ەلباسىنىڭ بەس الەۋمەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر ەلەۋلىسى دە، كوكەيتەستىسى دە حالىقتى تۇرعىن ۇيمەن قامتۋ ماسەلەسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. سول ءۇشىن دە پرەزيدەنتىمىز ارنايى «7-20-25» باعدارلاماسىن مۇقيات تاپتىشتەپ، جان-جاقتى ويلاستىرىپ، شەنەۋنىكتەرگە سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ قاتاڭ تاپسىردى. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار ەدى. مۇنىڭ ەڭ باستى ماقساتى ەلىمىزدەگى جۇپىنىلاۋ ءومىر سۇرەتىن، تابىستارى ونشا قوماقتى ەمەس، تەك ايلىققا قاراپ قالعان جانداردى ارزانداۋ باسپانامەن قامتامسىز ەتۋ ەدى. ول ءۇشىن دە العاشقى جارنانى بارىنشا ازايتىپ، نەسيەنى تولەۋدى بارىنشا ۇزارتقان-دى. بارشا حالىق مۇنى قۋانا قابىلداعان. ءۇي-كۇيسىز جۇرگەن جابىرقاۋ جانداردىڭ قاباعى اشىلىپ، كەلەشەككە دەگەن ءۇمىتى مازداپ جانعانداي كۇي كەشكەن.

الايدا جاپ-جاقسى باستالعان باستاما بۇگىندە سيىرقۇيىمشاقانىپ، اياعى قۇردىمعا كەتەتىن ءتۇرى بار. بۇل اسىرا ايتقانىمىز ەمەس، قازىرگى جاعداي دابىل قاعارلىقتاي. ويتكەنى ەلىمىزدەگى 18 ميلليون حالىقتىڭ تەك 4,6  ميليونى عانا، ياعني ەلدىڭ 25 پايىزى عانا يپوتەكا بويىنشا پاتەر الدۋعا مۇمكىندىگى بار. قالعاندارىنىڭ نە مويىندارىندا بانككە قارىزى بار نەمەسە العان قارىزدارىن دەر كەزىندە قايتارا الماي بانكتىڭ «قارا تىزىمىنە» ىلىنگەندەر. سول بانكتىڭ تىلىمەن ايتساق «نەسيەلىك تاريحى» (كرەديتنايا يستوريا) ناشار جاندار.

- ءبىر ادام 30 مىڭ تەڭگەگە توڭازىتقىش الدى دەلىك. ال ەگەر ول سونىڭ 3 مىڭ تەڭگەسىن تولەۋدى ۇزارتىپ السا بىردەن بانكتىڭ «قارا تىزىمىنە» ىلىنەدى، - دەيدى سەناتور  عۇمار دۇيسەنباەۆ. - ءبىزدىڭ كوپتەگەن ازاماتتارىمىز وسىنداي كەدەرگىنىڭ كەسىرىنەن باعدارلاما بويىنشا پاتەر الۋدان سىرت قالۋدا، - دەپ قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر.

ەگەر وسى جايدى تسيفر تىلىنە كوشىرەر بولساق، جاعداي بىلاي بولىپ شىعادى. بىزدەگى 18,3 ميلليون ادامنىڭ 13,7 مىڭىنا شەكتەۋ قويىلعان. 3,5 مىڭ ادامنىڭ مويىندا نەسيەسى بار. مۇندايلارعا ەندى 15 جاسقا جەتپەگەن بالالار 5,3 ميلليون، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىندەر (جۇمىسسىزدار دەسە دە بولادى) 2,1 ميلليون، زەينەتكەرلەر 2,1 ميلليون، نەسيەسىن وتەي الماي جۇرگەندەر 250 مىڭ ادام، ستۋدەنتتەر 500 مىڭ ادامدى قوسىڭىز. وكىنىشكە قاراي، ەندى وسى قيىن ءتۇيىندى شەشۋدىڭ جولى جوق كورىنەدى. قولىندا بيلىگى بارلاردىڭ بۇعان ونشا باسى اۋىرمايتىنى بايقالادى.

