سەيىتحان ازات. اەس – ءۇمىت پەن كۇدىك...
قازىرگى كەزدە الەمدە ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالۋدا. بۇرىننان پايدالانىپ كەلە جاتقان كومىر، مۇناي، تابيعي گاز سىندى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ سارقىلۋى نەمەسە قورىنىڭ ازايۋى، قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن زياندى اسەرىنىڭ كۇن ساناپ ارتۋى ادامداردى بەي-جاي قالدىرمادى. بۇكىل الەم ەنەرگيا تاپشىلىعىنان قۇتىلىپ، قورشاعان ورتانى لاستامايتىن التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزدەرىنە قول جەتكىزۋگە كىرىسىپ كەتتى.
مىنە، سول ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە اەس- پايدالانىلۋدا. اەس - اتوم ەلەكتر ستانتسياسى، اتوم ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرادى. الەمدە قازىرگى كەزدە وندىرىستە يادرو ەلەكتر ەنەرگياسىن پايدالانۋ بويىنشا اقش (836,63 ملرد كۆت·ساع/جىل), فرانتسيا (439,73 ملرد كۆت· ساع/جىل), جاپونيا (263,83 ملرد كۆت· ساع/جىل), روسسيا (160,04 ملرد كۆت· ساع/جىل), كورەيا (142,94ملرد كۆت· ساع/جىل) جانە گەرمانيا (140,53 ملرد كۆت· ساع/جىل).
قازىرگى كەزدە الەمدە ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالۋدا. بۇرىننان پايدالانىپ كەلە جاتقان كومىر، مۇناي، تابيعي گاز سىندى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ سارقىلۋى نەمەسە قورىنىڭ ازايۋى، قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن زياندى اسەرىنىڭ كۇن ساناپ ارتۋى ادامداردى بەي-جاي قالدىرمادى. بۇكىل الەم ەنەرگيا تاپشىلىعىنان قۇتىلىپ، قورشاعان ورتانى لاستامايتىن التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزدەرىنە قول جەتكىزۋگە كىرىسىپ كەتتى.
مىنە، سول ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە اەس- پايدالانىلۋدا. اەس - اتوم ەلەكتر ستانتسياسى، اتوم ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرادى. الەمدە قازىرگى كەزدە وندىرىستە يادرو ەلەكتر ەنەرگياسىن پايدالانۋ بويىنشا اقش (836,63 ملرد كۆت·ساع/جىل), فرانتسيا (439,73 ملرد كۆت· ساع/جىل), جاپونيا (263,83 ملرد كۆت· ساع/جىل), روسسيا (160,04 ملرد كۆت· ساع/جىل), كورەيا (142,94ملرد كۆت· ساع/جىل) جانە گەرمانيا (140,53 ملرد كۆت· ساع/جىل).
قازاقستان رەسپۋبليكاسىدا ءوز كەزەگىندە ماڭعىستاۋدا جانە بالقاشتا اەس سالاتىندىعىن نەشە مارتە مالىمدەدى، سونىمەن بىرگە بۇل جوبانى رەسەيمەن بىرىگىپ جۇزگە اسىراتىندىعىندا ايتتى. جاپونيانىڭ «فۋكۋسيما-1» اەس-دا بولعان جارىلىستار الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ وزدەرىن ابىگەرگە سالىپ، اەس-تەن باس تارتۋىنا اكەلىپ سوقتىرعاندا، بۇل جاعدايلار ءبىزدى تيتتەيدە الاڭداتپاعانى بەلگىلى بولدى. قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەسىنە ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋى كەرەك. ماسەلەن، جاپونيادا ءبىر عانا اتوم ەلەكتر ستانسىسىندا جارىلىس بولدى. ونىڭ زاردابىن جاپون حالقى ءالى تارتۋداي-اق تارتىپ كەلەدى. ال بىرنەشە اەس-تا جارىلىس بولعاندا جاعداي نە بولار ەدى؟
