ولار بار بولعانى ون سەگىز-ون توعىزدا ەدى. ولار دا ءومىر سۇرگىسى كەلدى. بىراق ءومىر قاعيداسى – جازمىشتان وزمىش جوق... تاعدىر ولاردى جىپ-جىلى ۇياسىنان شىعارىپ الىپ، سۇپ-سۋىق سوعىستىڭ ورتاسىنان ءبىر-اق شىعاردى. كىم ءۇشىن؟ نە ءۇشىن؟ نەگە؟ سۇراق كوپ، جاۋاپ جالعىز – قۇپيا!.. ءبىتتى!  قايداعى ءبىر  تاۋ-شاتقالدىڭ اراسىندا ولگەنى ءولدى، ولمەگەنى ەلگە ورالدى. وزەكتى ورتەيتىندەي وكىنىش! تەككە توگىلگەن قان ءارى ونى كوزىمەن كورگەن قانشاما جان بار جارالى. مىنە، سولاردىڭ ءسال دە بولسا ىشتەگى شەرىن شىعارۋ ءۇشىن تەرىن توگىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى - اتىراۋلىق اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى ساۋلەش شاتەنوۆا. ونىڭ  بىلتىر عانا جارىق كورگەن «الىستا قالعان اۋعانستان» اتتى كىتابى قولىما تيە سالا وقىرمانمەن اۆتوردى بايلانىستىرماقشى بولىپ سۇحباتتاسقان ەدىم.    

- بۇل تاقىرىپتى قوزعاۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟

- اۋعان سوعىسى تۋرالى كىتاپ جازامىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەدى دەسەم دە بولادى. جالپى سوعىس تاقىبى مەن ءۇشىن قىزىقسىز تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بوپ كەلگەن. تىپتەن تەلەديداردان كەشەگى 1 نەمەسە 2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى كينوفيلمدەر، حابارلار بەرىلىپ جاتسا ءالى كۇنگە  قاراۋعا قۇلىقسىزبىن. سوعىس دەگەنىمىزدىڭ ءتۇسى سۇرقاي ەمەس پە؟. مەن بۇل ءتۇستى ۇناتىڭقىرامايمىن. سوعىس دەگەن ءسوز جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. وسىنداي كوزقاراستاعى ماعان جىلوي اۋداندىق اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى قوعامىنىڭ توراعاسى دوسان ءادىلوۆ پەن قوعام مۇشەلەرى اۋعان سوعىسى جاۋىنگەرلەرى تۋرالى كىتاپ جازىڭىزشى دەپ قولقا سالدى. «سىزگە ماتەريالداردى تابۋعا كومەكتەسەمىز، تەك ءبىزدىڭ قارۋ ۇستاعان قولىمىز قالام ۇستاۋعا كەلگەندە شورقاق. كومەكتەسىڭىزشى!» دەپ قيىلا وتىنگەن سوڭ كەلىستىم.

- قاندى سوعىس... وت پەن وقتىڭ ورتاسى... نازىك جاندى اقىنعا اۋىر بولعان جوق پا؟ جازعان كەزدە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟

- كىتاپتى جازا باستاعاننان مەن «اۋعان سوعىسىنا» ەندىم: ىسقىرىپ كوگەرشىن قۋىپ، ۆەلوسيپەد تەۋىپ جۇرگەن، اناسىنىڭ اق ءسۇتى تاڭدايىنان كەپپەگەن قىرشىن جاستاردىڭ قايعىسىن، ازابىن جۇرەگىمنەن وتكەرگەنىم، سەزىنگەنىم سونشالىق، جۇرەگىم شانشىدى. كەيىپكەرلەرىمنىڭ ەكەۋى – جىلوي اۋدانىنان اسكەر قاتارىنا الىنىپ، نەبارى جيىرما-اق جاستارىندا سول سوعىستا قازا تاپقاندار. اسىرەسە، وسى ەكى كەيىپكەر تۋرالى جازعان كەزدە جىلاپ، تاماعىما تۇيىنشەك بايلانعان كەزدەر بولدى.

- ساياساتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا الماعان قانشاما ادام تاعدىرى ويىنشىققا اينالدى. تەككە توگىلگەن قان، قايتارىپ الا المايتىن قايران ۋاقىت، جاستىق داۋرەن... سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا بولعاندارمەن تىلدەسۋ بارىسىندا وكىنىشتەرىن دە ەستىگەن شىعارسىز. كوڭىل-كۇيلەرى قالاي؟

- بۇل سوعىس كەڭەس وداعىنىڭ الەم الپاۋىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ساياسات ويىنىنا ارالاسقىش پەيىلىنەن تۋعان. «اۋعان جەرىنە اسكەر كىرگىزبەي-اق قويالىق. بۇل - قاتە» دەگەن گەنەرالدار مەن اسكەري باسشىلار بولعان. بىراق برەجنەۆ، كوسىگين سياقتى گەنسەك جولداستار ولاردى تىڭداماعان. ناتيجەسىندە ورىمدەي سان مىڭداعان جاستاردىڭ ءومىرى قيىلىپ، سان مىڭى جاراقات الىپ، ولاردىڭ اتا-انالارى شەكسىز قايعى-قاسىرەت شەكتى. بىراق يمپەرياليستەردى ەشبىر انا مەن بالانىڭ كوز جاسى توقتاتىپ كورگەن ەمەس. سوعىستا قازا تاپقان بولات ەربوسىنوۆ ەسىمدى بوزبالانىڭ اناسى قوڭىرشا اپاي تۋرالى جازۋ وتە اۋىر بولدى. اناسى ۇلىن تەمىر تابىتپەن اكەپ جەرلەگەننەن كەيىن  جوقتاپ، جىلايدى دا جۇرەدى ەكەن. كوشەدەن مارقۇم ۇلىنىڭ سىنىپتاس دوستارىن كورە قالسا توقتاتىپ ەڭىرەي باستايتىن بولعان. سودان الگى جاستار انانىڭ كوز جاسىن كورمەۋ ءۇشىن  كوشە اينالىپ قاشاتىن بولعان. كەيىن قوڭىرشا اپاي سول قايعىدان قايتىس بولدى. بۇل - سوعىستىڭ توقسان توعىز مىڭ مىسالىنىڭ ءبىرى عانا.

- بۇل سوعىس جونىندە ەلگە ايتىلماعان قانداي قۇپيالار بولدى؟

- بۇل اسا قۇپيا سوعىس بولدى. سەبەبى «ارقاشان كۇن سونبەسىن، اسپاننان بۇلت تونبەسىن» دەپ بالالارعا ءان سالعىزاتىن كەڭەستىك يدەولوگيا «ءبىز ەشبىر ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسپايمىز، ءبىز – بەيبىتشىلىكسۇيگىش ەلمىز» دەگەندى ساناعا تىقپالادى عوي. اۋعان سوعىسى - سول «اشىق اسپانعا» ۇيىرىلگەن بۇلت، نوقات، تاڭبا بولعاندىقتان ونى جاسىرىپ،جابۋلى قازان كۇيىندە ۇستاعىسى كەلدى. سىزگە قىزىق ايتايىن، تىپتەن وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا كەيىپكەرلەرىمنەن سۇحبات العاندا دەرەكتەر مەن ماعلۇماتتاردى سۋىرتپاقتاپ الا الماي قينالدىم. ولاردىڭ ميىندا ءبارى دە قۇپيا بولۋ كەرەك دەگەن ءزىلدى بۇيرىق جازىلىپ قالعانداي ءارى اسكەري ادامدار سوزشەڭ بولمايدى. قازا تاپقان جاۋىنگەردىڭ ءبىرى ەربولاتتىڭ تابىتىن اشپاعان كۇيى جەرلەتكەن. ءتارتىپ سولاي- اتا-اناسىنا ، جاقىندارىنا تابىتتى اشۋعا رۇقسات جوق. كەيىن ونىڭ تۋىستارى «سول تابىتتاعى شىنىمەن ءبىزدىڭ ۇلىمىز با ەدى؟» دەپ ولە-ولگەنشە كۇماندانۋمەن وتكەن. ەكىنشى قازا تاپقان جاۋىنگەر بولاتتىڭ دەنەسىن ۇيىنە اكەلگەن سوڭ اكەسى جىلقىباي مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنت ۇلىن جانىنا الىپ، تۇندە جاسىرىن تابىتتى اشىپ قاراعان. ويتكەنى قازا تاپقان جىلىويلىق ەكى جاۋىنگەردىڭ اتا-انالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە تۋىستىعى بار ەكەن، جىلقىباي اعا تابىتى اشىلماعان كۇيى جەرلەنگەن بوزداق  جايىنەن حاباردار ەدى. «مەن دە سولاي ءومىر بويى كۇدىكپەن وكىنىپ وتەرمىن» دەپ تابىتتى اشقان. سودان كەيىن نە بولدى دەيسىز عوي، سول كەزدەگى اسكەري كوميسساريات پەن  ۇكىمەت «تابىتتى نەگە رۇقساتسىز اشاسىڭ؟» دەپ ونى قايتا-قايتا جاۋاپتاپ، اۋرە-سارساڭعا سالعان. سونداعى ايتاتىن سىلتاۋلارى - مۇردەمەن بىرگە دۇشماندار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋ تاراتۋى مۇمكىن-مىس». مۇنداي سوراقىلىقتار وتە كوپ بولعان. تىپتەن سول اۋعان سوعىسىندا وفيتسەر بولعان ءبىر قاريا بۇل سوعىستىڭ «قۇپيا» ەكەنىن ايتىپ، كىتاپتى جازباۋعا ماعان اقىل-كەڭەس تە بەرگەن ەدى. كۇلكىلى، ارينە. بىراق اقساقال دا كەزىندە ابدەن قورقىپ-ۇركىپ قالعان عوي.