ال ءبىزدىڭ ۇلتىق بانكتىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ولەگ سمولياكوۆ بولسا ءبىزدىڭ باستى بانكىمىز سول ەكىنشى دارەجەلى بانكتەرگە بۇل ماسەلە بويىنشا ەشتەڭە ىستەي المايتىنىن ايتىپ، وزدەرىنشە اقتالىپ باعۋدا.

بۇل ءوزى قىزىق ساياسات ەكەن. سول ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر اقشادان قىسىلىپ، تىعىرىققا تىرەلگەندە ۇلتتىق بانكىمىز ولاردى سول قارجى داعدىرىسىنان قۇتقارۋ ءۇشىن ميلليون ەمەس، ميللياردتاعان اقشا ءبولىپ، اسا مىرزالىق تانىتۋعا كەلگەندە كەرەمەت قاۋقارلى. ال ەلدىڭ 14 ميليوننان استام ادام ءۇشىن سول بانكىلەردىڭ قولدان جاسالعان قيىندىقتارىن جەڭىلدەتۋگە كەلگەندە ەشتەڭەگە ءالى كەلمەيتىن بەيشارا بولا قالاتىنى قالاي؟ مۇنىڭ ءوزى ەكىجۇزدىلىك ەمەس پە؟ زەينەتاقى قورىنداعى ميللياردتاعان اقشاعا اۋىز سالىپ، وزدىگىنەن تابىستى جۇمىس ىستەۋگە مۇلدەم جارامسىز، ۇكىمەتتەن تەك اقشا دامەتۋدى داعدىعا اينالدىرعان بانكىلەردى مۇمكىن بانكروت ەتۋ كەرەك شىعار؟ حالىققا قىسىلعاندا قول ۇشىن بەرمەيتىن قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ كىمگە قاجەتى بار؟ الدە بانكىلەر وزدەرىنشە، حالىق وزدەرىنشە بولەك ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ما؟

ارزان پاتەرگە كوپ جۇرتتىڭ قولى جەتپەۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ بانك الدىندا تابىسىن دالەلدەي الماۋىندا. ويتكەنى جۇرتتىڭ كوپشىلىگىنىڭ نەسيە الماق تۇگىلى، ايلىعى شايلىعى جەتپەيدى. ال جاڭا پاتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ايلىق تابىسىڭ 120 مىڭ تەڭگەدەن كەم بولماۋى شارت. مۇنى سول ۇلتتىق بانكىمىزدىڭ توراعاسى اقىشەۆتىڭ ءوزى اشىق ايتتى. نەگە بۇلاي؟ ول كىسى شىنىمەن كوپ جۇرتتىڭ جالاقىسىنىڭ بۇل سوماعا ءتىپتى جاقىندامايتىنىن بىلمەي مە؟ بىلمەيتىن شىعار. ويتكەنى بىزدەگى ستاتيستيكانىڭ مالىمدەۋىنشە ەلىمىزدەگى ورتاشا ايلىق تۇپ-تۋرا 159 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. شىن مانىندە، مۇنىڭ ءوزى وتىرىك دەرەك. بۇل كەزىندە كەڭەس وداعىنان قالعان، جۇرتتى الداۋ ءۇشىن ويلاپ شىعارعان  «جۇقپالى سىرقات». قازىرگى ۋاقىتتا مۇنداي جالعان كورسەتكىشتەن وركەنيەتتى ەلدەن باياعىدا-اق باس تارتقان. ونىڭ ورنىنا ەكونوميكانىڭ قاي سالاسىندا جۇرت قانداي ايلىق الادى، مىنە وسىنى سارالاپ كورسەتەدى. سوندا عانا شىنايى اقپارات شىعادى. ال قالعاندارى «ءبارى دە جاقسى، ءبارى دە تاماشا» دەپ حالىقتى الداۋسىراتۋعا باعىتتالعان كوزبوياۋشىلىق.

