قازاقتىڭ ۇلتتىق سۋسىنى سانايتىن قىمىزىنان ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا اجىراپ قالۋ قاۋپى بار. ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق اس ءمازىرى بولادى. ايتالىق، دۇنگەندى – لاعمانىمەن، وزبەكتى پالاۋىمەن تانيمىز. ال قازاقتىڭ داستارقانىن قىمىزسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن بولماسا كەرەك ەدى. وكىندىرەتىنى سول، قىمىز قازاقتىڭ وزىنە قاسقالداقتىڭ قانىنداي قات دۇنيەگە اينالىپ تۇر. جاز ايىندا عانا اۋزىمىزعا ءتيىپ، قارىق بوپ قالامىز. ال قىس بويى قاقتىعىپ وتىرعانىمىز. وزگە مەملەكەتتەر قىمىزدى جانتالاسا يگەرىپ جاتىر. قازاق قامسىز، قارەكەتسىز. شەتەلدىكتەردىڭ قىمىز اتاۋىن تۇرلىشە وزگەرتىپ، وزدەرىنشە قويىپ الىپ جۇرگەنى الاڭداتسا كەرەك ەدى. قولدانعانى بولسا – ءبىزدىڭ قازاق عالىمدارىنىڭ تەحنولوگيالارى. كۇندەردىڭ-كۇنىندە «قىمىز دەگەن بالەنشە حالىقتىڭ ۇلتتىق سۋسىنى ەكەن» دەگەندى ەستىپ، شالقامىزدان ءتۇسىپ جاتپاساق يگى…
پرەزيدەنت جاققان ءۇمىت وتى
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس ءحىى سەزىندە دە، كەيىنىرەك وتكەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا دا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ال 2 ماۋسىم كۇنى مەملەكەت باسشىسى سول ايتىلعانداردى ناقتى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2009 جىلعى 15 مامىرداعى «نۇر وتان» حدپ-نىڭ كەزەكتەن تىس XII سەزىندە بەرگەن تاپسىرمالارىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» وكىمگە قول قويدى. بۇل قۇجاتقا سايكەس ەلدىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جەدەل دامۋىنىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ازىرلەنۋگە ءتيىس. ول ەلباسى ايقىنداعان باسىم جەتى باعىتتىڭ ءبىرى – اۋىل شارۋاشىلىعى ونەركاسىپ كەشەنىن، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وڭدەۋدى قولعا الۋدى دا قامتيدى. ال اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ باسى – قىمىز. دەمەك، قىمىز ونەركاسىبىنىڭ سەرپىلۋىنە ءبىر مۇمكىندىك بار.
يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جەدەل دامۋ باعدارلاماسىنىڭ قىمىزدى وڭدەۋدى قامتيتىنىنا ۇمىتتەندىرەتىن تاعى ءبىر جايت بار: «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى قىمىزدى الدىمەن جاپونياعا، سوسىن ەۋروپا ەلدەرىنە ەكسپورتقا شىعارا باستاماق نيەتىن ءبىلدىرىپ ءجۇر. ول ءۇشىن، ارينە، ەڭ الدىمەن جىلقى شارۋاشىلىعى مەن بيە ءسۇتىن وڭدەيتىن كاسىپورىنداردى جولعا قويىپ الۋ قاجەت. بىزدە وسى ەكەۋىنىڭ دە ءباسى جوعارى دەي المايدى ەشكىم. قازىرگىدەي جۇزدەن اسار-اسپاس جىلقىسى بار شارۋاشىلىقتارمەن، شاعىن زاۋىتتارمەن «سامۇرىق-قازىنا» ارمانداعان بيىككە كوتەرىلە المايتىنىمىز انىق.
