العىسوز ورنىنا

الاش زيالىلارى قوعامدىق-ساياسي كۇرەستەرمەن عانا شۇعىلدانىپ قويماي ۇلتتىڭ اقىل-ويىن جاڭا ساپاعا كوتەرۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى، ول ءۇشىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءبىلىم ءدانىن سەپتى، مەكتەپتەر اشتى، ءتۇرلى عىلىم سالاسىندا وقۋلىلىقتار جازدى. ءا.بوكەيحانوۆ استرونوميا مەن جاعرافيا، م.جۇماباەۆ پەداگوگيكا، ح.دوسمۇحامەدوۆ اناتوميا مەن زوولوگيا، ج.ايماۋىتوۆ پسيحولوگيا مەن ديداكتيكا، ا.بايتۇرسىنوۆ، ە.وماروۆ، ن.تورەقۇلوۆ ءتىل ءبىلىمى، م.اۋەزوۆ ادەبيەت سالاسىنا قالام تەربەسە، م.دۋلاتوۆ، س.قوجانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ ماتەماتيكاعا دەن قويعان، ف.عالىمجانوۆ - فيزيكا‚ ب.سارسەنوۆ - گەومەتريا، ي.تۇرعانباەۆ - اريفمەتيكا، ق.كەمەڭگەرۇلى - جاراتىلىستانۋ پاندەرى بويىنشا وقۋلىقتاردى قازاق تىلىنە اۋدارعان.ت.شونانوۆ تا ءتارجىماشى رەتىندە كورنەكتى جۇمىستار اتقاردى. ول ا.بوگدانوۆتىڭ «كۋرس پوليتەكونومي» دەگەن كىتابىن 1924 جىلى قازاقشا شىعارىپ، وقۋشىلارعا ءپان تەرمينىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا اۋدارماعا تۇڭعىش ورىسشا-قازاقشا سوزدىگىن قوسا بەرگەن دەگەن دەرەك بار.

العىسوز ورنىنا

الاش زيالىلارى قوعامدىق-ساياسي كۇرەستەرمەن عانا شۇعىلدانىپ قويماي ۇلتتىڭ اقىل-ويىن جاڭا ساپاعا كوتەرۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى، ول ءۇشىن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءبىلىم ءدانىن سەپتى، مەكتەپتەر اشتى، ءتۇرلى عىلىم سالاسىندا وقۋلىلىقتار جازدى. ءا.بوكەيحانوۆ استرونوميا مەن جاعرافيا، م.جۇماباەۆ پەداگوگيكا، ح.دوسمۇحامەدوۆ اناتوميا مەن زوولوگيا، ج.ايماۋىتوۆ پسيحولوگيا مەن ديداكتيكا، ا.بايتۇرسىنوۆ، ە.وماروۆ، ن.تورەقۇلوۆ ءتىل ءبىلىمى، م.اۋەزوۆ ادەبيەت سالاسىنا قالام تەربەسە، م.دۋلاتوۆ، س.قوجانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ ماتەماتيكاعا دەن قويعان، ف.عالىمجانوۆ - فيزيكا‚ ب.سارسەنوۆ - گەومەتريا، ي.تۇرعانباەۆ - اريفمەتيكا، ق.كەمەڭگەرۇلى - جاراتىلىستانۋ پاندەرى بويىنشا وقۋلىقتاردى قازاق تىلىنە اۋدارعان.ت.شونانوۆ تا ءتارجىماشى رەتىندە كورنەكتى جۇمىستار اتقاردى. ول ا.بوگدانوۆتىڭ «كۋرس پوليتەكونومي» دەگەن كىتابىن 1924 جىلى قازاقشا شىعارىپ، وقۋشىلارعا ءپان تەرمينىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا اۋدارماعا تۇڭعىش ورىسشا-قازاقشا سوزدىگىن قوسا بەرگەن دەگەن دەرەك بار.