مىنە وسى جالعان دەرەكتى ۇلتتىق بانكىسى بار، قالعاندارى دا بار، ەلباسىعا جەتكىزىپ، قالىڭ كوپشىلىكتى شاتاستىرادى. ءوزىمىز ويلاپ قارايىقشى، ەگەر حالىقتىڭ بارلىعى دا 160 مىڭ تەڭگەگە جۋىق جالاقى الاتىن بولسا، ارينە، كىم-كىمنىڭ دە قانداي دا پاتەر الۋىنا ەش كەدەرگى جوق قوي. تەك قانا مادەنيەت سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىنىڭ قانداي ەكەنىنە كوز سالىپ بايقاڭىز. ءبارىنىڭ دا «قاعاناسى قارق، ساعاناعى سارق» بولسا، نەگە مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسىن كوبەيتەمىز دەپ جاتىرمىز؟ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينسيترىنىڭ ورىنباسارى اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ۇكىمەتىمىز ۇستازداردىڭ ايلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن كەلەسى جىلى بيۋدجەتتەن 129 ميلليارد تەڭگە، ال 2020 جىلى 150 ميلليارد تەڭگە بولمەكشى كورىنەدى. جالاقىسى وزدەرى ايتقانداي جوعارى بولسا، وندا وسىنشاما مول قارجى شىعارىپ، بوسقا شىعىنداۋدىڭ قاجەتى نە؟ وسىدان-اق ستاتيستيكانىڭ مالىمەتىنىڭ تۇككە تۇرمايتىن، بوس داڭعازا ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس شىعار.

جالپى، مەنىڭ تانيتىندارىمنىڭ ىشىندە ايىنا 159 مىڭ تەڭگە الاتىن ەشقايسىسى دا جوق. ارينە، ەگەر ءبىر قاراپايىم ادام ايىنا 50 مىڭ تەڭگە، ەكىنشى ءبىر جايلى كرەسلودا جايعاسقان ەكىنشى بىرەۋ 500 مىڭ تەڭگە السا، ورتاشا كورسەتكىش 250 مىڭ تەڭگەدەن اسىپ كەتەدى. الايدا مۇنداي قوماقتى ايلىق الگى جۇپىنى جاننىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن شىعار. مىنە وسىنداي     كوزبوياۋشىلىقتىڭ زاردابى سايىپ كەلگەندە پاتەر الۋعا مۇقتاج جانداردىڭ جولىن كەسىپ وتىر.

وبلىستارداعى جاعدايدىڭ دا وڭىپ تۇرماعانى بەلگىلى. الايدا ءوڭىر باسشىلارى ونداي-ونداي «ۇساق-تۇيەكتەرگە» ونشا كوڭىل ءبولىپ، قاتتى قينالا قويمايدى. ويتكەنى ول پوتسەسس جەرگىلىكتى جەرلەردە ويداعىداي ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىزدىڭ ارxيمەد اكىم دە سونداي «وپتيميستەردىڭ» قاتارىندا. وسىدان ءبىر اي بۇرىن وتكەن باس قوسۋدا «بىزدە تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىندە ەشبىر پروبلەما جوق. بانكتتەر بۇل سالاعا كرەديتتى قۋانا-قۋانا بەرەدى» دەپ مالىمدەمە جاساعانى بار. ءبىز دە بۇعان قاتتى سۇيسىندىك. توبەمىز كوككە ءبىر ەلى عانا جەتپەي قالدى. بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ، ونى قايتا ۇستاي الماي قالدىق. اكىمىزىمىزدىڭ اسقان وپتيميست ەكەنىنە، ونىڭ كەز-كەلگەن ماسەلەنى ەشبىر قينالماستان شەمىشكەدەي شاعاتىنىنا تاعى دا شەكسىز ريزا بولدىق. كەلەشەككە كۇدىكسىز قارايتىن، قانداي دا پروبلەمانى بىردەن شەشىپ تاستايتىن، سونىڭ ارقاسىندا وبلىسىمىزدا جۇماق ورناعانداي جاعدايعا جەتسەك، ءبىز قالايشا قۋانبايمىز؟ ولاي ىستەمەك، اكىمنىڭ جاقسى ىستەرىن كورەالماۋشىلىق بولىپ شىقپاي ما؟ قۇدايىم وندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن.