- 10  جىل، ياعني 110 ايعا سوزىلعان سوعىستان امان قالعان باتىرلاردىڭ دا كۇن وتكەن سايىن قاتارى سيرەپ كەلەدى. تىم بولماسا «باتىر» اتاعىن لايىقتىلارى الا الدى ما، الدە ادىلەتسىزدىك جەڭىپ كەتتى مە؟

- ارينە، ءتۇرلى مەرەكەلىك، باسقا دا وردەن-مەدالدارمەن ماراپاتتالعاندار بار. بىراق ولارعا ، اسىرەسە قازا تاپقان جاۋىنگەرلەرگە «حالىق قاھارمانى» ءتارىزدى جوعارى دارەجەدەگى ماراپاتتار كەرەك.  جيىرما جاستارىندا سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن مەرت بولعان ولاردىڭ جازىعى جوق جانە ولار باياعى الپامىس، قوبىلاندى، قابانباي باتىرلار ءتارىزدى اتا-بابالارىنىڭ ەرلىك رۋحىن پاش ەتە ءبىلدى.

 - ولارعا  دەر كەزىندە پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتىلدى مە، بۇگىنگى كۇنى دەنساۋلىقتارى قالاي؟

- سوعىستان ورالعان جاستارعا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتىلگەن جوق، ماسەلەن، سول سوعىستا اسا قاۋىپتى ماماندىق - ساپەر (مينا ىزدەۋشى) بولعان جىلويلىق ءبىر جاۋىنگەر امان-ەسەن ەلگە ورالعان سوڭ كوپكە دەيىن توماعا- تۇيىق، ادامداردان وقشاۋ كۇي كەشكەن. تەك اكەسى، ءبىلىمدى ۇستاز، مەكتەپ ديرەكتورى ساكە بوزاەۆ دەگەن كىسى ۇلىنىڭ اۋىر ءحالىن ءتۇسىنىپ، قاسىنا جۇمىسقا الىپ، بىرتە-بىرتە جاڭا ومىرگە بەيىمدەگەن.

