ومار جالەلۇلى. يسلام ءدىنى جانە ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا
«امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبى كەزەكتى وتىرىسىن «يسلام ءدىنى جانە ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا» تاقىرىبىنا ارنادى. ەلىمىزدە ءدىن ماسەلەسىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانى بارشامىزعا ايان. ءبىر وتباسى مۇشەلەرى ءار ءتۇرلى اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتىپ ءتىپتى، ءبىر داستارحان باسىنا وتىرمايتىن جاعدايعا جەتتى. جاۋىردى قانشا جابا توقىعانىمىزبەن قوعامدا ءدىن ماسەلەسىنىڭ شەكتەن شىعىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. وسى ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ءۋالي استانادا بىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى، ۇستازدار مەن ستۋدەنتتەردىڭ باسىن قوستى. بايانداماشى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ اعا وقىتۋشىسى، ابايتانۋشى ومار جالەلۇلى.
«اللا - ءبىر، پايعامبار -حاق»، «ءدىنىم - يسلام، كىتابىم - قۇران» دەپ ماقالدايتىن قازاق، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن ولەڭگە بەرگىسىز اۋدارماعا اينالدىرعان قازاق - بۇگىن ءوزىنىڭ مۇسىلمان ەكەندىگىن جۇرتقا دالەلدەۋگە ءماجبۇر بولىپ، تراگيكومەديالىق كۇي كەشىپ جاتقان ءتۇرى بار. بۇل - اششى بولسا دا اقيقات، بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى. وسى سيتۋاتسياعا، وسىنداي پۇشايماندىق حالگە قازاق سوتسيۋىمى قالاي ۇرىندى، قالاي تاپ بولدى دەگەن اش بۇيىردەن قادالاتىن سۇيكىمسىز سۇراقتىڭ تۋىنداۋى دا زاڭدى. ەندى وسى جايتتاردى سۋىق اقىلدىڭ سارابىنا سالىپ، وي ەلەگىنەن ءبىر ءسات وتكىزىپ كورەلىك.
«امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبى كەزەكتى وتىرىسىن «يسلام ءدىنى جانە ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا» تاقىرىبىنا ارنادى. ەلىمىزدە ءدىن ماسەلەسىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانى بارشامىزعا ايان. ءبىر وتباسى مۇشەلەرى ءار ءتۇرلى اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتىپ ءتىپتى، ءبىر داستارحان باسىنا وتىرمايتىن جاعدايعا جەتتى. جاۋىردى قانشا جابا توقىعانىمىزبەن قوعامدا ءدىن ماسەلەسىنىڭ شەكتەن شىعىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. وسى ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ «امانات» ينتەللەكتۋالدى پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ءۋالي استانادا بىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى، ۇستازدار مەن ستۋدەنتتەردىڭ باسىن قوستى. بايانداماشى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ اعا وقىتۋشىسى، ابايتانۋشى ومار جالەلۇلى.
«اللا - ءبىر، پايعامبار -حاق»، «ءدىنىم - يسلام، كىتابىم - قۇران» دەپ ماقالدايتىن قازاق، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن ولەڭگە بەرگىسىز اۋدارماعا اينالدىرعان قازاق - بۇگىن ءوزىنىڭ مۇسىلمان ەكەندىگىن جۇرتقا دالەلدەۋگە ءماجبۇر بولىپ، تراگيكومەديالىق كۇي كەشىپ جاتقان ءتۇرى بار. بۇل - اششى بولسا دا اقيقات، بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى. وسى سيتۋاتسياعا، وسىنداي پۇشايماندىق حالگە قازاق سوتسيۋىمى قالاي ۇرىندى، قالاي تاپ بولدى دەگەن اش بۇيىردەن قادالاتىن سۇيكىمسىز سۇراقتىڭ تۋىنداۋى دا زاڭدى. ەندى وسى جايتتاردى سۋىق اقىلدىڭ سارابىنا سالىپ، وي ەلەگىنەن ءبىر ءسات وتكىزىپ كورەلىك.
