرەڭنەن وي جىبەرىپ، عىلىمي نەگىزدە تالداپ ۇيرەنبەسەك، ءا.بوكەيحان ەڭبەكتەرىندەگى ءجاي كوزگە بايقالىپ كورىنە بەرمەيتىن عىلىمي ويلارىن تەرەڭنەن ءتۇسىنىپ، بايىبىنا جەتە الماسىمىز انىق. بۇل ويىمىزعا ناقتى مىسال  ءا.بوكەيحاننىڭ 1905 جىلى جازعان  «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ»  اتتى عىلىمي-مونوگرافيالىق ماقالاسىنداعى: «بۇل جەردە ابايدىڭ ءىسلام قاعيدا-جورالارىنا دەگەن قارىم-قاتىناسىن اتاپ ءوتۋ كەرەك»، – دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوزى تولىق مىسال بولا الادى. از سوزگە كوپ ماعىنا سىيدىرا بىلەتىن دارىندى پۋبليتسيست-عالىم ءا.بوكەيحان 1905 جىلى  جازعان  ءوز ماقالاسىندا، كەلەشەكتە ابايدىڭ قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ۇلتىنىڭ ومىرىندە الاتىن ورنىن بولجاپ بىلگەندەي، بولاشاق ابايتانۋشىلار ءۇشىن ابايدىڭ ءومىرى مەن وسكەن ورتاسىن عانا ەمەس،ۇلى اقىننىڭ رۋحاني ءنار العان  قاينار كوزدەرى مەن ابايدىڭ ءدىني-كوزقاراسىن دا ءدال تاۋىپ، ءدوپ باساتىن ادەتىمەن، از سوزگە كوپ ماعىنا سىيدىرا وتىرىپ،عىلىمي نەگىزدە عاجايىپ تۇردە تەرەڭنەن اشىپ كورسەتكەن. ءبىز مۇنى ءا.بوكەيحاننىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى عىلىمي-مونوگرافيالىق ماقالاسىنىڭ نەگىزگى جەتىستىگى دەپ تۇسىنەمىز.

بۇل ويىمىزعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1905 جىلى جازعان «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى عىلىمي ماقالاسى تولىق دالەل.

ءا.بوكەيحان دا م.اۋەزوۆ تە وزدەرىنىڭ اباي تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەرىن ۇلى اقىننىڭ ومىردەن ءوتۋ كەزەڭىمەن اياقتايدى. م.اۋەزوۆ: «ماعاۋيا ولگەن سوڭ اباي ءبىر الۋان اۋرۋعا اينالادى. ەشكىممەن سويلەسپەيدى دە، ەشنارسەمەن ءوزىن جۇباتپايدى. اۋرۋىن ەشكىمگە كورسەتىپ ەمدەتپەيدى دە، مۇنىڭ ءبارىن كەرەكسىز دەپ بىلەدى. سونىمەن ماعاۋيا ولىمىنەن كەيىن 40 كۇن وتىرىپ، 23 ماۋسىمدا 1904 جىلى جارالى اقىن، جاراسى مەن ومىردە تاتقان ۋلارىن ءوز ىشىنە جيىپ، وزىمەن بىرگە الىپ، 60 جاسىندا دۇنيەدەن كوشەدى»، – دەسە، (1.158-بەت) ءا.بوكەيحان: «ۆ 1904 گودۋ 14 مايا ۋمەر ليۋبيمىي سىن ابايا، ماگاۋيا. ەتا پوتەريا پودەيستۆوۆالا نا ابايا ۋدرۋچايۋششە: ون پەرەستال گوۆوريت، يزبەگال ليۋدسكوگو وبششەستۆا ي چەرەز 40 دنەي پوسلە سمەرتي ماگاۋي سام پوسلەدوۆال زا نيم", – دەپ، (2.309-310-بەتتەر) جازادى.

بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، قوس اۆتوردىڭ دا ماعاۋيا ولىمىنەن سوڭ، اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىنەن كەلتىرگەن دەرەكتەرى بىردەي. تىپتەن ايىرماشىلىق جوق.

ءا.بوكەيحان مەن م.اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەرىن سالىستىرا وتىرىپ، زەرتتەپ شىققانىمىزدا،»ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى م.اۋەزوۆ، ءوزىنىڭ 1927-1933 جىلدارداعى ابايدىڭ العاشقى عىلىمي ءومىربايانىن جازاردا، 1905 جىلى جازىلعان ءا.بوكەيحاننىڭ «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى عىلىمي ماقالاسىن وزىنە جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەيتىن «تەمىرقازىق» رەتىندە پايدالانعانىنا كوزىمىز انىق جەتەدى.

سوندىقتان دا «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ باستاۋىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى، ۇلى عالىم ءاليحان بوكەيحان تۇر دەيمىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ءا.بوكەيحان مەن م.اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ    جازىلعان ۋاقىتىنا قاراماي، كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ ءدال قايتالانۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بىرەۋ، ول – ەكى اۆتوردىڭ دا عىلىمي ەڭبەكتەرىندەگى پايدالانىلعان دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىر جەردەن الىنۋى. بىراق، بۇل - ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

 

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. اۋەزوۆ.م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، "سانات" - 1997
2. بوكەيحان.ءا. تاڭدامالى. الماتى، "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى" باس رەداكتسياسى - 1995
3. مىرزاحمەتۇلى.م. ابايتانۋ. استانا، "Interactiv Kazakhstan" - 2014
4. ۆ.ي.لەنين و ليتەراتۋرە ي يسكۋسستۆە. موسكۆا، "حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا" - 1986
5. قۇنانباەۆ.ا. شىعارمالار جيناعى. II توم. الماتى، "عىلىم" - 1997
6. قۇنانباەۆ.ا. شىعارمالار جيناعى. I توم. الماتى، "جازۋشى" - 1986

 

نۇرعالي  ماحان، تۇركىستان وبلىسى، سوزاق اۋدانى

Abai.kz