جۋىردا جۋرناليست بولات ءمۇرسالىمنىڭ Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا "جاريالانباعان اۆتونوميا" اتتى ماقالاسى جاريالانعان ەدى. بۇگىن "Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا بەلگىلى الاشتانۋشى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ "ۇيات-اي!" دەگەن ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. ماقالادا سۇلتان حان اققۇلى عالىم مامبەت قويگەلدى جەتەكشىلىك ەتىپ، جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم تۇسىرگەن «الاش تۋى استىندا» اتتى دەرەكتى فيلمدە ايتىلاتىن "جاريالانباعان اۆتونوميا" تۋرالى پىكىرگە قارسىلىق بىلدىرەدى. ءبىز وسى ماتەريالدىڭ ءبىر ءارپىن دە وزگەرتپەي وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. قارسى تاراپتىڭ ايتار ءۋاجى بولسا، ولارعا دا مىنبەر بەرەتىنىمىزدى ەسكەرتەمىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى   

«دەكابىردىڭ 12-ءسى كۇنى ءتۇس اۋا ساعات 3-تە

دۇنيەگە الاش اۆتونومياسى كەلىپ،

ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى».

ءا. ەرمەكۇلى.

1914 جىلى ءبىرى رەداكتورى، ەكىنشىسى ونىڭ وڭ قولى بولىپ شىعارىپ جاتقان «قازاق» گازەتىندەگى ءبىر ماقالا ءۇشىن وتارشىل بيلىكتىڭ ا. بايتۇرسىنۇلى مەن م. دۋلاتۇلىن تۇرمەگە جاپقانىن ساماردا ەميگراتسيادا ءجۇرىپ بىلگەن التى الاش كوسەمى ءا.ن. بوكەيحان گازەتكە «ۇيات-اي!» دەگەن ايدارمەن ماقالا جاريالادى. ماقالادا ول: «ورىسقا گازەتا، جۋرنال شىعارىپ جول اشقان ا.ن. راديشوۆ (راديششەۆ) اباقتىعا جابىلىپ، 10 جىل سىبىرگە ايدالعان. وسى راديشوۆ زامانداسى، تاعى ورىسقا گازەتا، جۋرنال شىعارىپ ەۋروپا جولىن اشقان ن.ي. نوۆيكوۆ شليسسەلبۋرگ دەگەن زور قيىن اباقتىدا 15 جىل وتىرعان. باۋىرىم احمەت، ميرياقۋب!! سەن ەكەۋىڭنىڭ اباقتىڭ راديشەۆ پەن نوۆيكوۆ اباقتىسى... شىراقتارىم، سەندەردى مىنەگەندە وسىلارمەن ءبىر سالىپ مىنەسە، نە ارماندارىڭ بار!» - دەپ ەكى ادال ۇزەڭگىلەسىن رۋحتاندىرادى، جۇباتادى. ال ماقالاسىن نەگە «ۇيات-اي!» دەپ اتاعان سەبەبىن ول بىلاي تۇسىندىرەدى: «وسى حح ع. باسىندا ۇكىمەت مۇجىققا دۇرە سالۋدى جول قىلىپ شىعارماق بولعاندا، ادام بالاسىنان وزعان، كۇن جوعالماسا اتى جوعالمايتىن لەب نيكولاەبيش تولستوي «رۋسسكيە بەدوموستي» گازەتاسىنا حات جازىپ جاريا قىلدى. سول تولستوي جازعان حاتتىڭ اتى «ۇيات» ەدى. وسى حات اتىن وزگە سوزگە اۋدارساق، ماعىناسى مىناۋ: «ءبىز ادام ەمەس پە ەدىك، ۇيات ءبىزدىڭ بەلگىمىز ەمەس پە ەدى؟ وسى جالعىز بەلگىدەن ايرىلىپ، انا ءتورت اياعىنا سيىنعان اتالارىمىزدىڭ اۋلىنا قايتقانىمىز با؟» (قىر بالاسى. ۇيات-اي! //«قازاق»، 1914.16.03, № 54. ورىنبور. – 4 ب.).

بۇگىنگى قازاق ۇلتى مەن ونىڭ زاماناۋي مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان، قازىرگى قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، شەكاراسىن انىقتاپ، شەگەلەپ كەتكەن الاش اۆتونومياسىن «جاريالانباعان اۋتونوميا» دەپ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي الاقايلاۋمەن شەكتەلمەي، دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ كوگىلدىر ەكرانعا شىعارعانىن كورگەندە ءا.ن. بوكەيحاننىڭ وسى ماقالاسى ەرىكسىز ەسىمە تۇسكەنى.

وعان قوسا الاش اۆتونومياسىنا ارنالعان جيىن-كونفەرەنتسيالاردا «الاش قايراتكەرلەرى ارماندارىنا جەتە الماي كەتتى» نەمەسە «اللاعا شۇكىر، الاش قايراتكەرلەرى اقتالدى» دەپ ءالى كۇنگە دەيىن جىلاپ-سىقتايتىن عالىمدار دا جوق ەمەس كورىنەدى. ولارعا ايتارىم: وتارلىققا ءتۇسىپ مەملەكەتتىگىنەن، جەر-سۋىنان ايرىلىپ ازىپ-توزعان حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىن جەتىلدىرىپ، كەلمەسكە كەتكەن كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ ءۇيىندىسى ۇستىنەن ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قايتا قۇرىپ كەتكەن الاش قايراتكەرلەرى قالايشا ارمانىنا جەتە الماي كەتەدى؟ بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن – قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وكىمەتى الاش قايراتكەرلەرىن «حالىق جاۋى» دەپ جالا جاۋىپ قىرىپ الىپ، جەارتى عاسىردان كەيىن ءوزى اقتادى. ولاردى ناقاقتان ناقاق ايىپتاعان دا، اقتاعان دا قانىشەر بيلىك پەن يمپەريانىڭ ءوزى قايدا؟ ال الاش قايراتكەرلەرى حالقىنىڭ جادىندا ارقاشاندا اق بولىپ قالدى ەمەس پە؟