 - قالاي ويلايسىز، ەل باسىنا كۇن تۋا قالعان جاعدايدا كەيىپكەرلەرىڭىزدىڭ ىشىندەگى  «قارا مايوردىڭ» ەرلىگىن قازىرگى ۇرپاق قايتالاي الا ما؟

- ءبىز- ارۋاقتى باتىر بابالاردىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان قانىمىزدا، گەنىمىزدە باتىرلىقتىڭ كودى جازىلعان. سوندىقتان قاسقىردىڭ جۇرەگىنە جەرىك بولعان كەڭ قۇرساقتى انالار امان بولسا، ەڭىرەپ ەل قورعايتىن ەرلەر دە تۋادى. كىتاپتا ءبىر قىزىق وقيعا سۋرەتتەلەدى. ءبىر جاۋىنگەر تۇندە دۇشمانداردى قۋىپ ءجۇرىپ ماشيناسىمەن تاۋدىڭ باسىنان ءبىر-اق شىعادى. سول ءۇشىن كومانديرلەر وعان سىيلىق رەتىندە ەلگە بارىپ كەلۋگە دەمالىس بەرەدى. ال ءبىزدىڭ باتىر «ونسىز دا ساناۋلى كۇننەن كەيىن قايتامىن، اسكەري بورىشىمدى  تولىق وتەپ، ءبىر-اق قايتپايمىن با؟» دەپ ويلانادى عوي. جولداستارى «دەنىڭ دۇرىس پا، دەمالىس ال» دەپ ۇگىتتەيدى. ەلگە كەلگەن سوڭ، اتا-اناسى ءبىر سىلتاۋمەن الىپ قالعىسى كەلگەندە، تىڭداماي  سوعىسقا قايتىپ كەلگەن. كىتاپتا ەرجۇرەك ءبىر كەيىپكەر بار، ونى دوستارى ازىلدەپ «سارى مايور» دەيدى ەكەن.

 - ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە اۋعان سوعىسىنا قانداي باعا بەرۋىمىز كەرەك؟

- بۇل سوعىسقا كەيبىرەۋلەر  ايتىپ جۇرگەندەي «قىزىل ساياساتتىڭ قۇربانى»  دەپ سىڭارجاق باعا بەرمەي، تاريحتىڭ وسى بەتتەرىندە سان مىڭداعان قازاقتىڭ تاعدىرى مەن ەرلىگى  جازىلىپ قالعانىن ەسكەرىپ  ادىل باعا بەرۋ كەرەك. اۋعان سوعىسى جاۋىنگەرلەرى - شىنىندا دا بۇگىندە ارامىزدا ءتىرى جۇرگەن ناعىز باتىرلار. مەن سويلەسكەن، وق پەن وت ورتاسىنان كەلگەن  كەيىپكەرلەرىمنىڭ ءبارىنىڭ دە سابىرلى، پاراساتتى،مەيىربان، ۇلتىن سۇيگەن ازاماتتار ەكەنىن كوردىم. ولاردى قۇرمەتتەپ، ۇكىمەت تاراپىنان قامقورلاپ، ال كەيىنگى جاستارعا وجەتتىگىن ۇلگى قىلۋىمىز قاجەت.

 - پروزا نەمەسە پوەزيا جانرى بويىنشا دا ءبىراز قالام سىلتەدىڭىز. وڭىرلىك ءبىر گازەتتىڭ جۇگىن ارقالاپ ءجۇرىپ تە وقىرمان كوڭىلىنەن شىعاتىن تۋىندىلارىڭىزدى ۇزبەي جاريالاپ تۇراسىز. ال وسى ءبىر ەڭبەك سىزگە نە بەردى ەكەن، بالكىم بەلگىلى ءبىر وبراز تاۋىپ العان شىعارسىز كەيىن جازىپ شىعاتىن؟

- بۇل ەڭبەك  مەنى ادامدار تاعدىرىنا تەرەڭ قاراۋعا ۇيرەتتى. شىندىعىندا دا جازىپ بىتىرگەنشە جۇرەك سىزدادى. بالكىم ادامداردى ءجىپ ارقىلى قوزعالاتىن قۋىرشاق سانايتىن، ولاردىڭ تاعدىرىنا جانسىز قۋىرشاق تەاترىن تاماشالاعانداي  عانا قارايتىن ساياساتكەرلەر جايلى پروزالىق تۋىندى جازۋىم دا مۇمكىن.

- ەندەشە جازىڭىز، جازا ءتۇسىڭىز! ءبىز جازۋ ءۇشىن جارالعان جاندارمىز عوي. ىسىڭىزگە ساتتىلىك!

سۇحباتتاسقان گۇلميرا سۇيەكەنوۆا

Abai.kz