ءبىر اتتەگەن-ايى وتكەندە رەسپۋبليكالىق «ۆرەميا» گازەتىنىڭ بەتىندەگى مىنا ءبىر اقپاراتتى كورىپ، كوڭىلىمىزدىڭ ەپتەپ قانا سەكەم العانى بار. وندا ءبىزدىڭ وبلىستا «7-20-25» باعدارلاماسىنا نەبارى 60 ادامنىڭ عانا تاپسىرىس بەرگەنىن، الايدا ونىڭ تەك 46-سى عانا ماقۇلداعانىن كورسەتىپ قويىپتى. ال ءبىز بۇعان سەنبەيمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ اكىمنىڭ وتىرىك ايتۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. ءبىز وبلىس xالقىن «اداستىراتىن، ءسويتىپ تەرىس جولعا سالاتىن» اقپاراتقا ەمەس، «باسپانا الۋدا پروبلەما جوق» دەيتىن اكىمىمىزگە سەنەمىز. ءتىپتى گازەتتتەگى شىندىق دەگەننىڭ وزىندە كەلەشەكتە xان سارايىنداي ءۇي الاتىن سول 46 ادامنىڭ قۋانىشى نەگە تۇرادى (جالپى قازىر وبلىستى بىلاي قويىپ، 46 پاتەردى وزگە وڭىرلەردە جاي اۋدان اكىمدەرى تاراتىپ جاتقان جوق پا)? جوقتان جاقسى ەمەس پە؟ قىزعانىش دەگەن جاقسى قاسيەت ەمەس. مەن، ماسەلەن، ونداي جامان ادەتتەن اۋلاق جۇرەمىن. وسىنداعى ارحيمەدتىڭ كەيبىر «جاناشىرلارى»  قاتە ويلاعانىنداي، اكىمىمىزدى ۇنەمى سىناي بەرمەيمىن. مەن، ماسەلەن، وتكەن ءبىر ماقالامدا ول كىسىنىڭ قاراماعانداعىلار قانشا قاتەلەسسە دە ولارعا قاتتى ايتپايتىن «اسا سىپايىلىعى مەن مادەنيەتتىلىگىن» جازعانمىن. ال مىنە، بۇل جولى ونىڭ «وپتيميستىگىن، بولاشاققا اسا سەنىمدى قارايتىن» جاقسى قاسيەتىن ءتىزىپ وتىرمىن عوي.

كەلەشەكتە اماندىق بولسا  ول كىسىنىڭ «كورەگەندىگى» جايلى دا ءسوز ەتپەكپىن. ەندەشە «ءبىزدىڭ ارxيمەدكە نەگە تيىسە بەرەسىز، ول كىسىدە نەڭىز بار، جايىڭىزعا قاراپ جۇرمەيسىز بە؟» دەگەندەر بۇدان كەيىن ماعان راxمەت ايتار دەگەن قاتتى سەنىمدەمىن.

تاعى ءبىر «جاڭالىق». جاقىندا رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتىنەن ەلىمىزدە باسپانا قۇنىنىڭ كۇرت كوتەرىلىپ كەتكەنىن وقىدىق. ونىڭ بەل ورتاسىندا ءبىزدىڭ قوستاناي وبلىسى دا ءجۇر. ال ارحيمەدتىڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى اقتوبەدە پاتەرلەر مولىنان سالىنىپ، ونىڭ باعاسىنىڭ دا تومەندەپ جاتقانى ايتىلعان. بۇل اقپاراتتى ەندى كوكىرەك كوزى وياۋ وقىرمانداردىڭ وزدەرى-اق تۇيسىنە جاتار.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz

ز