شىندىعى شيمايلانعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى. جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ وكتەمدەۋ – تاريحقا جاسالعان قيانات. بيىل تاۋەلسىزدىككە تابان تىرەگەنىمىزگە 27 جىل، ال، شىندىقتىڭ سوڭىنان شۇبىرعانىمىزعا 32 جىل.

1986 جىلى 16 جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى دەمىن شىعارۋعا شىرىلداعان جاستاردىڭ جاساعان ءىس-ارەكەتى تۋرالى قازىرگى تاڭدا قازاق ەكرانى نە دەيدى؟ ەل مەن ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن ۇلىقتاعان ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىز جايلى قانداي كينولار جارىق كورىپ جاتىر؟  1996 جىلى جارىق كورگەن قالدىباي ابەنوۆتىڭ «اللاجار» تۋىندىسىنان باسقا، شىندىققا جاناساتىن اقيقاتتى التىنداي جالتىراتىپ بەرگەن تۋىندىلار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى.

الەمنەن بۇگىن دە، ەرتەڭ دە بولىنە المايمىز، بولىنبەيمىز. الايدا، قانمەن قاپتالعان تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن اشۋ بارىنەن دە ماڭىزدى شارۋا ەمەس پە ەدى؟

راس. قازىر الەم حالىقتارى ءبىر جۇيەمەن باسقارۋ ساياساتىنىڭ ىقپالىندامىز. بىراق، ەل كوشباسشىنىڭ اداستىرماس سارا جولىمەن ءجۇرۋدى ماقسات ەتكەن ەل ءوز تىزگىنىن وزگەلەرگە ۇستاتپايدى. بۇل تىرلىكتە وزگەرمەيتىن نارسە جوق. وزگەرىستىڭ وزەگى ءبىر عانا تۇلعانىڭ تۇلا بويىندا جاسىرىنعان قاسيەتتىڭ قۇدىرەتتىلىگىندە. تىزگىنىمىزدى وزىمىزگە تۋ ەتىپ تىگىپ بەرگەن كەشەگى جەلتوقساننىڭ باتىرلارى ەل ەسىندە قالۋى كەرەك. ال، ول ءۇشىن ولار قاھارمان رەتىندە ۇلتتىق  كينومىزدىڭ باستى كەيىپكەرىنە اينالۋى قاجەت.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شىندىعى مەن تاريحي ورنى شاي ورامال كەپكەندەي-اق بولىپ قالعانىنا ەل كۇيىنەدى. تورتكۇل دۇنيەنى تورىنە وتىرعىزعان  تەلەەكران  نەگە بۇل جايلى ءتىل قاتپاي وتىر؟ 16-17 جەلتوقسان كۇندەرى، تالعات تەمەنوۆتىڭ 1991 جىلى جارىق كورگەن  «قىزعىش قۇس» كينوكارتيناسى كورەرمەنگە جول تارتىپ وتىرادى. سابيدەي الدانعان حالىقتىڭ كوڭىلىنىڭ قۋىسىندا عانا قۋانىش سەزىمى ۇيالايدى. دەگەنمەن، بۇل كينوكارتينا جەلتوقساننىڭ شيمايلانعان شىندىعىن اشۋعا شاماسى جەتپەگەنىن مويىنداعان ءجون. حالىق قازاق جىگىتى مەن ورىس ايەلىنىڭ تاعدىرىمەن بەرگەن تەمەنوۆ تۋىندىسىن ەمەس، «اللاجاردى» ءالى كۇنگە دەيىن اڭسايدى. بىراق، «اللاجارعا» قاراعاندا «قىزعىش قۇس» ەكراندا قۇستاي ۇشىرادى. سەبەبى، «قىزعىش قۇس» كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ كەيبىر تالاپتارىن ساقتادى، سول سەبەپتەن اششىنىڭ ءدامىن سەزدىرتپەگەن ءفيلمدى كورەرمەن تاراپىنا ۇسىنۋعا بەيىل.