ال بۇگىندەرى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرەمىز دەپ كوپ ايتامىز، كوپ جازامىز. ءبىز بۇل ىسكە دايىنبىز با؟ مەكتەپتەرىمىزدەگى جاڭا بۋىن وقۋلىقتاردىڭ توڭىرەگىندە نەلىكتەن سىن پىكىرلەر تولاستاماي وتىر؟ قازىر تەوريالىق ىرگەلى عىلىم مەن پەداگوگيكالىق باعىتتاعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ اراسى نەگە الشاقتاپ كەتكەن؟ كەزىندە مۇنداي ۇلت مۇددەسى جولىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ وڭتايلى شەشىلۋىنە الاش قايراتكەرلەرى اتتان تۇسە ساپ بەلسەندى ارالاسىپ، جانقيارلىقپەن تەر توكسە، بۇل بۇگىنگى ۇرپاققا داپ-دايىن ساباق، ۇلگى بولار مەجە ەمەس پە؟!

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءمينيسترى بولعان، پروفەسسور ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» وقۋلىعى جوعارعى تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى مەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارعا ارنالىپ، قازاق تىلىندە لاتىن قارپىمەن 1935 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «قازاقستان» باسپاسىنان جارىق كورەدى. سونىمەن بىرگە، ول 1936 جىلى ءوزىنىڭ ۇستازدىق تاجىريبە نەگىزىندە «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» اتتى تۇسىندىرمە سوزدىگىن شىعارعان ەكەن. مۇنداي مالىمەتتى كەيبىر ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالاردان كەزدەستىرگەنىمىزبەن، سوزدىكتى كىتاپحاناداعى سيرەك كىتاپتار قورىنان تابا المادىق.

وتاندىق ماتەماتيكا عىلىمى بويىنشا حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش وقۋلىقتىڭ اۆتورى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولاتىن (ەسەپ قۇرالى. ورىنبور: «دين ۋا ماعيشات»، 1914). ال ماتەماتيكانىڭ ىشىندەگى كۇردەلى ءپان «الگەبرانى» قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ قولعا الىپ، الدىمەن اراب قارپىندە 1924 جىلى جازىپ شىعىپ (592 بەتتىك قولجازبا), سوڭىنان لاتىن گرافيكاسىنا 1929 جىلى (1400 بەت) كوشىردى. سونداي ءبىرتۋار ەڭبەكتىڭ ءبىرى ءوز زامانىندا قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندە تۇڭعىش ماتەماتيكا سالاسىنىڭ پروفەسسورى اتانعان ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى. اناليتيكالىق گەومەتريا مەن ديففەرەنتسيال جانە ينتەگرال ەسەپتەۋ نەگىزدەرى» اتتى وقۋلىعى (ورىس تىلىندە «كۋرس ۆىسشەي ماتەماتيكي وسنوۆى اناليتيچەسكوي گەومەتري ديففەرەنتسيالنوگو ينتەگرالنوگو يسچيسلەنيا»), «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» اتتى سوزدىگى ۇلت مادەنيەتىنە قوسىلعان اسىل قازىنا ەدى. عالىم ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تەحنيكا، ماتەماتيكا سالاسى بويىنشا بەرىلە ەڭبەك ەتىپ، عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋى 1927-35 جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، قازپي-دە دوتسەنت، الماتى زووتەحنيكا-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى جانە ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1935-37 جىلدارى الماتى كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتى ماتەماتيكا جانە تەوريالىق مەحانيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ، ءدارىس بەرىپ، قىزمەت اتقارعان جىلدارىنىڭ جەمىسى بولاتىن. ول قازاق تىلىندە وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جوعارعى ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا دايىنداپ، ماتەماتيكادان عىلىمي تەرمينولوگيا دايارلاۋمەن شۇعىلداندى. ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى - ىقتيمالدىق تەورياسى، ماتەماتيكالىق ستاتيستيكا، تەوريالىق مەحانيكا، ماتەماتيكالىق تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى بولدى.