ەندى ءسوزدى كوبەيتپەي «جاريالانباعان اۋتونوميا» دەگەن باستى ساۋالعا كوشەيىن. بۇل ساۋال «الاش تۋى استىندا» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ «جاريالانباعان اۆتونوميا» دەگەن ءىى-بولىمىنەن عانا ەمەس (شىنىن ايتسام، ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى كۇتپەگەن جەردەن الماتىدا وتكىزىلىپ، ونى كورۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمادى; جالپى ءفيلمنىڭ قالىڭ كورەرمەن قاۋىمعا قاشان ۇسىنىلاتىنىن ءبىر اللا بىلەدى), الاش تاريحىن زەرتتەۋگە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتىن سارپ ەتكەن كاسىبي تاريحشى-عالىم، اكادەميك مامبەت قويگەلديەۆتىڭ تالاي رەسمي جيىندا ايتىپ جۇرگەن پىكىرىنەن تۋىپ وتىر. الاش اۆتونومياسىن ءتىپتى جوققا شىعارعىسى كەلەتىن تاريحشى-سىماقتار دا جوق ەمەس. ەگەر ولار ءوز پىكىرلەرىن كوبىنە الەۋمەتتىك جەلىلەردە جازىپ كەلسە، اكادەميك قويگەلديەۆتىڭ رەسمي  جيىنداردا ايتاتىن ءسوزىنىڭ توقەتەرى مىناۋ: «الاش اۆتونومياسى بولعان جوق، سەبەبى ءوزىن رەسمي تۇردە جاريالانعان جوق. الاش وردا ۇكىمەتى بولدى». بۇل تەزيس ەشبىر ساناعا سىيمايدى، ونى ءتىپتى ەشبىر تاريحي ايعاق-دەرەككە سۇيەنبەي-اق تەرىسكە شىعارۋعا بولادى. ايتسە دە وسىدان 1 عاسىر بۇرىن «قازاق» گازەتى بەتتەرىندە الاش قايراتكەرلەرى نەگىزىن سالىپ كەتكەن ەركىن پىكىرتالاس ءداستۇرىن قايتا ءتىرىلتىپ، ءوز ءۋاجىمدى ايتايىن. ودان بۇرىن مىناداي ماڭىزدى ماسەلەگە نازار اۋدارا كەتەيىن.

مامبەت مىرزا «الاش» تاريحىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن دا قورعاپ، بىرنەشە كىتاپ (مونوگرافيا) جازىپ، اكادەميك اتاعىن دا الدى. بولات ءمۇرسالىم دە الاش تاقىرىبىن زەرتتەۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جۋرناليست. يا، ءجۋرناليستىڭ دە، اسىرەسە اكادەميكتىڭ الاش تۋرالى شيرەك عاسىردان بەرى بەرىك قالىپتاسقان كوزقاراسىنىڭ اياق استىنان «ەۆوليۋتسياعا» ۇشىراۋى، الاش ۇلتتىق جەرلى اۆتونومياسىنىڭ 1 عاسىرلىق مەرەيتويى جىلىندا جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ونى «جاريالانباعان اۆتونوميا» دەپ 180⁰-قا بۇرا تارتۋى كوپشىلىككە اشىق اسپاننان جاي تۇسكەندەي اسەر ەتسە كەرەك. بىراق ونىڭ تەرەڭ سىرى نە پالەندەي جۇمباعى جوق. «الاش تۋى استىندا» ءفيلمىنىڭ ستسەناريىن جازعان ب. ءمۇرسالىمنىڭ، ءفيلمنىڭ باستى كەڭەسشىسى م. قويگەلديەۆتىڭ 180⁰-قا بۇرا تارتۋىنىڭ استارىندا كادىمگى تاپسىرىس جاتىر. كەڭەس داۋىرىنەن بيلىكتىڭ قولىنان جەم جەپ، ونىڭ الدىندا «ءلابباي» دەپ ماراپات الىپ ۇيرەنگەن زيالىلارىمىزدىڭ الدىڭعى بۋىنىنان ودان باسقانى كۇتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ويتكەنى بۇگىنگى ساياسي كونيۋنكتۋراعا سايكەس، قازىرگى قازاق ەلى 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا قۇرىلعان جوق، ودان 1 عاسىر كەيىن – 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا (قوس اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسكەندەي) پايدا بولدى. ياعني وعان دەيىن قازاقستاننىڭ قازىرگى جەر اۋماعىندا ەشقاشان قازاق مەملەكەتى بولعان جوق، ويتكەنى ونىڭ شەكاراسى بولماعان (ولاي بولسا مەملەكەتتىك شەكاراسى بولماعان شىڭعىس حان يمپەرياسى دا ميف بولىپ شىقپاي ما!؟!). الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمدە، بىرىنشىدەن، الاش قوزعالىسىنىڭ جانە پارتياسى مەن اۆتونومياسىنىڭ جەتەكشىسى ءا.ن. بوكەيحان ەمەس، ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ باس كەيىپكەرگە اينالۋى، ەكىنشىدەن - ءفيلمنىڭ ءىى-ءبولىمى «جاريالانباعان اۆتونوميا» اتالىپ، اۆتونوميانىڭ 100-جىلدىق مەرەيتويىندا ەمەس، ودان ءبىر جىل كەيىن – بيىل شىعۋى دا سونىڭ سالدارى بولسا كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرى مەن تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ارۋاقتارىنا قيانات جاساۋ اششى دا بولسا بۇگىنگى كۇننىڭ بولمىسىنا اينالدى. مىسالعا ابىلاي حاننىڭ 300-جىلدىعىن 2 جىل كەشىكتىرىپ وبلىستىق دەڭگەيدە تويلاۋ، يۋنەسكو تاراپىنان «شىنايى بۇكىلالەمدىك داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعىن جانە قازىرگى قازاق ەلىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، شەكاراسىنىڭ نەگىزىن بەلگىلەپ كەتكەن الاش اۆتونومياسىنىڭ 100-جىلدىعىن ءتىپتى ەلەمەۋ، اباي اتىنداعى تۇڭعىش ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ تاشكەنتتەگى 10 «الاش» جىلىن ىسىرىپ تاستاپ، شولتيتىپ 90-تويلاۋدى اتاسا دا جەتىپ ارتىلادى.