ءبارى دە جۇمىر باستى پەندەنى قۇدايلىق دەڭگەيگە كوتەرىپ پۇتقا تابىنعان كوممۋنيستىك سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋىنان باستالعان. ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، رۋحاني اسپانىمىزدى تورلاعان قۇدايسىزدىق يدەيالارى جوققا سايعاندا، قازاقى جاميعاتتىڭ رۋحاني كەڭىستىگى ءبىر ساتكە بوساپ قالعانداي ەدى. ەجەلدەن «يماندىنىڭ ىسىنە قاراپ بەت بەرگەن، ء//بىر قۇدايدىڭ ديدارىن» اڭساعان (بۇقار جىراۋ) مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق جۇرتى اتەيستىك اۋىر سوققىدان، دىنسىزدىكتىڭ دويىر قامشىسىنان ەسىن جيا الماي جاتقاندا ەلىمىزگە سىرتتان «شاتاق دىندەردىڭ» (شاكارىم) لاپ قويعانى ايدان انىق، كۇننەن جارىق اقيقات ەدى. شاتاق دىندەر جەرى قۇيقالى، حالقى مومىن ءارى ءدىني ساۋاتسىز، استى-ءۇستى قازىنا بايلىققا مول قازاق جەرىنە باتىستان دا، شىعىستان دا اندىزداپ ات قويدى. باتىستى قويشى، ولاردىڭ جاراسى جەڭىل، قازاق قاۋىمىنىڭ ءبىراز بولىگى قىزدى-قىزدىمەن يسا ءماسىحتى كەۋدەسىنە تاعىپ، دومبىراعا قوسىپ ءان عىپ ايتىپ شوقىنىپ كەتكەنىمەن، «ءوزى سارى، كوزى كوك، باستىعىنىڭ اتى بوپ، كۇنشىعىسقا قارايدى، شاشىن الماي، تارايدى، قۇدايدى بىلمەس، ءدىنى جوق، جاماندىقتا ءمىنى جوق، زاتسىز، تەكسىز ءجون كاپىر، اۋزى-باسى ءجۇن كاپىر» (بۇقار جىراۋ) جۇرتتى ايىرىپ ۇيرەنىپ تە قالدى... قيىنى «ءوزىڭمىن» دەپ كەلىپ، وڭمەڭدەپ تورگە ۇمتىلعان، يسلام اتىن جامىلىپ، دىنگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ارەكەتتەرگە بارا الاتىن، شەكتەن شىعىپ اتا-بابا مولاسىن قيراتا باستاعان قاۋىمدا بولىپ تۇر. باسىندا شىن ءدىن وسى ەكەن عوي دەپ جاپا-تارماعاي ۇمتىلعان اڭعال جۇرت ولاردىڭ وسى ارەكەتتەرىن كورىپ، شوشىنىپ، دىننەن اياعىن تارتا باستادى. قازاق جەرىنە كەلىپ قازاققا ءدىن ۇيرەتۋدى باستاپ كەتكەن، وزدەرىن ۋاححابي، تابليع جاماعات، حيزبۋت تاحرير، قۇرانيتتەر جانە ءبىز بىلمەيتىن تاعى دا باسقا سانداعان «شاتاق دىندەر» قازاقتىڭ بوس قالعان رۋحاني كەڭىستىگىن جاۋلاۋعا كىرىستى. شىنى كەرەك، بۇل رۋحاني ەكسپانسياعا قازاق رۋحانياتى، قازاق مەملەكەتى باسىندا دايىن بولماي قالدى. ولار اتا زاڭىمىزدا جازىلعان ءدىني سەنىم بوستاندىعى مەن ءدىن تۋرالى زاڭناماداعى ءالسىز تۇستاردى شەبەر پايدالانىپ بۇگىندە قازاقستاندا ورنىعىپ تا ۇلگەردى. ورنىققانى بىلاي تۇرسىن، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ ىقپالدى توپقا اينالۋ ۇستىندە. وسىنىڭ ناتيجەسىندە وسىعان دەيىن ءبىرتۇتاس بولىپ كەلگەن قازاق قوعامى ءدىني نەگىزدە بولشەكتەنىپ، جىكتەلە باستادى. بۇل - وتە قاۋىپتى قۇبىلىس، ەگەر تاپ وسىلاي كەتە بەرەتىن بولسا، اتا زاڭىمىزدا جازىلعان مەملەكەتىمىزدىڭ ۋنيتارلىعىنا، بىرتۇتاستىعىنا نۇقسان كەلەرى ءسوزسىز. وسى قاۋىپتى سەزىنگەن مەملەكەت، قمدب دابىل قاعىپ بۇل قۇبىلىسقا قارسى تۇرا باستادى.