جاپونياداعى جارىلىستان، چەرنوبىلدە بولعان اپتتان ساباق الىۋىمىز كەرەك. بەرەتىن ەنەرگياسىنىڭ كوپتىگىمەن قوسا، اەس-ءتىڭ وزىندىك پروبلەمالارى جەتەرلىك، قازىرگى كەزدەگى ەڭ وزىق ۇلگىدەگى اەس-ءتىڭ عۇمىرى 45-60 جىلدان ءارى اسپايدى. وسى ۋاقىتتا ونى سالۋعا كەتكەن قارجىنى بىرنەشە ەسەلەپ قايتارىپ الاتىنداي، مۇمكىندىك بولاما؟ نەمەسە «قازسات»-تىڭ اياعىن قۇشىپ جۇرمەي مە دەگەن سۇراقتار مازالايدى. ماڭعىستاۋ ءوڭىرى سەسميكالىق قاۋىپتى ايماقتاردىڭ ءبىرى، ەگەر مۇندا اەس-سالىنسا، تابيعي ءزىل-زالا بولا قالعان جاعدايدا، جاپونيانىڭ تاعدىرىن قايتالاۋى بەك مۇمكىن. ال بالقاشتاعى جاعداي مۇلدە باسقا. اەس-سۋدى وتە كوپ قاجەت ەتەدى، ونسىزدا سۋى تارتىلىپ، قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان بالقاشتىڭ جاعدايىن اەس-ارقىلى ءتىپتى دە اۋىرلاتىپ جىبەرەمىز. ال، اەس-تەن شىققان قالدىقتاردى ءبىر جاقتىلى ەتۋ الەمدە ەشقانداي ەلدىڭ قولىنان كەلمەي وتىر. وسى جاعدايلاردى ەسكەرسەك، اەس-ءتىڭ بىزگە پايداسىنان زيانى كوبىرەك. سوندىقتان اەس-تەن باس تارتىپ، ەنەرگيانىڭ باسقا كوزدەرىن تاپقانىمىز دۇرىس بولادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن الىپ ايتقاندا بىزگە قۋات بولارلىق ەنەرگيا كوزدەرى كوپ-اق. مىسالى كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. وڭتۇستىك وبلىستاردا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 180-250 رەت كۇن اشىق بولىپ، ورتاشا تەمپەراتۋرا 370س قۇرايدى. بۇل دەگەنىڭىز ءبىز ءۇشىن، ەڭ تۇراقتى، ەڭ ارزان، تاۋسىلمايتىن ەنەرگيا كوزى كۇن ساۋلەسىنىڭ ەنەرگياسى بولماق دەگەن ءسوز. كۇن ساۋلەلەرىن شوعىرلاندىرىپ، ولاردى كرەمني باتەرياسىنا باعىتتاۋ جارىق ساۋلەسىن وزگەرتىپ، ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرادى. حالىق شارۋاشىلىعى، مەتاللۋرگيا، اۋىلشارۋاشىلىق، ەنەرگەتيكا سالاسىندا كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋعا بولادى. قىتايدا 18 قاباتتان تۇراتىن، تەك قانا كۇننەن قۋات الاتىن عيمارات بىلتىر قولدانىسقا بەرىلدى، ارينە، مۇنداي جاعدايدى بىزدە دە جاساۋعا بولادى.
جەل ەنەرگياسىدا ەكولوگيالىق تازالىعىمەن ءتيىمدى. ونى پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلدماي كەلەدى، ونىڭ تيىمدىلىگى الدەقاشان دالەلدەنگەن. شاعىن جەل ەلەكتر ستانتسيالارى اۋىلشارۋاشىلىعى ءۇشىن وتە ءتيىمدى. شىعىس قازاقستانداعى «جوڭعار قاقپاسى» ءبىز ءۇشىن جەل ەنرەگياسىنىڭ نەگىزگى كوزى بولماق.
تاۋ وزەندەرىنە سالىناتىن شاعىن گيدروستانتسيالاردى دا ءتيىمدى ەنەرگيا كوزى دەپ قاراۋعا بولادى.
سارقىلمايتىن ەنەرگيا كوزدەرى بويىنشا قازاقستان جان باسىنا شاققاندا الدىڭعى قاتاردا. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىس تاۋ وزەندەرىندە جالپى قۋاتى قازىرگى جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارىنا تەڭ كەلەتىن شاعىن سۋ ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋعا بولادى، ال جەل ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ مۇمكىندىگى ودان ونداعان ەسە ارتىق..
شاعىن سۋ، جەل ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ تيىمدىلىگى دە جوعارى. مىسالى، الماتى وبلىسىندا قاجەتتى قۋاتى 500 مۆت جىلۋ ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا 6-8 جىل كەرەك، ال رەسپۋبليكا بويىنشا جەل ەنەرگيا قوندىرعىلارىنىڭ ءبىر كۇندە ەكەۋىن قۇرىپ پايدالانۋعا بولادى ەكەن. سوندا ءبىر جەس، اەس سالىناتىن جىلدا بىرنەشە مىڭ جەل ەنەرگيا قوندىرعىسىن سالىپ، ودان جەس-تەن ەكى ەسە ارتىق ەنەرگيا الۋعا بولادى. بۇل دەگەنىڭىز جەل ەنەرگياسى اتوم ەنەرگياسىنا باسەكەلەس بولا الادى دەگەن ءسوز. جاپونياداعى اپاتتاردى كورە وتىرىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋعانىمىز ويلاندىراتىن جاعداي. سوندىقتان التەرناتيۆتى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانىپ اەس-تەن باس تارتقانىمىز وڭ. جارتى عاسىر اتوم بومباسىنىڭ سىناعىنا اينالىپ ازاپ شەككەن قازاق دالاسىن، ەندى ءبىر قاۋىپتىڭ مازالاۋىنا جول بەرمەيىك...
«اباي-اقپارات»