ال ەندى باستاپقى تاقىرىبىمىزعا ورالساق، الاش – مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ال الاش وردا – ونىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك اتقارۋشى بيلىگى (ۇكىمەتى). مەملەكەت بولماسا، ونىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك اتقارۋشى بيلىگى قايدان پايدا بولادى!؟! مەملەكەتتىك بيلىك جوق جەردە مەملەكەت تە بولمايدى. كەرىسىنشە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بولۋى – مەملەكەتتىڭ بولعانىنا بىردەن ءبىر دالەل. ول اكسيوما. التى الاش كوسەمى ءاليحان دا، ونىڭ ادال ۇزەڭگىلەسى مىرجاقىپ – ماديار دا «الاش وردا ويران بولعانى - الاش تۋى قۇلاعانى. ونان سوڭ بىزگە جۇرتتىق جوق، ازىپ-توزىپ كەتكەنىمىز» دەپ تەگىن جازبادى ەمەس پە؟ قازاق-قىرعىز حالىقتارىنىڭ وكىلەتتى جيىنى ەڭ الدىمەن الاش اتاۋلى ۇلتتىق جەرلى اۋتونوميا – ياعني مەملەكەت قۇردى. حالىق وكىلدەرى قۇرعان مەملەكەت – رەسمي تۇردە جاريالانباسا – مەملەكەت بولىپ ەسەپتەلمەي مە؟ تاعى سول حالىق وكىلدەرى اۆتونوميا قۇرعان سوڭ، ونىڭ الاش وردا ۋاقىتشا بۇكىلقازاق كەڭەسىن – ياعني جوعارعى مەملەكەتتىك اتقارۋشى بيلىگىن جاساقتاپ سايلادى جانە 3 بالاما ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن ءاليحان بوكەيحاندى سول ۇكىمەتتىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى. دەمەك، مەملەكەت قۇرۋ مەن ونىڭ بيلىك تەتىكتەرىن جاساقتاۋدىڭ زاڭدىق ءتارتىبى تولىعىمەن ساقتالدى.

ەندى وسى پىكىرىمدى تارقاتا كەتەيىن. ونىڭ ىشىندە الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالانعان – جاريالانباعانى تۋراسىندا.

1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانى ارالىعىندا بولىپ وتكەن ءىى جالپىقازاق سيەزىنىڭ 12 جەلتوقسان كۇنگى وتىرىسىندا الاش ۇلتتىق جەرلى اۋتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا ەشكىم داۋلاسپاس. وعان ءالىمحان ەرمەكۇلىنىڭ «سارىارقا» گازەتىندەگى «جاساسىن الاش، جاساسىن!» اتتى ماقالاسىنان جوعارىدا ەپيگراف رەتىندە الىنعان سوزدەرى دالەل. الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى - قازاق-قىرعىز وكىلدەرىنىڭ ساياسي قۇلقى، رەسمي قاۋلىسى بولاتىن.

وسى جەردە قىسقاشا بولسا دا سيەزدىڭ وزىنە توقتالا كەتكەن ارتىق بولماس. بىرىنشىدەن، ءى جالپىقازاق سيەزى 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدەسىندە ەمەس، «تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ» دەگەن رەسمي اتاۋمەن 2-8 ساۋىرىندە جينالىپ، وعان 6 وبلىستان 300-دەن استام وكىل قاتىستى. بۇل قازاق حالقىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىنا تۇسكەننەن بەرگى ءبىرىنشى جالپىقازاق جيىنى جانە 1917-1918 جىلدارداعى بارلىق قازاق جيىنىنىڭ ەڭ زورى بولاتىن. وعان «قازاق» گازەتىندەگى كوپتەگەن ماقالادان، م. شوقايدىڭ جانە ت.ب. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەستەلىك، مۇرالارىنان كوز جەتكىزەمىز. دەمەك، كەيىن «الاش» دەپ اتالعان ۇلتتىق پارتيا مەن «الاش اسكەرى» («ارمياسى») دەپ اشىق ايتىلعان ۇلتتىق ميليتسيا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعان 21-26 شىلدە سيەزى – ءىس جۇزىندە ءىى بۇكىل قازاق-قىرعىز جيىنى بولاتىن. ال 5-13 جەلتوقسان كۇندەرىندەگى جيىندى – «ءىى جالپىقازاق سيەزى» ەمەس، بۇكىل قازاق پەن قىرعىز وكىلەتتىگى جانە زاڭنامالىق دارەجەسى جاعىنان مەملەكەت قۇرۋ قۇزىرى بار «جالپى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى» دەپ اتاۋعا ابدەن لايىق. سەبەبى ماديار – م. دۋلاتۇلى ءوزىنىڭ «جالپى قازاق-قىرعىز سيەزى» اتتى ماقالاسىندا جازعانداي، «بۇكىل الاشتان سيەزگە 81 وكىل كەلدى. سيەزدە قارالاتىن ماسەلەلەر زور بولعاندىقتان، وكىل ەمەس كىسىلەر دە كوپ بولدى. بارلىعى 200-دەن اسا ادام جينالدى».

ەرەكشە توقتالا كەتەتىن تاعى ەكى ماڭىزدى ماسەلە. بىرىنشىدەن، ءساۋىر، شىلدە جانە جەلتوقسان جيىندارى – ءبىر قازاق حالقىنىڭ ەمەس، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ورتاق جيىنى، ال الاش ۇلتتىق جەرلى اۋتونومياسى – قازاق پەن قىرعىزدىڭ ورتاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بولاتىن. ەكىنشىدەن، الاش جەتەكشىلەرى جالپى قازاق-قىرعىزدىڭ بىرىككەن قۇرىلتايىن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايدا وزگە تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىمەن بىرلەسە اۆتونوميا قۇرۋعا اق باتا العان سوڭ عانا شاقىرۋدى جوسپارلادى. الايدا ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاپ، «ايبالتانىڭ جۇزىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن» بيلىككە كەڭەس وكىمەتى كەلگەن سوڭ، بىرىنشىدەن، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايدىڭ شاقىرىلۋى ەكىتالاي بولدى. ەكىنشىدەن، ورىنبوردان 1917 جىلدىڭ 10 قاراشاسىندا ءا. بوكەيحان، م. دۋلاتۇلى، ا. بايتۇرسىنۇلى جانە ت.ب. الاش قايراتكەرلەرى جولداعان جەدەلحاتتا ايتىلعانداي، «مىنا  باستالعان  بۇلىكتىڭ  اۋىر  سالماعى  قازاقتا قالىپ، ۋىتى بىزدەن تارقايتىن كورىنەدى... جاندى،  مالدى،  قاتىن-بالانى  قىرعىن  تالاۋدان  قورعايتىن  كۇن  تۋدى». ەڭ باستىسى، بۇل جەدەلحاتتا قازاق پەن قىرعىزدىڭ توتەنشە قۇرىلتايى شاقىرىلاتىنى جانە ونىڭ كۇن تارتىبىنە اۆتونوميا قۇرۋ ەمەس، نازار اۋدارىڭىزدار - باس قورعاۋ ماسەلەسى قويىلعانى حابارلاندى: «ءبىز  جۇمىستىڭ  اسا  كەرەكتىگى  ءھام  شۇعىلدىعىنا  قاراپ،  جالپى  قازاق  سيەزىن جاساماق  بولدىق.  قۇرمەتتى  اقساقالدار،  كوزى  اشىق  وقىعاندار،  5-ءىنشى  دەكابىرگە قارسى ورىنبورعا كەلە كورىڭدەر، باس قورعاۋدىڭ قامى – ميليتسيا جاساۋدى كەڭەسەمىز. بۇكىل  دۇنيە  ءجۇزىن  دىرىلدەتىپ،  قورقىتىپ  تۇرعان  ھالاكەت  تەڭىزىندە  قۇرباندىققا شالىنىپ، تالاۋعا ۇشىرايتىن كورىنەمىز. دۇنيەدە بار بولۋ مەن جوق بولۋ جۇمباعى كەزدەستى».