نە نارسەنىڭ دە بولسا ەكى جاعى بار: قازاق بۇل ءومىر زاڭدىدىعىن «جامان ايتپاي جاقسى» جوق دەپ تۇجىرادى. ءبىر جاعىنان قازاق جەرىنە «شاتاق دىندەردىڭ» كەلۋى كەسىرىن تيگىزىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان رۋحاني جاعىنان السىرەپ، ءوزىنىڭ بارى مەن جوعىن باعامداي الماي جاتقان، مەديتسينالىق تەرمينمەن ايتقاندا - تەرەڭ پروستراتسيادا جاتقان قاۋىمنىڭ تەز ەسىن جيىپ الۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋدە.
كەز كەلگەن ءدىن، يدەولوگيا بەلگىلى ءبىر قوعامعا كىرىگىۋى ءۇشىن وزىنە رۋحاني پلاتسدارم دايىنداپ الۋى شارت. ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وسى قوعامنىڭ بۇرىننان ۇستانىپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتارى جوققا شىعارىلىپ، جارامسىز ەتىلۋى قاجەت. «شاتاق دىندەر» دە امەريكانى ويلاپ تاۋىپ باستارىن قاتىرماي، وسى دايىن ەجەلگى ستسەناريگە كىرىستى: قازاق قوعامىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ولار ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى قوعامنىڭ ءداستۇرلى تۇسىنىكتەرى مەن يدەيالارىن قيراتا باستادى. ەڭ الدىمەن: «قازاقتا ءوزى دۇرىس ءدىن جوق»، «قازاق دەگەن اللا تاعالاعى سەرىك قوسادى، ياعني مۇشرىكتەر»، سوندىقتان دا «اتا-بابالارىڭ اداسقان» دەگەن قازاق قوعامىنىڭ ىرگەتاسىن شايقالتىپ، تامىرىن قياتىن، باستاۋ بۇلاعىنىڭ كوزىن بىتەيتىن يدەيالاردى جاستاردىڭ ساناسىنا قۇيا باستادى. تاباندى دا دايەكتى جۇرگىزىلگەن بۇل رۋحاني ەكسپانسيانىڭ ناتيجەسىندە «شىنىندا دا اتا-بابالارىمىز اداسقان ەكەن» دەيتىن جاستار پايدا بولدى. جاستار عانا ەمەس، قوعامنىڭ كونسەرۆاتيۆتى دەپ ەسەپتەلەتىن ورتا جاستاعى كونتينگەنتتەرىنىڭ وزدەرى بۇل «تارتىمدى ءارى جاڭاشىل» يدەياعا باس شۇلعىدى. سيتۋاتسياىنىڭ ەڭ سوراقىلىعى سوندا، ءوز قاعىنان ءوزى جەرىگەن، اتا-باباسىن مانسۇقتاپ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى - قازاق بولمىسىنا مۇرنىن ءشۇيىرىپ، جەركەنىشپەن قارايتىن قاۋىمنىڭ پايدا بولۋى. بۇل باسقىنشىلىقتى ءدىني نەگىزدە جاسالان نەووتارشىلدىق، نەوكولونياليزم دەمەسكە ەش لاجىمىز جوق.