قىمىز الدەقاشان برەندكە اينالعان
قىمىزعا ەشقانداي ناسيحاتتىڭ كەرەگى جوق. ونى جۇمىر جەر بەتىندەگى جۇرتتىڭ ءبىرازى بىلەدى. تەك كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ اتىن تۇرلىشە بۇرمالاپ جۇرگەنى بولماسا. مىسالى، نەمىستەر قىمىزدى «بيە سۇتىنەن جاسالعان يوگۋرت» دەپ ءجۇر. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى بەسىنشى عاسىردا ۇلى تاريحشى گەرودوت سكيفتەردىڭ بيە سۇتىنەن جاسالعان سۋسىندى ءسۇيسىنىپ ىشەتىنىن تامسانا جازىپ كەتكەن بولاتىن. ەمدىك قاسيەتىنەن دە قۇلاعدار. ماسەلەن، وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن، سوناۋ 1854 جىلى ايگىلى ورىس دارىگەرى نەستور پوستنيكوۆ سامارا گۋبەرنياسىنىڭ بوگدانوۆكا اۋىلىندا قىمىزبەن ەمدەيتىن ورتالىق اشادى. ال 1958 جىلى ەكىنشى قىمىزبەن ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرەدى. وندا، نەگىزىنەن، تۋبەركۋلەزبەن اۋىرعاندار ەمدەلەتىن. اتاقتى ورىس جازۋشىلارى لەۆ تولستوي مەن انتون چەحوۆ ءدال وسى ەمحانادا قىمىزبەن ەمدەلگەن. جانە قۇلان-تازا ايىعىپ شىققان. بۇل ەمدەۋ ورنى قازىرگى كۇنگە دەيىن تابىستى جۇمىس ىستەپ تۇر. سامارا وبلىستىق تۋبەركۋلەزگە قارسى ەمدەۋ ديسپانسەرى دەپ اتالادى. وتكەن جىلى عانا 150 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. قازىرگى كەزدە ىرگەمىزدەگى ءىرى ەل – رەسەيدە قىمىز وندىرۋمەن اينالىساتىن كاسىپورىندار قارقىندى دامۋدا. ءبىر عانا مىسال: وسىدان ون جىل بۇرىن باشقۇرتستاننان 200 جىلقى اكەلىپ، قىمىز وندىرە باستاعان سەرگەي ۆەرەمەەنكونىڭ تۆەر وبلىسىنداعى «سنايپ» اتتى شارۋاشىلىعى بۇگىندەرى مىڭ باسقا جۋىق ساۋىن بيەسى بار ۇلكەن كاسىپورىنعا اينالىپ ۇلگەرگەن. سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا، رەسەيدە قىمىز وندىرۋمەن اينالىساتىن جۇزگە جۋىق كاسىپورىن بار.
ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز: تابيعاتى اسا قاتال، بيە بايلاۋعا جايسىز، بۇعىنى ءپىر تۇتاتىن ساحا ەلى وسىدان جەتى جىل بۇرىن «ساحا رەسپۋبليكاسىنداعى قىمىز ونەركاسىبى تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداپ، قىمىزدى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ونىمدەردىڭ قاتارىنا قوسىپ قويىپتى. فرانتسيا مەن گەرمانيادا قىمىز ونەركاسىبىنىڭ قالاي تامىرلانىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. كەزىندە كوكشەتاۋ وڭىرىندەگى جىلقى شارۋاشىلىعىندا ىستەگەن ءبىر نەمىس ازاماتى بايىرعى ەلىنە بارعان سوڭ كادىمگىدەي بيە بايلاپ، ميۋنحەن قالاسىنا قىمىز جەتكىزىپ تۇرادى ەكەن. وندا قازاق ەلشىسى ەرىك اسانباەۆتىڭ مەيمان بولىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقانىن بىلەمىز. وسى نەمىس حالقىنىڭ «ەكۆيمەد» اتتى كومپانياسى قازاقستاندىق پروفەسسور كەڭەسحان دۇيسەنباەۆتىڭ تەحنولوگياسى بويىنشا بيە سۇتىنەن ەڭ كىشكەنتاي نارەستەلەر ءۇشىن انا ءسۇتىنىڭ ورنىنا قولدانىلاتىن عاجايىپ قۋاتى بار تاعامدار ازىرلەيدى ەكەن. قىمىزدىڭ الدەقاشان برەندكە اينالىپ قويعانىنا وسىدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟
سوزدەن ىسكە كوشەر كەز جەتتى
ال ءوزىمىز بولساق ەڭ قاراپايىم تاسىلمەن قىمىز وندىرۋگە جەتكىلىكتى ءمان بەرە الماي وتىرمىز. ايتىلماي جاتقان جوق. بىراق ءبارى دە ءسوز جۇزىندە عانا قالىپ كەلەدى. 