قۇرىلتايدىڭ وزىنە كەلسەك، رەسمي شاقىرىلعان 81 (قۇرىلتاي قارساڭىندا دۇنيە سالعان وراز اقساقال ءتاتيۇلىنىڭ ەسەپتەمەگەندە. - س.ا.) وكىلدىڭ 43-ءى، ياعني جارتىسىنان استامى – «الاش» پارتياسىنىڭ ءتىزىمى بويىنشا قازاق-قىرعىز اتىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالاسىنا سايلانعان دەپۋتات بولاتىن. قالعان 38 وكىل – قازاق حالقىنىڭ سىيلى اقساقالدارى، كوزى اشىق وقىعاندارى، اتقامىنەرلەرى بولاتىن. ايتسە دە 81 وكىل جيناماي-اق، وسى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا سايلانعان 43 دەپۋتاتتىڭ دا اۆتونوميا قۇرۋعا تولىق زاڭدى قۇقى دا، قۇزىرى دا بار ەدى. قىسقاسىن ايتقاندا، 1917-1919 جىلدارى وزدەرىن «بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت» دەپ جاريالاعان بارلىق مەملەكەتتىك قۇرىلىممەن سالىستىرعاندا، ونىڭ ىشىندە بيلىكتى قارۋدىڭ كۇشىمەن تارتىپ العان كەڭەس وكىمەتى دە بار، الاش ۇلتتىق جەرلى اۋتونومياسى زاڭ جۇزىندە بارلىق تالاپ-شارتقا ساي قۇرىلدى.

اۋتونوميانى جاريالاۋ ماسەلەسى سيەزدە داۋ تۋعىزعانى دا راس. قۇرىلتايدا وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءاليحان باستاعان كوپشىلىك توپ پەن ج. جانە ح. دوسمۇحاممەدۇلدارى باستاپ، نەگىزىنەن قوجا-مولدالار قولداعان ازشىلىق توپتىڭ قايسىسى دۇرىس نە بۇرىس بولعانى ءدال قازىر ونشا ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى، ماديار (م. دۋلاتۋلى) جازعانداي، «اقىرىندا ەكى جاق كەلىسىپ، قازىر ءوزارا اۋتونوميا الدىق دەلىك، ال رەسمي جاريالاۋ قىلۋدى سيەز اتىنان سايلاپ قالدىرعان 15 كىسىگە (الاش وردا حالىق كەڭەسىنىڭ كوميسسارلارى. – س.ا.) تاپسىرالىق دەگەنگە توقتالدى».

ال ەندى اۋتونوميانىڭ رەسمي جاريالانۋىنا كەلەيىك. رەسمي جاريالاۋدىڭ نەگىزگى دە باستى ماقساتى – ءوز مەملەكەتىن وزگەلەرگە مويىنداتۋ. راس، الاش وردا وزىنە جالپى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى جۇكتەگەن مىندەتتى ورىنداپ، 1 ايدىڭ ىشىندە اۆتونوميانى جاريالاعان جوق. ونىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە اسا ماڭىزدى سەبەبى بولعانىن اكادەميك قويگەلديەۆ پەن جۋرناليست ءمۇرسالىم جاقسى بىلەدى. ءبىرىنشىسى – 1918 جىلعى قاڭتاردىڭ 5-ىنەن 6-سىنا قاراعان ءتۇنى كەڭەس وكىمەتى پەتروگرادتا ءبىرىنشى وتىرىسىنا جينالعان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىن شاتىرلاردان اتقىلاپ قۋىپ، رەسەيدە بىردە-ءبىر زاڭدى، حالىق سەنىمىن ارقالاعان مەملەكەتتىك بيلىك قالمادى. ەكىنشىسى، قازاق-قىرعىز قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، الاش وردا قالىڭ قازاق-قىرعىزىن قورعاۋ ءۇشىن «1 ايدىڭ ىشىندە ميليتسيا قۇرىپ قامدانىپ»، «ەلدەگى كورشى ورىستارمەن سويلەسىپ كەلىسىپ» ۇلگەرمەدى. وعان قوسا الاش وردا حالىق كەڭەسى الاش قالاسىنا كوشىپ كەلگەندە قالا وزدەرىن «كەڭەس وكىمەتىمىن» دەپ جاريالاعان «تونىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ» بالشەبەك بولىپ شىعا كەلگەن قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان الاياقتارى مەن كەلىمسەكتەردىڭ قولىندا بولدى.

بىراق الاش وردا قول قۋىسىرىپ وتىردى ما؟ قايتكەن كۇندە دە جاڭا تۋعان جاس مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ساقتاپ، ونى وزگەلەرگە مويىنداتۋ ءۇشىن الاش وردا باسشىلىعى كەز-كەلگەن زاڭدى دا قۋاتتى وكىمەتپەن، ءتىپتى بىتىسپەس يدەولوگيالىق قارسىلاسى بولعان كەڭەس وكىمەتىمەن دە وداقتاسۋعا ءازىر ەدى. وعان مىنا جەدەلحاتتان كوز جەتكىزەمىز: «ءبىز، الاش وردا مۇشەلەرى، ۇلتتار ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ءستاليننىڭ الاش اۆتونومياسى تۋرالى ءسوزىن تالداي كەلىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن ورتالىق ۇكىمەت دەپ مويىنداۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادىق. 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىندا ورىنبوردا وتكەن جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە دەرەۋ الاش اۆتونومياسىن جاريالايتىمىزدى جانە اتالعان قۇرىلتايدىڭ قاۋلىسىن جۇزەگە اسىراتىنىمىزدى حابارلايمىز. كەڭەس ۇكىمەتى جانىنداعى قازاق ىستەرى بويىنشا وكىلدەر بولىپ قازىر سىزدەردە ماسكەۋدە جۇرگەن جانە الاش وردا اتىنان كەلىسسوز جۇرگىزەتىن جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدۇلدارى تاعايىندالادى» (قر پا: 811 قور، 23 تىزبەك، 193 ءىس، 52-54 پاراقتار).