وسى ماقالاعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» جوعارعى تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى مەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارعا ارنالىپ، قازاق تىلىندە لاتىن قارپىمەن 1935 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «قازاقستان» باسپاسىنان جارىق كوردى. ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان بۇل وقۋلىق سوڭىندا بەرىلگەن «دەتەمينانت تەورياسىنىڭ ەلەمەنتتەرى» قوسىمشاسىنان بولەك «كووردينات مەتودى»، «فۋنكتسيالىق بايلانىس جانە ونى كورسەتۋ تاسىلدەرى»، «سىزىقتىق فۋنكتسيا»، «ەكىنشى رەتتىك قيسىقتار»، «كەڭىستىكتەگى كووردينات مەتودى»، «جازىقتىق»، «ءتۇزۋ سىزىق» دەپ اتالاتىن 7 تاراۋدان تۇرادى، كولەمى 10 باسپا تاباق، تارالىمى 3500 دانا. بۇل وقۋلىق تۋرالى عالىم م.حامزين بىلاي دەپ جازادى: «نەگىزگى باعىتى سول كەزدەگى وقۋ باعدارلامالارىنا سايكەستەندىرىلىپ جاسالعاندىقتان، بۇگىندەرى ءسال ەسكىلەۋ كورىنۋى مۇمكىن، الايدا بۇل وقۋلىقتىڭ 1995 جىلى قايتا باسىلىپ شىعۋى - كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. وقۋلىق جوعارعى ماتەماتيكاعا ارنالعان تۇڭعىش كىتاپ بولعاندىقتان، اۆتور ونىڭ قۇرىلىمىنا انىقتاما تەورياسى مەن سىزىقتىق تەڭدەۋلەر جۇيەسىنەن دە حاباردار ەتەتىن ىلىمدەردى ەنگىزگەن. كىتاپتىڭ ىشىندەگى اۋىر بولىپ كورىنەتىن تەرميندەر وتە ۇتىمدى ءارى ۇعىمدى تىلمەن بەرىلگەن». جاڭا ۇعىم، ەرەجەلەردى تالداعاندا، اۆتور ءوز تاجىريبەسىنەن جيناقتاعان تاسىلدەردى مولىنان قولدانعان. كىتاپتىڭ العاشقى بەتتەرىندە «اۆتوردان» جانە «ءسوز باسى» دەگەن كىرىسپەلەردە عالىمنىڭ وي-پىكىرلەرى، تەوريالىق تۇجىرىمدارى بەرىلەدى. وقۋلىق كەيىن 1995 جىلى (كيريلليتساعا تۇسىرگەن - ن.ادىلبەكوۆ، جاۋاپتى شىعارۋشى - ش.ءبىلال) قازىرگى كيريلليتساعا ءتۇسىرىلىپ، ارنايى وقۋلىق ەتىپ شىعارىلدى.

كىتاپتىڭ كەيىنگى جىلى شىققان بۇل باسىلىمىن دا قولعا ءتۇسىرىپ، تۇپنۇسقامەن سالىستىرىپ قاراپ شىقتىق. كىتاپتى باسپاعا دايارلاعان ماماندار بۇرىنعى لاتىن ارپىنەن بۇگىنگى الفاۆيتكە كوشىرگەندە، ونىڭ مازمۇنىنا ەشقانداي نۇقسان كەلمەۋىن ەسكەرىپ، باستاپقى باسىلىمدا ارىپتەن، ەملەدەن، جەكە سوزدەر مەن سويلەمدەردەن كەتكەن قاتەلەردى تۇزەتكەن. كەيبىر تۇجىرىمداردىڭ عىلىمي ۇعىمدىق جاعىن ءبىر ىزگە كەلتىرىپ، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن جەتە ساقتاعان. ماماندار سوۆەتتىك جانە الەمدىك ماتەماتيكا عىلىمىنداعى قالىپتاسقان تەرميندەر، تەڭەۋلەر، فورمۋلالار ەنگىزىلدى دەپ ەسكەرتىپ وتەدى. سونىمەن قاتار، كىتاپتىڭ كەيىنگى باسىلىمىندا كىرمە تەرميندەر بۇگىنگى قولدانىستاعى ۇلگىگە ءتۇسىرىلىپ بەرىلگەن.