ەجەلدەن مۇسىلمان سانالاتىن قازاق جەرىنە دەندەپ ەنۋ ءۇشىن دە ۇلتتىڭ قورعانىس قابىلەتىن ايعاقتايتىن ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتشىلدىقتى تەرىسكە شىعارۋ اۋاداي قاجەت ەدى. سوندىقتان سىرتتان كەلگەن تەرىس اعىم وكىلدەرى «ۇلت بولۋ مىندەتتى ەمەس، مۇسىلمان بولساڭ بولدى» دەگەن سىڭايداعى دىنيكوسموپوليتتىك يدەيالاردى تاراتۋعا كىرىستى. «ءوزى شىعايىن دەپ تۇرعان كوز ەدى، ءتۇرتىپ قالعان سوڭ نە سورىم» دەمەكشى، ورىس وتارشىلدىعىنان ەسەڭگىرەپ، انا ءتىلىنىڭ اسىل قاينارلارىنا ورالا الماي، ورىسشا شۇلدىرەپ جۇرگەندەرگە بۇل يدەيا مايداي جاقتى. وسىلايشا بۇل قاۋىمنىڭ نەگىزگى بولىگى ورىس ءتىلدى قازاقتاردان قۇرالىپ، ءبىر-ءبىرىن «برات، سەسترا» دەيتىن جاماعات دۇنيەگە كەلدى.
قالاي بولعاندا دا بۇل باسقىنشىلىق - قازاق قوعامىنا ۇلكەن سىن بولىپ تۇر: اعىلشىن حانزاداسى گاملەتتىڭ «نە بولامىز، نە بورداي توزامىز» دەگەن اتۋشۋلى سۇراعى الدىمىزدان شىقتى.
«جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك قاۋقارى» بار دەپ ماقالدايتىن دانا قازاق، باسىنان تالاي قۇقاي مەن باسقىنشىلىقتى وتكەرگەن قازاق، بۇل باسقىنشىلىققا دا توتەپ بەرۋگە تىرىسىپ-اق جاتىر. قازاق قوعامى ىشقىنىپ، بار رۋحاني پوتەنتسيالىن جيناپ، السىرەپ كەتكەن ءدىنىن قالپىنا كەلتىرۋدە. بۇل تاراپتا قمدب -نىڭ دا اتقارىپ جاتقان يگى ىستەرى بارشىلىق. باسىندا وزدەرى دە وسى باسقىنشىلىققا بوي الدىرىپ، رۋحاني احۋالدى انىق باعامداي الماعان ولار بۇگىندە ەسىن جيىپ، جەلدىڭ قاي جاقتان سوعىپ تۇرعانىن انىق سارالاي باستادى. بۇل ىستەردىڭ ءبىر پاراسى - شەت ەلدەرگە شاكىرت جىبەرۋدى قاداعالاۋ، ءدىن ماماندارىن ءوز ەلىمىزدە دايىنداۋ ماسەلەلەرى. ويتكەنى، جاسىراتىنى جوق، شاتاق دىندەر مەن تەرىس اعىمداردىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا وسى شەت ەلدە وقىپ كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ دا ۇلەسى از بولماعانىن دا ايتۋىمىز كەرەك. بىراق، شەت ەلدەن وقىپ كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ بارىنە بىردەي كۇيە جاعۋدان اۋلاقپىز، ولاردىڭ ىشىندە ادال ءسۇت ەمگەن ناعىز ءدىنتانۋشى ماماندار دا بارشىلىق. ولار بۇگىندە وزدەرىنىڭ العان بىلىمدەرىن ءتيىمدى پايدالانىپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشىپ، جاماعاتتىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋدە. ولاردىڭ قاتارىنا ءدىنتانۋشى باۋىرلارىمىز قايرات جولدىبايۇلىن، قۇدايبەرگەن باعاشاردى جانە ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى.