الاش وردا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسۇلىنىڭ ۆ. ي. لەنينگە جولداعان جەدەلحاتتارى

الايدا كەڭەس وكىمەتى الاش وردانىڭ بۇل جەدەلحاتىن جاۋاپسىز قالدىردى. ونىڭ ارتىنشا، 8 ماۋسىم كۇنى ساماردا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى تۇڭعىش بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت - قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (قجمك نەمەسە ورىسشا كومۋچ) قۇرىلدى. الاش وردا ۇلتتىق جەرلى اۆتونومياسىن سول كوميتەتكە مويىنداتۋ ماقساتىندا العاشقى دا ناقتى قادامدارىن جاسادى. ارادا 3 كۇن وتە، ەسكى كۇنتىزبە بويىنشا 11, جاڭا كۇنتىزبە بويىنشا 24 ماۋسىم كۇنى الاش وردا «ەكىنشى  قازاق-قىرعىز  سيەزىنىڭ  قاۋلىسى  بويىنشا 11–24 يۋندە الاش قالاسىندا ىسكە كىرىسكەنى» جانە «ءسىبىر ءھام باشقۇرتستان اۆتونوميالارىمەن ىنتىماعى بار» دەگەن جەدەلحات تاراتتى. سول كۇنى-اق الاش وردا العاشقى زاڭنامالىق قاۋلىلارىن قابىلدادى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىلارى – الاش وردا قۇرامىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرى جۇكتەلگەن اسكەري كەڭەس قۇرۋ، وبلىستار مەن ويازداردا الاش وردا كەڭەستەرىن قۇرۋ، مەملەكەتتىك سالىق، سوت بيلىگىن جاساقتاۋ جانە ت.ب. قاۋلىلار.

شىلدە ايىندا قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى الاش وردا توراعاسى ءا. بوكەيحان مەن م. شوقايدى سامارعا كەلىسسوزگە شاقىرىپ، ءوزارا ساياسي-اسكەري وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى. بىراق الاش وردا توراعاسىنىڭ بۇل وداقتى قاناعاتتانباعانى انىق بايقالدى. 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا جالپى ءسىبىر سيەزىندە قول جەتكەن باستاپقى ۋاعدالاستىققا كوپ ءۇمىت ارتقان ءا. بوكەيحان ەڭ الدىمەن ءسىبىر وبلىستىق اۆتونومياسىمەن ۋاقىتشا بىرىگۋگە ۇمتىلدى. ونىڭ استارلى سىرىن ءا. بوكەيحان 1917 جىلعى «جالپى ءسىبىر سيەزى» ماقالاسىندا «اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك;  ءجىپ  جالعاپ،  زور  مەملەكەت  كورنەۋىنەن  قۇتىلىپ-اپ» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن تۇسىندىرگەن بولاتىن. الايدا ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ ىشكى جاعدايى ونشا ءماز ەمەس-ءتى. اۆتونوميانىڭ جوعارعى اتقارۋشى جانە جوعارعى زاڭ شىعارۋشى بيلىكتەرى – ليبەرالدى ءسىبىر ۇكىمەتى مەن سوتسياليستىك ءسىبىر وبلىستىق دۋماسى اراسىندا كۇرەس-تارتىس تۋىپ، ول 1918 جىلدىڭ كۇزىندە وبلىستىق دۋمانى كۇشتەپ تاراتۋمەن اياقتالدى. سونىڭ سالدارىنان، بىرىنشىدەن، العاش جاساقتالعان مينيسترلەر كابينەتى ىدىراپ، ازاماتتىق بيلىك السىرەپ، اسكەري بيلىك كۇشەيدى. ەكىنشىدەن، 1918 جىلدىڭ 4 (17) شىلدەسىندە قۇرىلعان ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى مەن الاش وردا اراسىنداعى كەلىسسوز ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. 1918 جىلدىڭ 13 (26) شىلدەسىندە ءا.ن. بوكەيحان ءسىبىر رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنە مىناداي حات جولدادى:

«ءبىزدىڭ ءسىبىر ۇكىمەتىمەن اراداعى كەلىسسوزىمىزدىڭ سوزىلىپ كەتۋى الاش اۆتونومياسىن ورال وبلىسىنان (ويىل ۋالاياتى) ايىردى. بالكىم بالشەبەكتەردەن قۇتىلعان جانە الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالانۋىن كورە الماعان وزگە قازاق-قىرعىز وبلىستارى دا ورالدىڭ جامان ۇلگىسىنە سالىپ، ءارى قاراي سەپاراتيزمگە بارىپ تۇركىستانمەن جاقىنداسۋعا ۇمتىلۋى مۇمكىن. باكۋدى نەمىستەر الىسىمەن، تۇركىستاندى دا نەمىستىڭ جاۋلاپ الۋ قاۋپى تۋادى.

الاش اۆتونومياسىنىڭ ىدىراۋ قاۋپى الاش وردانى سىبىرمەن اراداعى وداقتان باس تارتۋعا، الاش اۆتونومياسىن جاريالاپ، سىبىرمەن وداقتاسۋدىڭ تيىمدىلىگىن قۇربان ەتىپ، قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ بىرلىگىن قۇتقارۋ سياقتى ءۇزىلدى-كەسىلدى شاراعا بارۋعا ماجبۇرلەيدى. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋى الاش ورداعا تۇركىستاندى نەمىس باعىتىنان بەرى بۇرىپ، ونى رەسەي فەدەراتسياسى اۋماعىندا ساقتاپ قالۋىنا مۇمكىندىك بەرەر ەدى».