«اللاجارداعى» اقيقات پەن ار-نامىستى اياققا تاپتاۋ ءۇشىن كوتەرىلىس الاڭىنا اراق اكەلگەن ارانداتۋشىلاردىڭ ارزان ءىس-ارەكەتىن كورگەندە اقتىق دەمىڭدى سول جەردە العىڭ كەلەدى. باستى كەيىپكەر ازاتتى، قاھارمان قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ تيپتىك وبرازىنا شومىلدىرىپ العان. ازات ارقىلى ازاتتىقتى الىپ بەرگەن قالدىباي ابەنوۆتىڭ بۇل ءفيلمى ساياسي ءماندى جوعارعى دەڭگەيدە اشا الدى. قانشاما كورەرمەننىڭ كوزىنىڭ جاسىن سىعىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن ساياسي ءفيلمدى، ەتەك جەڭىمىزدى جيعان بۇگىنگى كۇنى كورسەتە الماۋىمىز سوراقىلىق. "بۇل فيلم كورەرمەنگە نەگە جەتپەي وتىر؟" دەگەن سۇراق تۋىنداسا،  "اللاجار" فيلمىندە پايدالانعان اۋەندەردىڭ اۆتورلىق رۇقساتى جوق، پروكاتتىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس كەلمەيدى" دەگەن بوياۋى جوق جاۋاپتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا، بي بولعان بيلىك تە جاريا قىلادى. "بەلگىلى سەبەپتەرمەن دايىن مۋزىكا بولماعاندىقتان الفرەد شنيتكە، ۆيا كانچەلي دەگەن كومپوزيتورلاردىڭ مۋزىكالارىن پايدالاندىم، بۇل مۋزىكالار فيلمگە جاقسى ۇيلەسىپ تۇر، بىراق ۇلتتىق بوياۋى جوق بولعاندىقتان، مەنىڭ ءوزىم ريزا بولمادىم" دەگەن رەجيسسەر ابەنوۆتىڭ اتتەگەن-اي دەيتىن وسى كەمشىلىگى عانا.

نەبىر ونەر تۋىندىسى ادام قولىنان شىققان سوڭ كەمشىلىكسىز بولمايتىنى راس، باسقا ەلدىڭ ۇنىمەن ورىلگەنىنە "اتتەگەن-ايدى" بىزدە ايتامىز. سول كەزدەگى قازاق دالاسىنىڭ قامىرىقتى كۇيىن بەينەلەۋگە بۇل اۋەندەردىڭ ءۇنى تىپتەن قاجەت ەمەس ەدى. شىندىعىندا، قازاق پەن دالانىڭ ۇندەستىگى قوبىزدىڭ قىرىق ىشەگىنىڭ ءبىر تال قىلىندا، دومبىرانىڭ توعىز پەرنەسىنىڭ تولعامالى ءبىر يىرىمىندە عانا جاسىرىنىپ جاتقاندىعى. باسىپ قالساڭ بولعانى، سارىارقانىڭ تاۋ-دالاسى قازاقتىكى ەكەنى راس بولسا ءوزى-اق ءيىپ، جايىلىپ سالا بەرەر ەدى. بوزداپ قويا بەرەر ەدى. ونىسى قازاقتىڭ جانىمەن قاپىسىز تابىسىپ، الپىس ەكى تامىرىن قۋالاپ اعار ەدى. ءفيلمنىڭ ءالى دە جەتكىزە الماعان شىندىعىن، نازىك تۇستارىن وسى ءۇن ارقىلى كورەرمەن تۇلا بويىمەن ءوزى-اق سەزىنەر ەدى.

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى سايىن حالىق نازارىنا ۇسىنىلاتىن تالعات تەمەنوۆتىڭ "قىزعىش قۇس" تۋىندىسى الەۋمەتتىك دەڭگەيدە عانا كورسەتىلگەن. باستى كەيىپكەر سانجاردىڭ ويىنا ورالا بەرەتىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ كورىنىستەرىمەن عانا قۇندى. پاتريوتتىق باعىتقا داعدىلانعان فيلمدەر قاتارىنان تابىلاتىن بۇل تۋىندىنى سوڭعى جىلدارى ەكران جۇزىنەن جوعالىپ بارا جاتقانى تاعى بايقالادى. ەل ەسىندەگى داۋىلدى ەل ەسىنە سالۋ ءۇردىسى جىلدان جىلعا باسەڭدەپ بارا جاتىر.

ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ «قازاقستان - 2050» « ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ءوز بويىمىزداعى جانە بالالارىمىزدىڭ بويىندا جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. بۇل ەڭ الدىمەن ەلگە جانە ونىڭ يگىلىكتەرىنە دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتادى» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن. كوگىلدىر ەكراننىڭ بۇگىنگى جاس كورەرمەندەرى قولىنا قىلىش ۇستاعان تاريحي فيلمدەردەن بولەك، قاھارماندىققا تولى كەشەگى جەلتوقسانشىلار جايلى ءفيلمنىڭ بار ەكەنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. تىيىم سالىنعان فيلمگە، تيىن سالىپ جەلتوقسان قارساڭىندا حالقىما كورسەتەم دەگەن قالدىباي ابەنوۆتىڭ «اللاجارى» جاردان قۇلادى. كىمگە وكپەلەيمىز؟ كىمدى سوگەمىز؟ تاڭدايلارىنا تاس قالاپ قويعانداي ءتىس جارۋدان قورقاتىن بۇگىنگى بيلىك وكىلدەرى، بۇل جايلى تاقىرىپ قوزعالسا باستارىن الا قاشاتىنى قابىرعامىزدى قايىستىرادى.