2000 جىلى سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەمەر الەكساندر پاۆلوۆ ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە قاراۋعا قىمىز ونەركاسىبىن دامىتۋ جونىندە ارنايى ۇسىنىس تا ەنگىزىپتى. بىراق ەش وزگەرىس جوق: جەكە كاسىپ يەلەرى قولىنان كەلگەنشە ازىرلەگەن قىمىزىن بىرەر مەيرامحاناعا وتكىزىپ، از-ماز تابىس تابۋمەن ءجۇر. ءىرى كاسىپورىندار اشۋعا، سەرپىندى جوبالار جاساپ، ينۆەستيتسيا تارتۋعا دەگەن تالپىنىستار جوق. ايتپەسە، قىمىزدى وڭدەۋ، ۇزاق ۋاقىتقا ساقتاۋ تەحنولوگياسى تاماشا جاڭالىقتارعا كەندە ەمەس. سونىڭ ىشىندە وتاندىق عالىمداردىڭ تابىستارى شەتەلدىكتەردى دە قىزىقتىرىپ ءجۇر. ءتىپتى قىمىزدى قۇرعاتۋ ءتاسىلىن قولدانۋعا العاشقى ۇمتىلىستار كسرو-دا 1958 جىلى جاسالعان-دى. ءوندىرىستى قولعا الامىز دەپ وتىرعاندا بيلىك باسىنا نيكيتا حرۋششەۆ كەلىپ، جىلقى تۇلىگىنە قىرعيداي تيگەنى ەسىمىزدە. قازىرگى كەزدە قازاق عالىمدارىنىڭ قىمىزدى ساقتاۋ تەحنولوگيالارى شەتەلدىك كومپانيالار تاراپىنان ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ونىڭ ءوز ەلىمىزدە ەشتەڭەگە جاراماي جاتقانى بولماسا…
وسى سارسەنبىنىڭ ساتىندە عانا ءماجىلىس دەپۋتاتى قۇرمانعالي ءۋالي پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ اتىنا قىمىز ونەركاسىبىنە وراي دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان ەدى. «قاسيەتتى قىمىزىمىزعا كوڭىل اۋدارىپ، الەمدىك برەندكە اينالدىرۋعا كۇش سالىپ، ىقپال جاساۋىڭىزدى وتىنەمىن. باستامانى باس قالامىز – استانادان باستاساڭىز، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى»، – دەدى ول. قۇرمانعالي ءۋاليدىڭ ايتۋىنشا، قىمىزدى ەكسپورتقا شىعارۋ ءۇشىن الدىمەن قىمىز ءىشۋ ءداستۇرىن ءوز ەلىمىزدە دۇرىستاپ قالىپتاستىرىپ الۋىمىز كەرەك. تومەنگى پالاتا وكىلى قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆتىڭ قىمىزحانالار اشۋداعى يگى ىستەرىن وزگەلەرگە ۇلگى ەتسە دەيدى. ونىڭ مالىمەتىنشە، تەك تالدىقورعاننىڭ وزىندە 25 قىمىزحانا اشىلعان. «بۇل – ءدال قازىرگىدەي داعدارىس قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعاندا، بىرىنشىدەن، جۇمىس ورنى، ەكىنشىدەن، تابىس كوزى، ۇشىنشىدەن، سالاۋاتى ءومىر سالتى. وبلىس اكىمى سەرىك ابىكەنۇلى 10 جىل بۇرىن جامبىل وبلىسىندا باستاعان قىمىزحانا اشۋداعى يگى ءىسىن ءبىر ساتكە تولاستاتقان ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزدە دە وسى استانا قالاسىندا بوز ۇيلەر تىگىپ، قىمىزحانا ۇيىمداستىرعانى ەلدىڭ ەسىندە. مىنە، وسى ءتىرى تاجىريبەنى نەگە بارلىق وبلىستاردا ۇيىمداستىرۋعا بولمايدى؟» – دەيدى دەپۋتات.
ارينە، قىمىزحانا – ءوندىرىس ورنى ەمەس. وڭدەلگەن قىمىز بولماسا، ونىڭ كوپتىگىنەن نە قايىر؟! ايتالىق، استانانىڭ ماڭايىندا ءۇيىر-ءۇيىر بيە بايلايتىن، اسا ءىرى جىلقى شارۋاشىلىعى جوق. الىس وڭىرلەردەن جەتكەنشە اشىپ، بۇزىلىپ كەتەدى. دەسە دە، قالالاردا قىمىزحانالاردىڭ ساۋساقپەن سانارلىق از ەكەنى، ەسەسىنە تۇنگى كلۋبتاردىڭ قاپتاپ كەتكەنى راس.
ءارى كۇلكى، ءارى ءتۇرپى
باس پروكۋراتۋرانىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنشە، بىلتىر استانالىق جول ينسپەكتورلارى ءبىر ازاماتتى ىشىمدىك ءىشىپ كولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن ۇستاپ، سوتقا جونەلتەدى. سوت ەش ويلانباستان ونى جۇرگىزۋشىلىك كۋالىگىنەن ايىرىپ جىبەرگەن. الايدا ايىپتالۋشى جەرگىلىكتى پروكۋراتۋراعا شاعىمدانادى. قيىن بولسا دا ءوزىنىڭ ايىپتالىپ وتىرعانداي سىرا ەمەس، قىمىز ىشكەنىن دالەلدەپ شىعادى. پروكۋرورلار سوتتىڭ شەشىمىنىڭ كۇشىن جويىپ، وعان جۇرگىزۋشىلىك كۋالىگىن قايتارىپ بەرىپتى.
ءبىر دەرەك
بۇرىن استىڭ، توي-تومالاقتىڭ دەڭگەيى قۇيىلعان قىمىزدىڭ كوپتىگىمەن دە ولشەنگەن. بەلگىلى قالامگەر سابىر ءشاريپوۆتىڭ جازۋىنشا، 1860 جىلى ۇلىتاۋدا بەرىلگەن باعانالى نايمان ەلىنىڭ باتىرى ءارى ءبيى، كەزىندە اعا سۇلتان بولعان ەردەن ساندىبايۇلىنىڭ (1808-1862 جج.) اسىندا 1000 سابا قىمىز قۇيىلىپتى. سابانىڭ ورتاشا سىيىمدىلىعى 50-60 ليتر دەپ ەسەپتەلەدى. ياعني اتالعان اسقا كەم دەگەندە 50 مىڭ ليتر قىمىز اكەلىنگەن.

بەسبوعدا التاي، استانا
«الاش ايناسى» گازەتى 11 ماۋسىم 2009 جىل