سونىمەن قاتار الاش وردا ۇكىمەتى ۇلتتىق اۆتونوميانى رەسەيدىڭ زاڭدى (لەگيتيمدى) وكىمەتىنە مويىنداتۋمەن شەكتەلمەي، كەشەگى يمپەريانىڭ بارلىق دەموكراتيالىق كۇشىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋعا دا تىرىسقانعا ۇقسايدى. مىسالعا،ءسىبىر ۇكىمەتىمەن اراداعى كەلىسسوزدە تالقىلاۋعا ۇسىنعان 6 ماڭىزدى ماسەلەنىڭ سوڭعىسىندا الاش وردا توراعاسى رەسەيدەن بولەك 4 اۆتونوميانىڭ فەدەراتسياسىن قۇرۋدى العا تارتادى:  «6) فەدەرالدىق بيلىك قۇرۋ ماقساتىندا تاياۋ ارادا بالشەۆيزمنەن تازارتىلعان اۆتونوميالىق حالىقتار مەن شەتكى ايماقتار دەپۋتاتتارىنىڭ كونگرەسىن شاقىرۋدىڭ وزەكتىلىگى. بۇل بيلىك، ءسوزسىز، ىدىراعان رەسەي بولىكتەرىن بۇرىنعىدان دا تىعىز بىرىكتىرىپ، ولاردى تسەمەنتتەي بەرىك بايلاپ، وداقتىڭ مۇددەسىن ىشكى جانە سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ ءۇشىن ولاردىڭ كۇش-قۋاتىن وسىرەدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا تاياۋ ارادا ءسىبىر، الاش، باشقۇرتستان جانە تۇركىستان فەدەراتسياسىن قۇرۋ مۇمكىندىگى بار» (الاش-وردا: سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. / سوستاۆيتەل ن. مارتىنەنكو. – الماتى: مالوە يزدات. «ايقاپ»، 1992 گ. – سس. 94-95.).

الاش وردا توراعاسىنىڭ بۇل ۇسىنىسى 1918 جىلعى قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا ۋفا قالاسىندا بولىپ وتكەن «مەملەكەتتىك ءماجىلىستى» جيناۋعا تۇرتكى بولدى دەپ ايتۋعا دا بولادى. مەملەكەتتىك ءماجىلىس باستالعان 23 قىركۇيەك كۇنى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى الاشتى اۆتونوميا رەتىندە رەسمي تۇردە مويىندادى. اكادەميك قويگەلديەۆ پەن جۋرناليست ب. مۇرسالىمگە ودان ارتىق قانداي جاريالاۋ كەرەك؟ 25 قىركۇيەكتە ءا. بوكەيحاننىڭ ۋفادان الاش وردا ۇكىمەتى ورنىققان الاش قالاسىنا مىناداي جەدەلحات جولداعانىن سىزدەر كىمنەن بولسا دا جاقسى بىلەسىزدەر:

«قۇرىلتاي  ۋاكىلدىگىنىڭ  كوميتەتى  الاشتى  اۆتونوميالى  جۇرت  دەپ  تانىدى.  بار كۇشتى ۇلت اسكەرىن جاساۋعا سالىڭدار. الاش – روسسياداعى وداقتاس مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان تىرەۋدىڭ ءبىر ۇشى – الاش اسكەرى. الاش پولكىنە نە كەرەگىن تاۋىپ بەرىپ،  تاراتپاڭدار.  كەرەك  نارسەنى،  قانشاما  بولسىن،  قارىزدانۋعا  قورعانباڭدار. جەتىك، بىلىكتى قارۋ السىن. الاش وتريادىنىڭ ورال، تورعاي بولىمدەرىندە اسكەر جاساۋ جۇمىسى جالعاسسىن. ورالدا قازاق وفيتسەرلەرىن شىعارماقپىز. الاش وردا باستىعى بوكەيحانوۆ» («اباي»، 1918.25.09, №10).

مەملەكەتتىك ماجىلىستەن كەيىن تاعى دا سول «اباي» جۋرنالى «كىندىك حۇكىمەت» دەگەن مىناداي ماقالا جاريالادى:

«مەملەكەت كەڭەسىندە جالپى روسسياعا كىندىك حۇكىمەت سايلاندى. كىندىك حۇكىمەتكە بەس-اق كىسى كىرگەن...

بۇل  حۇكىمەت  جالعىز-اق  قۇرىلتاي  (ۋشرەديتەلنوە  سوبرانيە)  الدىندا  عانا جاۋاپكەر.  باسقا  ۇيىمدارعا  اتقارعان  ىسىنەن،  قۇرىلتاي  جيىلعانشا،  ەسەپ-جاۋاپ تا بەرمەك ەمەس جانە دە حۇكىمەتكە كىرگەن كىسى ورنىنان دا تۇسپەك ەمەس...

الاش وردانى حۇكىمەت دەپ، الاشتى اۆتونوميالى جۇرت دەپ مەملەكەت كەڭەسى تانىدى. ەندى ءسىبىر حۇكىمەتى تانىماسىنا جول جوق» («اباي»، 1918.12.10, № 11,  الاش قالاسى).

بىراق ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ الاشتى مويىنداۋى ساياسي ماڭىزىن، وزەكتىلىگىن جوعالتتى. سەبەبى مەملەكەتتىك ماجىلىستە «ۋفا ديرەكتورياسى» دەگەن اتاۋمەن ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت قۇرىلىپ، 1918 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا قابىلدانعان دەكلاراتسياعا سايكەس، بۇكىل ءسىبىر بيلىگى وسى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە («ۋفا ديرەكتورياسىنا») بەرىلگەن سوڭ، ءسىبىر اۆتونومياسى مەن ونىڭ ۇكىمەتى جويىلدى، ونىڭ بيلىك مەكەمەلەرى ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەتتىڭ مەكەمەلەرى بولىپ وزگەرتىلدى.

مىنە وسىنداي بۇلتارتپايتىن تاريحي فاكتىلاردان كەيىن الاشتى «جاريالانباعان اۆتونوميا» دەۋ نە سانالى تۇردە اداسۋ، نە ساۋاتسىزدىق، نە بولماسا - ۇلتتىق تاريحىمىزدى قازىرگى ساياسي جاعدايعا يكەمدەپ قاساقانا بۇرمالاۋ بولىپ تابىلادى.