شاتاق دىندەر مەن تەرىس اعىمدارعا قارسى تۇرۋداعى ەلەۋلى كومەكتى بۇل ىستە ازۋى شىققان، مول تاجىريبەلى تۇرىك باۋىرلارىمىز كورسەتىپ جاتىر. ولار شاتاق دىندەردىڭ شىعۋ تەگى مەن ماقساتىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەتىن «اعىلشىن تىڭشىسىنىڭ مويىنداۋلارى» سىندى كىتاپتاردى اۋدارىپ باسىپ، قازاق رۋحانياتىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزۋدە.
ارينە، جالعىز قمدب، نەمەسە بىزگە تىلەكتەس ءدىن قارىنداستارىمىز كوپ بولىپ جۇمىلۋدى تالاپ ەتەتىن بۇل ىستە جالعىز-جارىم ءجۇرىپ ناتيجەگە جەتپەك ەمەس. كەيىنگى كەزدە وسىعان دەيىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بەيتاراپتىلىق ساقتاپ كەلگەن قازاقستاننىڭ باق وكىلدەرى دە دابىل قاعىپ، بۇل ىسكە كادىمگىدەي اتسالىسا باستادى. ويتكەنى قوعامداعى بولىپ جاتقان ورەسكەل جاعدايلار كىمدى دە بولسا بەيجاي قالدىرماسى انىق ەدى.
قازاقستانداعى ءدىني-رۋحاني احۋالدى وسىلايشا ءبىر باعامداپ الىپ، ەندى نەگىگى ماسەلەگە كوشەيىك. وسى ماسەلەدە كۇشىمىز بەن شامامىز جەتكەنشە پىكىر قالىپتاستىرىپ كورەلىك. الدىمەن: «قازاق ءوزى شىنىمەن مۇسىلمان با؟»، «قازاق» ۇعىمى مەن «مۇسىلمان» ۇعىمى ءبىر-بىرىنە تەڭ بە؟ الدە الشاق پا؟ الدە «كەشە كەلگەن توقالدار، ءشومىش الىپ قوقاڭدار» دەمەكشى، باسىمىزعا اڭگىر تاياق ويناتىپ جۇرگەندەردىڭ سوزدەرىنىڭ جانى بار ما؟ بۇل سۇراققا ءبىز جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك، جاۋاپ بەرمەسەك بولمايدى...ايتپەسە، بىزدىكى كوپ كوپىرمە قىزىل ءسوزدىڭ ءبىرى بولىپ قالماق قاۋپى بار.
وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن مۇعالىمدىك تاجىريبەمنەن بايقاعان مىنا ءبىر جايتپەن سىزدەرمەن بولىسكىم كەلىپ وتىر: ادەتتە مەن ءبىرىنشى كۋرسقا كەلگەن ستۋدەنتتەردەن: - سەندەر مۇسىلمانسىزدار ما؟ - دەپ سۇرايمىن. - ولار ءبىراۋىزدان: - «مۇسىلمانبىز» - دەپ جاۋاپ بەرەدى. سۇراستىرا كەلس ولار يسلامنىڭ بىردە-ءبىر پارىزىن ورىندامايتىن بوىلىپ شىعادى. ءتىپتى ول جايلى ولاردىڭ تۇسىنىكتەرى دە بولمايدى. ماسەلەنىڭ قىزىعى دا وسىندا - ولاردان: ەندى قالاي مۇسىلمانسىڭار؟ - دەيمىن عوي باياعى. - ولار ەش ىركىلمەستەن: - وي، اعاي، ءسىز قىزىق ەكەنسىز عوي، ويتكەنى قازاقپىز عوي! - دەپ نىق سەنىممەن جاۋاپ بەرەدى. وسى مىسالدان بايقاعانىمىزداي، قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا «مۇسىلمان» ۇعىمى مەن «قازاق» ۇعىمى الدەقاشان بىرىگىپ كەتكەنىن كورەمىز. ولاردى بولە-جارا قاراستىرۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان قازىرگى كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن ءدىن تاڭداۋ بوستاندىعى دا بوس، كۇماندى، نەگىزسىز نارسە دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ءدىنىن ساتقان ادام، اۆتوماتتى تۇردە قازاق بولۋدان دا قالا باستايدى. بۇل - ءابسوليۋتتى اقيقات. جانە دە تاعى ءبىر ايتارىم، بۇگىنگى كۇنى كەيدە قىلاڭ بەرىپ قالاتىن قازاق پەن يسلامدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدى توقتاتۋ كەرەك. ءبىزدىڭ مۇسىلمان بولعانىمىز كەشە ەمەس، بۇگىن ەمەس، اتتاي ون ءۇش عاسىر