ازاتتىقتى اڭساعان حالىق قاھارماندارى قۋدالانىپ قاماۋعا الىنسا دا قابىرعاسى مايىسپاعان. جەلتوقسانشى قايرات رىسقۇلبەكوۆتى ەل ەسىنە بەينەلەۋ ەكران ارقىلى عانا جۇزەگە اساتىنىن ۇمىتپايىق.

قازىرگى ساننان ساپاعا كوشە الماي جاتقان قازاق كينولارى ءۇستى-ۇستىنە توپەلەپ جاتسا دا، ولمەي كەلە جاتقان «اللاجاردى» استىمىزعا باسىپ العانىمىز سوراقىلىق. بۇل كينونىڭ اتىن ەستىگەندە-اق جاننىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن جەلتوقسان شىندىعىن بىلۋگە دەگەن قۇمارىڭ ارتادى. بۇل كينودا قازاقتىڭ رۋحى جاتىر. الدەبىر قۇپياسىمەن وزىنە تارتىپ تۇراتىن «ماگنيتى» دە سول. تۇلكىلەردىڭ زامانىندا قاسقىرشا ۇلىعان قالدىباي ابەنوۆتى يتتەر جان-جاعىنان قاۋىپ تاستادى. ەڭسەسىن كوتەرەيىن دەپ ەدى، ەڭسەسىن ءوز قازاعى باسىپ تاستادى. ءوزىنىڭ مانسابىنا جەتۋ جولىندا ىرگەسىندە كەزىككەن ىرگەلەس جانداردى شەتكە ىعىستىرا سالۋ، بۇل – بۇگىنگى زامان جۇيەسى. جەمتىگىنە جەتكەن جىرتقىشتاي جىبىرلاعان بۇگىنگى بيلىك وكىلدەرى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ەل ەسىنەن ۇمىتتىرۋ ءۇردىسىن ۇران ەتىپ العانداي.

قازاق جاستارىنىڭ ازاماتتىق ساناسىنا ىقپال ەتكەن، ولاردىڭ ۇلتتىق نامىسىن كوتەرگەن - 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن باستالدى. مىنە بۇل، قوعام ازاماتىنىڭ پاتريوتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانعانى. بۇگىنگى  ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى، ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەنيەت سالاسىندا الەمدىك ىرگەلى ەلدەردىڭ قاتارىنان ورىن الۋى، سول ازاماتتىق سانانىڭ جەمىسى. اتا زاڭىمىزدىڭ مازمۇنىنداعى مەملەكەت رەتىندەگى بەلگىلەنگەن باستى يدەال «ەركىندىك، تەڭدىك، تاتۋلىق» - حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان، ەرلىكپەن قول جەتكىزگەن جانە قورعاعان اسىلى.  بۇل ءۇش تۇسىنىكتىڭ اياسىندا، مەملەكەتىمىزدىڭ باستى مۇراتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەتنومادەني ءبىلىم بەرۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ مازمۇنىندا:  «بىزگە قاجەتتى - جانى دا، قانى دا قازاقى حالىقتىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، تاريحى مەن سالت-ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن بىرگە سىڭىرگەن ەگەمەندى ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ ۇعاتىن  ۇرپاق تاربيەلەۋ» -  دەپ كورسەتكەندەي، ەلىمىزدىڭ ەلدىگى  مەن بىرلىگىن ساقتايتىن، وتانى، حالقى الدىنداعى پارىزىن جاۋاپكەرشىلىكپەن وتەيتىن ۇلتجاندى  ۇرپاق تاربيەلەۋ مىندەتى  تۇر.

ەلىم ازات بولسىن دەپ جاندارىن قيعان قىرشىنداي ۇل-قىزدارىمىزدىڭ نامىسىمەن كەلگەن ازاتتىقتى بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز ۇرپاقتارى تاۋلىك بويى ەسىنە الىپ جۇرسە ەكەن دەيمىز. ال، ول ءۇشىن قازاق كينوسىنىڭ قوسار ۇلەسى وراسان زور بولماق.

جەلتوقسانشىلاردىڭ (باتىرلاردىڭ) قازىرگى قۇرمەتتەلۋ دەڭگەيى قالاي ءوربىپ جاتىر؟ ساۋساقپەن سانارلىق ۇلت باتىرلارىنىڭ سوڭعىلارى، "حالىق قاھارمانى" دەگەن نانىم ومىراۋىنداعى وردەنىنە ەمەس جۇرەگىندەگى دۇرسىلىنەن كورىنگەن دارا تۇلعالارىمىزدى كوزى ءتىرى كەزىندە، تاۋەلسىز ەلدە تۇرىپ، ەشكىمگە تاۋەلدى قىلمايىق.

نايمانباي ايجارقىن سادىبايۇلى

Abai.kz