«الاش اۆتونومياسى رەسەيدەن ءبولىنىپ، دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋدى كوزدەگەن جوق» دەيتىن «بىلگىش» تاريحشىلار تاعى بار. مۇنداي جالانى دا تەرىسكە شىعارۋعا الاش وردا توراعاسى ءا. بوكەيحاننىڭ 1917 جىلعى قازان ايىنداعى ءى ءسىبىر وبلىستىق سيەزىنەن ورالىسىمەن جاريالاعان «جالپى ءسىبىر سيەزى» ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك تە جەتىپ ارتىلادى. ۇلت كوسەمىنىڭ الاشتى سىبىرگە قوسپاق ويىنىڭ استارىندا جاس مەملەكەتتى ۇلى يمپەريانىڭ قۇرامىنان قانتوگىسسىز، تۋعان جەرىن مەيلىنشە كەڭىرەپ ءبولىپ الىپ، ءسىبىر قۇرامىندا شەكاراسىن بەكىتىپ، مەملەكەتتىگىن نىعايتىپ العان سوڭ ودان ءبولىنىپ شىعۋ ماقساتى جاتتى. «سونىمەن, - دەپ جازدى قىر بالاسى «جالپى ءسىبىر سيەزى» ماقالاسىندا، - ءسىبىر  اۆتونومياسىنىڭ  نەگىزگى  زاكونىنە  ءوز الدى  ءبىر  باب  جازىلماق: قازاق  ۇلتى  ءھام  وزگە  ءسىبىردى  قونىس  قىلعان  جەرلى  جۇرت  ءسىبىر  اۋتونومياسىنا ۋاقىتشا  قوسىلادى (!!!).  وزدەرى،  ءبىز  ەندى  ءبولىنىپ،  ءوز  الدىمىزعا  اۋتونوميا  بولامىز دەگەن كۇنى بوسانىپ، اۋتونوميا بولادى دەپ (!!!). بيىل  جازداي  بولعان  كوميتەت  سايلاۋلارى،  ءبىزدىڭ  قازاق  ءوزىن-ءوزى  بيلەگەندە ىستەگەن  ىستەرى  كورسەتىپ  تۇر:  ءىس  اتقاراتىن  ازاماتتىڭ  ازدىعىن،  جالپى  جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىن، ءبىز ويلادىق – اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك;  ءجىپ  جالعاپ،  زور  مەملەكەت  كورنەۋىنەن  قۇتىلىپ-اپ،  وتاۋ  بولىپ  سوڭىنان بولىنەلىك دەپ (!!!)».

ءا.ن. بوكەيحان، ءوزىنىڭ كەيبىر ۇزەڭگىلەسى سياقتى (ج. جانە ح. دوسمۇحاممەدۇلدارى، عابيدوللا تەمىرۇلى) مانساپ قۋىپ، ءوز الدىنا اۆتونوميا (ويىل ۋالاياتى) قۇرىپ، وعان باسشى بولۋدى كوزدەگەن جوق. ونىڭ ماقساتى – بۇكىل قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، وزگەگە حالقىنىڭ ءتىپتى الاقانداي دا جەرىن قالدىرماي اۆتونوميا الۋ بولدى. «قازاق  بولىپ  اۆتونوميا  بولامىز  دەسەك, - دەپ جازدى قىر بالاسى تاعى دا سول ماقالاسىندا، -  الدىمىزدا  شەشۋى  قيىن  ءبىر  جۇمباق بار. ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەيدە كوپ مۇجىق بىزبەن قونىستاس; بۇل وبلىستاردا مۇجىق پەن قازاق قىم-قيعاش ارالاس. مۇجىقپەن ارالاس قازاقتى تاستاپ، العى قازاق بولىپ شىعامىز دەسەك، قازاق ورىستا قالادى، قازاقتى بۇل جەردەن كوشىرىپ الامىز دەسەك، بۇل قازاق اتا قونىسىنان كوشپەس; كوشسە اقىلسىزدىق بولادى. قازاق جەرىنىڭ ەڭ جاقسىسى – وسى مۇجىقپەن ارالاس وتىرعان جەر. تۇبىندە قازاق ۇلتى ءبىر اۆتونوميا بولا قالسا، ىشتەگى ورىستى الا كەتەمىز بە دەگەن ءۇمىت. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اۋتونومياسى ەندى تۇرمىس حالدا تۋىسقان اۋتونومياسى بولار ەمەس، جەرگە بايلاۋلى اۋتونوميا بولماق. ىشىندەگى ورىس مۇنى ماقۇلدايتىن كورىنەدى».

ۋفادا بولىپ وتكەن «مەملەكەتتىك ءماجىلىس» بارىسىندا تاعى ءبىر تاريحي ءىس-شارا بولعانىن دا ەسكەرمەي كەتۋگە بولمايدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ەگەر الاش – قىرعىز بەن قاراقالپاق حالىقتارىنمەن ورتاق ۇلتتىق مەملەكەتى بولسا، تۇركىستان مۇحتارياتى كەلەشەكتە ونىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالسا، ۋفاداعى مەملەكەتتىك ءماجىلىستىڭ سىرتىندا تۇركىستان، باشقۇرستان جانە الاش اۆتونوميالارىنىڭ باسشىلارى م. شوقاي، ا.-ز. ءۋاليدوۆ جانە ءاليحان بوكەيحان – نازار اۋدارىڭىزدار – قازاق-باشقۇرت بىرىككەن مەملەكەتىن قۇراتىن بولىپ كەلىسەدى. 1937 جىلدىڭ 6 تامىزىندا ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا ءاليحان بىلاي دەپ مالىمدەدى:

«وسى ماجىلىستە ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ جانە بىرىككەن باشقۇرت-قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى كەلىستىك... 

مۇنداي شەشىمگە كەلۋگە تومەنگىدەي وي تۇرتكى بولدى:

بىرىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزدى بىرىكتىرۋدىڭ اسا قاجەتتىگى. كۇش قوسۋدى ءبىز قىزىل ارمياعا قارسى تۇرا الاتىن شىنايى مۇمكىندىك دەپ قاراستىردىق. وعان قوسا ءبىز پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قازاقتاردىڭ اسكەري قىزمەت اتقارماعان جاعدايىن ەسكەردىك، ال باشقۇرتتار قىزمەت ەتتى. دەمەك ءبىزدىڭ جاساقتارىمىز باشقۇرتتارمەن بىرىكسە، ولاردىڭ سوعىسۋ قابىلەتى ارتا تۇسپەك.

ەكىنشىدەن، جەرىمىزدىڭ كورشى بولۋى جانە باشقۇرستاندا باشقۇرتتانىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ (!) كوپتىگى.

ۇشىنشىدەن، قازاقستان مەن باشقۇرستان ەكونوميكالارىن ۇشتاستىرۋدىڭ تيىمدىلىگى.   باشقۇرت رۋداسى، ورمانى جانە قازاقتىڭ استىعى، مالى جانە مۇنايى.

مىنە وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلە ءبىز بىرىكسەك، اسكەري تۇرعىسىنان دا، ەكونوميكا جاعىنان دا قۋاتتى مەملەكەت قۇرا الامىز دەپ ەسەپتەدىك».