بولدى. سوندىقتان دا «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ» دەگەندەي (اباي), يسلام قاعيدالارى مەن زاڭدارى ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزگە كىرىگىپ كەتكەن. كىرىگىپ كەتكەنى سونشالىق، ولاردى ايىرۋ - ءسۇتتىڭ قۇرامىنداعى سۋ مەن ءسۇتتى ايىرۋعا ۇمتىلعان اڭعىرتتىق پەن اقىماقتىققا تەڭ بولادى. سول سەبەپتەن دە بۇگىنگى كۇنى «قازاقتىڭ داستۇرىندە بىلاي، يسلامدا بىلاي» دەپ، قازاق ءداستۇرى مەن ءدىندى قارسى قويۋ دە نەگىزسىز دەپ ويلايمىن.
قازاق داستۇرىندە يسلامعا قايشى بىردە-ءبىر ەلەمەنت جوق، ولاي بولاتىن بولسا يسلام ءدىنى قازاق قوعامىنا ەنە دە الماۋشى ەدى. البەتتە، قازاقى يسلامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى دە جوق ەمەس: ول سول حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىگى مەن مەنتاليتەتىنەن تۋىنداعان ەرەكشەلىكتەر; تابيعي جاعدايى مەن شارۋاشىلىق تۇرلەرى، ەكوجۇيە وزگەشەلىگىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ەرەكشەلىكتەر. ال وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرمەي وزگە ورتا مەن جاعدايدا قالىپتاسقان شاتاق ءدىندى قازاققا تىقپالاۋ قانشالىقتى ورىندى؟ قانشالىقتى اقىلعا، ادىلەتتىلىككە سىيىمدى؟!
اشىعىن ايتۋ كەرەك، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىندا بەلگىلى ءبىر ءدىن ۇيىستىرۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. ءتىپتى قازىرگى شاتاق دىندەر تاراپىنان سوگىلىپ جۇرگەن ۇلت ۇعىمى، ولاردىڭ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الىپ، ءوز ماقساتتارىنىڭ كەدەرگىسىز ىسكە اسۋىنا توسقاۋىل بولىپ وتىرعان ۇلتتىق سانا - بارلىعى قۇدىرەتى كۇشتى اللا تاعالانىڭ ءىسى. وزگەشە ويلاپ، ءارتۇرلى ءومىر سالتىن ۇستاناتىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ بولۋى - اللا تاعالانىڭ تەڭدەسىز شەبەرلىگىنىڭ كورىنىسى. قاسيەتتى قۇراندا بۇل تۋرالى: «ءاي ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام، حاۋدان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق» دەلىنەدى («حۇجرات» سۇرەسى 49/13). ەگەر ءبىز باز بىرەۋلەر ارمانداپ جۇرگەندەي، «مۇسىلمان بولامىز» دەگەن جەلەۋمەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدەن باس تارتىپ، ۇلتتىعىمىزدى جوعالتار بولساق، وندا اللانىڭ امىرىنە قارسى شىققان بولار ەدىك. قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ارتتارىندا «مۇسىلمان بولايىن دەسەڭ، ەڭ اۋەلى قازاق بولىپ ال!» دەگەن عيبراتتى اسىل ءسوز قالدىرعان. يسلام ءدىنىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ۇيىسۋىندا، ەل بولىپ ەتەك جابۋىنداعى قىزمەتىنىڭ ولشەۋسىزدىگى سونداي، ول ونىڭ بولمىسىنا، تىلىنە، دىلىنە ، ادەت-عۇرپىنا ءسىڭىپ كەتكەنىن اڭعارامىز. سوندىقتان قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا قازاقتىقتىقتى مەڭگەرۋ، قازاقتىقتى مەڭگەرۋ ارقىلى عانا شىن مۇسىلمان بولۋ پەرسپەكتيۆاسى تۇر. سوندا عانا ءبىز جان-جاقتان انتالاپ، ۇلتتىق ءنارىمىز بەن بارىمىزدى شايىپ كەتۋگە دايىن تۇرعان الەمدىك جاھاندانۋ ۇردىستەرىنە قارسى تۇرا الامىز.