بۇل ەڭبەكتىڭ تىلدىك، تەرمينولوگياسى جاعىنان دا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءتىپتى وقۋلىقتىڭ اتىنىڭ وزىنەن قازىرگىدەي جوعارى ماتەماتيكا دەپ اتاماي ۇلى ماتەماتيكا دەپ الۋىنىڭ ءوزى سونى مەڭزەيدى. ءتىلى سول كەزدەردەگى ستيلمەن جازىلىپ، سينتاكسيستىك ورامدار كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار، وقۋلىقتا قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن مىناداي ماتەماتيكا تەرميندەرى قولدانىلادى: قوسىندى، قوسۋ، نۇكتە، تەڭدەۋ، شارشى، شەڭبەر، ءۇشبۇرىش، تەرىس بۇرىش، ءتۇزۋ، جازىقتىق، الىم، ءبولىم، جاتىق سىزىق، ساباق، كەسىندى، تۇيىقتاۋشى ۆەكتور (زامىكايۋششي ۆەكتور), تەرىس بۇرىش (وتريتساتەلنىي ۋگول), تۇراقتى شاما (پوستوياننايا ۆەليچينا) ت.ب.

عالىم ءا. ەرمەكوۆ 1948 جىلى «حالىق مۇعالىمىنە» جاريالاعان «ەملە مەن تەرمينولوگيانىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى» دەگەن ماقالاسىندا قولدانىسقا ەنگىزگەن بۇل تەرميندەر تۋراسىندا «قازاقتىڭ بايىرعى تىلىنەن: نۇكتەلەر، ىرگەلەس بۇرىشتار، سىبايلاس بۇرىشتار، تەڭ ءبۇيىرلى ءۇشبۇرىشتار، ءتۇزۋدىڭ بەرىلگەن كەسىندىسى، ورتاق توبەلى بۇرىشتار، ءۇشبۇرىشتىڭ قابىرعالارى مەن بۇرىشتارىنىڭ اراسىنداعى تاۋەلدىلىك، شەڭبەر، قويۋشى، تۇيىندەسۋ، اۋدان، دوڭگەلەك، تۇزۋلەر، بۇرىشتار، امالدار ت.ب... وسىنداي تەرميندەردىڭ جيىندىسى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى - گەومەتريانىڭ تەرمينولوگياسى بولدى، ونداي تەرميندەردى سوۆەتتىك قازاق مەكتەپتەرىندە قازاق بالالارىن وقىتقاندا قازاق تىلىندە قولدانىپ، وقۋشىلارعا عىلىمنان ناقتى بىلىمدەر بەرىپ ءجۇرمىز دەپ ابدەن ايتا الامىز جانە وسىلاي دەۋگە تاجىريبەمىز، اقىل-وي ەڭبەگىمىزدىڭ، زەرتتەۋ، قاراستىرۋ ىستەرىمىزدىڭ ناتيجەلەرى تولىق كورسەتىپ وتىر»، - دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇل تۇستا عالىمنىڭ تەرمينولوگيالىق قوردى قازاق ءتىلى نەگىزىندە جاساپ، ۇلتتىق عىلىم ءتىلىن قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتكەنىن كورەمىز.

وقۋلىقتا قازىرگى مامان، وقىرماندارعا تانىس ەمەس، قازىرگى ماتەماتيكا ەڭبەكتەرىندە كەزدەسە بەرمەيتىن مىناداي تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىن ۇشىراتامىز: ولشەۋىش، كىندىك، قۇبىلما شاما، تۇيىقتاۋشى ۆەكتور، ىشكەرى ءبولۋ، كەرمە، ەرىكتى تۇراقتى پارامەتر، وسىمشە، تۇيىقتاۋىش ت.ب.