ءا. بوكەيحان بۇل جاۋابىندا كەڭەس وكىمەتىنە بەلگىلى تاريحي فاكتىنى تولىقتىرعانىمەن، بار اقيقاتتى ايتقان جوق. 1918 ج. قىركۇيەكتە «مەملەكەتتىك ماجىلىستەن» تىس وتكەن بۇل باسقوسۋدا «وڭتۇستىك-شىعىس مۇسىلمان وبلىستارىنىڭ (نەمەسە شاتتارىنىڭ) فەدەراتسياسىن قۇرۋ» ماسەلەسىن تالقىلاعان تەك الاش پەن باشقۇرت اۆتونوميالارىنىڭ جەتەكشىلەرى عانا ەمەس، تۇركىستان (م. شوقاي) وكىلى دە قاتىستى. «بولاشاق مەملەكەتتىڭ اتاۋى تۋرالى ءسوز بولعاندا، - دەپ جازدى وسى باسقوسۋعا تىكەلەي قاتىسقان ز.ۋ. توعان (ا.-ز. ءۋاليدوۆ) ءوز ەستەلىگىندە، - اقشورا (يۋسۋف. - س.ا.) ونى «شىعىس تۇركىلەردىڭ فەدەراتسياسى» دەپ اتاۋعا كەڭەس بەردى. ءاليحان (بوكەيحان. – س.ا.) ءوز تاراپىنان تۇزەتۋ ەنگىزدى: - ورىستاردىڭ بىزگە پانتۇركيزم دەگەن ايدار تاعۋىنا تۇرتكى بولاتىن اتاۋلاردان اۋلاق بولعان دۇرىس. كەلەشەكتە مۇنداي اتاۋ ابدەن-اق لايىق بولار، ال ازىرشە «شىعىس رەسەيدىڭ مۇسىلمان فەدەراتسياسى» اتاۋىمەن شەكتەلۋ كەرەك».

الاش، بۇشقۇرستان، تاتارستان جانە تۇركىستان باسشىلارىنىڭ اراسىندا مۇنداي كەلىسىم بولعانىن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان (گا رف) تابىلعان كەلەشەك «شىعىس رەسەيدىڭ مۇسىلمان شتاتتارى» كارتاسىنىڭ قولدان سالىنعان جوباسى بۇلتارتپاي دالەلدەيدى (№ 1 فوتو).

№ 1 فوتو

ەرەكشە نازار اۋداراتىن تاعى ءبىر ماسەلە: ساماردا قۇرىلعان قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى دە، رەسمي تۇردە «ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت» اتالعان «ۋفا ديرەكتورياسى» دا – 1917 جىلدىڭ 12-18 قاراشاسىنداعى جالپىحالىقتىق شىنايى دەموكراتيالىق سايلاۋدا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلانعان دەپۋتاتتار قۇرعان زاڭدى (لەگيتيمدى) بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەتتەر بولاتىن. كەڭەس وكىمەتىن ول ەكى ۇكىمەتپەن ءتىپتى ساتىستىرۋعا تۇرمايتىن. 1918 جىلدىڭ 17-سىنەن 18-ىنە قاراعان ءتۇنى جۇزەگە اسىرىلعان توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە ۋفا ديرەكتورياسىن قۇلاتىپ، بۇكىل بيلىكتى ءوز قولىنا شوعارلاندىرعان ۆيتسە-ادميرال كولچاكتىڭ ۇكىمەتى دە – زاڭسىز (لەگيتيمدى ەمەس) بيلىك بولاتىن. 18 قاراشادا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توتەنشە ماجىلىسىندە «جوعارعى مەملەكەتتىك بيلىكتى ءبىر كىسىگە تاپسىرىپ، وعان «جوعارعى بيلەۋشى» اتىن بەرەتىن شەشىم قابىلداپ، «18 قاراشا كونستيتۋتسياسى» دەپ اتالعان رەسەيدەگى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ۋاقىتشا قۇرىلىمى تۋرالى ەرەجەنى» بەكىتتى. ودان سوڭ مينيسترلەر كابينەتى قۇپيا داۋىس بەرۋ ارقىلى ا. كولچاكتى «رەسەيدىڭ جوعارعى بيلەۋشىسى» ەتىپ سايلاپ، ونىڭ ۆيتسە-ادميرال شەنىن تولىق ادميرال شەنىنە دەيىن كوتەردى. قىسقاسىن ايتقاندا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ «ۇلگى-ونەگەسىمەن» رەسەيدىڭ تاعى ءبىر زاڭسىز (لەگيتيمسىز) ۇكىمەتى سامودەرجاۆيەلىك پاتشالىق بيلىكتى قايتا تىرىلتكەندەي بولدى. سول سەبەپتى ءا.ن. بوكەيحان، ءوز ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرى بولعان ح. عابباسۇلىنىڭ 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە مالىمدەگەنىندەي، ومبىدا كولچاك ۇكىمەتىمەن اراداعى ناتيجەسىز كەلىسسوزىنەن سەمەيگە ورالعان بويدا الاش وردانىڭ ءماجىلىسىن جيناپ، ساياسي وقيعالار پاتشالىق (مونارحيالىق) بيلىكتى جاڭارتۋ باعىتىندا وربىسە، نە ىستەۋ كەرەك دەگەن ماسەلە قويادى، مۇنداي جاعدايدا ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى باسقارۋعا ۇمىتتەنۋى مۇمكىن ەمەس; سوندىقتان كەڭەس وكىمەتىمەن بايلانىسۋ قاجەت» شەشاىمگە كەلىپ، ماسكەۋگە كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ا. بايتۇرسىنۇلىن جونەلتەدى. وقيعانىڭ ودان كەيىنگى جەلىسى رەسمي تاريحىمىزدان جاقسى ءمالىم.

وعان قوسا 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا جاريالانعان قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ الاش ۇلتتىق جەرلى اۋتونومياسى نەگىزىندە، سونىڭ جەر اۋماعىندا جانە الاش وردا ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ تىكەلەي اتسالىسۋىمەن قۇرىلعانىن، ياعني قازاقاكسر - الاش اۆتونومياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى ەكەنىن ساياسي ءارى تاريحي تۇرعىدان مويىندايتىن ۋاقىت تا الدەقاشان كەلدى. قازاقاكسر-ىنا 1936 جىلى وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسى بەرىلىپ، قازكسر بولىپ جاريالانسا، ول ءوز كەزەگىندە 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا – تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ەندەشە قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا الاش اۆتونومياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلادى.

Abai.kz