ءبىزدىڭ قازىرگى ۇلتتىق تراگەديامىز - قازاقتىققا قايتا الماي جاتىرمىز. ءبىزدى قازىر نە قادىرسىز - قازاقتىق قادىرسىز. ءبىز كوپ جىلعا سوزىلعان وتارشىلدىقتىڭ كەسىرىنەن قازاقتىقتىن تىم الشاقتاپ كەتتىك، قازاقتىقتى قادىرلەپ ءدامىن سەزىنۋدەن قالدىق; قازاقتىققا تۇشىنباعالى قاشان! ءبىزدىڭ بار ءىس-ارەكەتىمىزدىڭ بەرەكەسىزدىگى دە وسىدان دەپ ءبىلۋ كەرەك. بۇل پروبلەمانى العاش سەزگەن الاش ارىستارى ۇلتتىق نەگىزدى تۋ ەتىپ كوتەردى، ونى ءبىر جوعالتىپ العاننان كەيىن وعان ورالۋدىڭ قيىنعا سوعاتىنىن انىق اڭعاردى. قازاق جانىنىڭ بىلگىرى، جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ «ۇلتتى ءسۇيۋ» اتتى ماقالاسىندا بۇل جايىندا بىلاي دەيدى: «ەستەرىڭىزدە بولسىن: قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان، مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك» (قازاق الماناعى، №2, 2009 ج.). شىنىندا دا قازاق بولۋ قيىن، قازاق بولۋ - ونەر: قازاققا قاتىستى قانداي تىرلىك بولماسىن، تەك قانا قازاقتىقتىڭ اياسىندا عانا اشىلىپ، بايان تاپپاق. وسى قاعيدانىڭ ىشىنە ءدىن دە كىرەدى. ايتپەسە قۇر قۇران جاتتاعاننان، قۇر حاديس جاتتاعاننان قازاققا ەش پايدا جوق، قۇران، ءحاديستىڭ ءوزى قازاقتانۋ عىلىمى عانا ءوز ءورىسىن تاۋىپ، جۇيەلى تۇردە اشىلماق. بۇل مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم اسىرە ۇلتشىلدىق نەمەسە اسىرە استامشىلىق ەمەس، ءسوزدىڭ شىنى، اقيقات ءىستىڭ ءمانىسى. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە قازاق عۇلاماسى ءماشھۇر ءجۇسىپتى تىڭدايىق، ول كىسى نە دەيدى ەكەن: «اللا تاعالا عالام جاراتتى. ونىڭ ىشىندە ادام جاراتتى. ادامنان اسىل جاراتقان ەش ماقۇلىق جوق، عىلىم مەن اقىل ادامنىڭ وزىعاسى (وزعانى - و.ج) بولدى. ونىڭ شىندىعىنا «اعۋز بيلامين ال راجيم» - ۇعلى ادام «لاسما كاھا» اياتپەن بەرىكتەلدى. جەتپىس ەكى ءتىل بار. سول جەتپىس ەكى ءتىلدىڭ ىشىندە عاراب تىلىنەن اسىل ءتىل جوق. ونىڭ اسىلدىعى: «اعۋزۋ بيلامين ال شايتان ال راجيم انا نيزالىنان قۇران عارابينا لىعىلكىم توقىلىن» - ايات ءبىرىن دالەل كەلدى.