بۇلاردىڭ كەيبىرەۋى ورىس تىلىندەگى مىناداي تەرميندەردىڭ (ماسشتاب-ولشەۋىش، تسەنتر-كىندىك، پەرەمەننايا ۆەليچينا-قۇبىلما شاما) بالاماسى رەتىندە قولدانىلعان بولۋ كەرەك. قازىرگى ماتەماتيكا سالاسىندا بۇل نۇسقالاردىڭ ورنىنا مىنا تەرميندەر قولدانىسقا ەنگەن: ماسشتاب-ماسشتاب، تسەنتر-تسەنتر، قۇبىلما شاما-اينىمالى (وزگەرمەلى) شاما. ايتكەنمەن، ءا.ەرمەكوۆتىڭ ەڭبەگىندەگى تەرمين سوزدەردىڭ نۇسقالارىن دا سوزدىك قورىمىزعا تىركەپ، ءتىلدىڭ قاجەتىنە جاراتۋىمىزعا بولادى. ءارى وقۋلىقتا ماتەماتيكاداعى العاش قولدانىسقا ەنە باستاعان اتاۋلار، قالىپتاسقان تەرميندەر دە كەيىنگى جارىققا شىعىپ جاتقان ون بەس تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىنە» دە يلليۋستراتسيالىق ماتەريال رەتىندە قامتىلدى. بۇل بۇرىنعى ون تومدىق سوزدىككە ەنبەي قالعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن قامتۋ ماقساتىنىڭ بىرىنە جاتادى.

تاعى ءبىر ءسوز بولاتىن ماسەلە - ەڭبەكتەگى شەت تىلدەن ەنگەن تەرميندەردىڭ، ياعني سول كەزدەگى «جات سوزدەردىڭ» بەرىلۋى قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. وندا تەرميندەر لاتىن گرافيكاسىمەن پروپورسيال، پروتسەس، فۋنكسيا، پروەكسيا، پوتەنسيال، ەلەكتر، تراەكتوريا، سيممەترلى (سيممەتريالى ەمەس), وردينات، تەمپەراتۋر، بيسسەكتريس، گيپەربول، پارابول، تەورەم، كووردينات دەپ بەرىلەدى. بۇل نۇسقالارعا قاراپ، سول كەزدەگى تىلدىك نورمانى دا ايقىن كورەمىز. عالىم كەيبىر كىرمە تەرميندەردىڭ سوڭىنداعى ا ءارپىن ءتۇسىرىپ قولدانۋ تۋرالى سول كەزدەگى ورفوگرافيالىق نورمانى ۇستانىپ، كەيىن ءوزىنىڭ پىكىر الىسۋ تۇرىندە جازىلعان ماقالاسىندا «قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە» سونداي ەرەجە بار ەكەنىن ەسكەرتىپ وتەدى. وسىندا اتالعان سوزدىكتىڭ بەسىنشى بەتىندە مىناداي نۇسقاۋ بار: «ب) كەيبىر سوزدەردىڭ اياعىنداعى «ا» ءارپى بىزدە جازىلمايدى. مىسالى: گازەت، مينۋت، فابريك، ت.ب.» ال، گازەتتەردىڭ كوپشىلىگىندە «فابريكا، فابريكالار» بولىپ جازىلىپ ءجۇر .

مۇنداي ماتەماتيكا تەرميندەرىنە قاتىستى ورفوگرافيالىق زاڭدىلىقتى كورنەكتى ءتىلشى عالىم ق.جۇبانوۆ تا باسا ايتىپ كورسەتەدى: «تەرميندەردىڭ تۇبىرىنە ورىس ءتىلىنىڭ زاڭى بويىنشا كەيدە «ا» جالعاسىپ كەلەدى. ءبىز ونى بارلىق سوزدەرگە بىردەي زاڭ قىلىپ بەكىتپەي، بىرقاتار سوزدەردىڭ سوڭىندا كەلەتىن «ا» دانەكەرىن قىسقارتتىق. ولار كوپ بۋىندى جانە اياعى د، ش، گ سىقىلدى دىبىستارعا بىتپەيتىن سوزدەر. مىسالى، اكسيوم - اكسيوما ەمەس، پروبلەم - پروبلەما ەمەس، بيسسەكتريس-بيسسەكتريسا ەمەس; ابسسيس - ابسسيسا ەمەس; تەورەم-تەورەما ەمەس، اپوپەم-اپوپەما ەمەس; كووردينات-كوورديناتا ەمەس; گيپوتەنۋز-گيپوتەنۋزا ەمەس ت.ب.

دەمەك، كورسەتىلگەن تەرميندەردىڭ قازىرگى قولدانىستاعىلاردان ءبىر ەرەكشەلىگى ورىس تىلىندەگى -ا قوسىمشاسىز بەرىلۋى. ياعني، سول كەزدەرى شەت تىلدەگى تۇپنۇسقاعا جاقىنداتىپ، ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا يكەمدەپ قولدانعان. وكىنىشتىسى، قازىرگى كەزدە اتالعان تەرميندەر ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەستەندىرىلىپ، -ا قوسىمشاسى ارقىلى ورديناتا، تەمپەراتۋرا، بيسسەكتريسا، تەورەما، گيپوتەنۋزا، گيپەربولا، پارابولا تۇرىندە قولدانىلىپ كەلەدى. بۇل تاجىريبەنى قاراستىرۋ ارقىلى قازىرگى تىلدىك جۇيەمىزگە ەنىپ كەتكەن وسى تەرميندەرمەن قاتار، وزگە دە ينتەرناتسيونال تەرميندەردىڭ قولدانىسىن ءبىر ىزگە تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. اسىرەسە، الداعى لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدە شەت سوزدەردى ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا ساي ەتىپ، ياعني قالىپتاسقان ورىسشا نۇسقاعا يكەمدەلگەن فورمانى سىندىرىپ قولدانامىز دەيتىن بولساق، بۇل قۇبىلىستىڭ دا بەيىمدەلۋ زاڭدىلىعىن انىقتاۋ قاجەت.

حح عاسىردىڭ باسىندا شىققان عىلىمي ماقالالارداعى، وقۋلىقتار مەن ەڭبەكتەردەگى شەت تىلىنەن ەنگەن تەرميندەردىڭ ءارتۇرلى قولدانىسىن تىركەپ، ستاتيستيكاسىن جاساپ، سالىستىرۋ ارقىلى دا ورتاق ءبىر جۇيەنى تابۋعا بولادى. سولار ارقىلى بۇرىن قولدانىسقا ەنگەن جانە الداعى ۋاقىتتا تىلىمىزدە پايدا بولىپ جاتقان تەرميندەردىڭ قولدانىسىن، بەرىلۋىن وزگەرتىپ، بۇرىنعى ءساتتى قولدانىستاردى تىلدىك اينالىمعا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك تۋادى. بۇل - اسىرەسە، جازۋىمىز لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەندە قاجەت بولاتىنى انىق. سەبەبى، كەيبىر ءتىل ماماندارىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، لاتىن جازۋىنا كوشۋدەگى ءبىر ماقسات، ۇتىمدى تۇسى دا وسى بولماق.

ءا.ەرمەكوۆ 1936 جىلى ءوزىنىڭ ۇستازدىق تاجىريبە نەگىزىندە «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» اتتى تۇسىندىرمە سوزدىگىن شىعارعان ەكەن. مۇنداي مالىمەتتى كەيبىر ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالاردان كەزدەستىرگەنىمىزبەن، سوزدىكتى كىتاپحاناداعى سيرەك كىتاپتار قورىنان تابا المادىق. وسىنداي ەڭبەكتەر جازعان عالىمنىڭ كەيىنگى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەرگەن جىلدارىندا دا وقۋلىقتارى، جازعان ەڭبەكتەرى بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. الداعى ماقسات - عالىمنىڭ قالدىرعان عىلىمي مۇرالارىن، ەڭبەكتەرىن تالداپ، ايقىنداۋ بولىپ تابىلادى.

الماس ۇدەرباەۆ،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

ايتار ويعا ايقىنداما

سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ:

- قازاقتا مۇنداي جىگىت كورمەدىم دەپ،

ارداقتى قارت پوتانين لەپەس ەتكەن...

مەنىڭشە، ەرمەكوۆ دەگەن بالا،

ۇقسايدى ۇشقىر قىران قارشىعاعا...

مارات ەسكەندىرۇلى، عالىم، مۇراعاتتانۋشى:

- ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋرالى كەزىندە «قازاق» گازەتى «تەحنولوگيچەسكي ينستيتۋتقا اسقان زەرەكتەر عانا تۇسەدى. ءالىمحان ءبىلىمدى، شەشەن، وتكىر، حالىققا قىزمەت ەتۋدى وزىنە پارىز ساناعان جىگەرلى ازامات» دەپ ۇكىلى ۇمىتپەن زور باعا بەرگەن ەدى. ول وسى سىنعا ابدەن لايىقتى بولدى، 1920 جىلى 17 تامىزدا ۆ.ي.لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى ماجىلىسىندە قازاق اۆتونومياسى تۋرالى بايانداما جاسادى، ناتيجەسىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ شەكارالىق تۇتاستىعىن قورعاپ، وتارشىلارعا تويتارىس بەرە وتىرىپ قالپىنا كەلتىرىپ، زاڭدى قۇجاتپەن بەكىتتىردى. ءا.ەرمەكوۆ سونىمەن بىرگە، ۇلانعايىر جەرىمىز بەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى يەسى ءبىلىمدى جاستار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، تەرەڭ كۇرەس جۇرگىزدى، بارشا عىلىمنىڭ پاتشاسى سانالعان ماتەماتيكانى حالقىمىزعا جاقىنداتتى، سول ارقىلى ۇلتتىق وي-سانانى جاڭا كەزەڭگە كوتەرىپ تاستادى.

يباتوللا ارىستان، قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور:

- ماتەماتيكا - قيىن ءپان. قۇپياسى تەرەڭ. ال ءالىمحان اعانىڭ ءتۇسىندىرۋى ارقىلى وعان ىنتامىز اسا وياندى. بۇل ءىلىمنىڭ تاريحى، ءتىپتى كەيبىر تەورەمالاردىڭ قالاي پايدا بولعاندىعىنا دەيىن ايتىپ، ساباقتاردى قىزعىلىقتى ەتە تۇسەتىن. ءبىز ول كىسىنىڭ حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستە اۋىر جولدان وتكەنىن، ۇلتتىق ماتەماتيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەكەنىن كوپ جىلداردان سوڭ بارىپ بىلدىك. قۋعىن-سۇرگىن زاردابىمەن ارپالىسا ءجۇرىپ "ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى" وقۋلىق كىتابىن جازعانىن تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا عانا ەستىدىك. كىتاپتا جوعارى ماتەماتيكا ەلەمەنتتەرى اسا قاراپايىم، جەڭىل تىلمەن تۇسىندىرىلەدى، اۆتور ءتىلىنىڭ ايقىندىعى، تەوريالىق توپشىلاۋلارى، ەسەپتەردىڭ شىعارىلۋ دارەجەسى، كەلتىرگەن مىسالدارى ۇيرەنۋشىنى باۋراپ الادى.

«دالا مەن قالا» گازەتى  №11 (391)