ونان سوڭعى تىلدە قازاق تىلىنەن اسىل، قازاق تىلىنەن باي ءتىل جوق. سول اتا-باباسىنىڭ ءتىلى بولعان قازاق ءتىلىن وسى كۇنگى جۇرگەن قازاقتىڭ جالعىزى بىلمەيدى. ەگەر قازاق ءتىلىن بىلسە ەدى: ءدىن دە وسىندا، عىلىم، ءبىلىم دە وسىندا، اۋليەلشىلىك تە وسىندا. سولاي بولعانى ءۇشىن بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىز ءبارى جاقسى بولىپ، اۋليە بولىپ ءوتتى. نە ءۇشىن - اقجۇرەك، اقكوڭىل بولعانلىقتان. بۇعان دالەل بولۋعا مىعنوي مىشنويدىڭ (ماعناۋي ءماسناۋيدىن، جالالاددين ءرۋميدىڭ شىعارماسى - و.ج.) ءبىر ءسوزىن تابارىگىنە سويلەيىك. «جاھىل راببى عىلتى عالىم كىند عىلىم راعىلت زىدلىھا بىركىز»:
وقىماعان «ءالىفتى» - تاياق دەپ بىلمەيتىن ناداندى جۇرەگىنىڭ عاللاتسىزلىعى عالىم قىلادى. قانشا عىلىم يەسى بولسا دا، جۇرەكتە عاللات بولسا، ول عىللات عىلىمدى جوق قىلىپ جىبەرەدى» - دەگەن. «جۇرەكتە بولاتۇعىن عىللات نە؟» - دەسەڭ: دۇنيە ماحابباتى. كىمدە كىمنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە ماحابباتى بولسا، وندا عىلىم-ءبىلىم بار دەپ ويلاما. «كىمدە كىمنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە ماحابباتى بولماسا، عىلىم-ءبىلىم سول كوڭىلدە»، - دەپ ويلا.
جارقىراپ تۇرعان كۇننىڭ كوزى مەڭدەي بۇلت شىقسا، جوق ەسەبىندە بولماقشى ەمەس پە؟! عىلىم كۇننىڭ كوزى بولسا، دۇنيە ماحابباتى بۇلت ەسەپتى. ونىڭ بەتىن العان سوڭ، ەنەسىنىڭ ...كەتتى دە قوي. بۇرىنعىلار كوڭىلندە دۇنيە ماحابباتى جوقتىعى ايدان انىق، كۇننەن راۋشان» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ، 11 ت.، 73-74 ب.). مىنە، بابالار عيبراتى وسىنداي. ءماشھۇردىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ ءمانىسىن - نادان بولۋ كەرەك دەپ تەرىس ۇعىپ قالماۋ كەرەك، ماسەلە - جۇرەكتى كىرلەتپەي تازا ۇستاۋدا. جالپى قازاقتىڭ ءدىنى - وسى جۇرەك ءىلىمى. قازاق وسى جۇرەك ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرگەندىكتەن دە ءدىننىڭ اسىلىنا، تازاسىنا جەتە بىلگەن. جۇرەك ءىلىمىن مەڭگەرمەگەن جان وقىدى نە، وقىمادى نە -ەش پايدا بولمايدى; قايتا ءبىلىمىن دۇنيە تابۋدىڭ جولىنا جۇمساپ، شايتان لاعىننىڭ تەمىردەي قاقپانىنا تۇسەدى.
ءسوزىمىز تۇسىنىكتى ءھام دايەكتى بولۋ ءۇشىن دە ەندى ءدىننىڭ نەگىزدەرى تۋرالى ءبىراز سويلەيىك. ءدىن ءىلىمى جالپى ءۇش ۇلكەن نارسەدەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى - يمان ءىلىمى - يمان يعديقات، نەمەسە اقيدا دەپ اتالادى. ەكىنشىسى - امال ءىلىمى - فيقح دەپ اتالادى. ءۇشىنشىسى - كوڭىل ءىلىمى نەمەسە جۇرەك ءىلىمى - احلاق دەپ اتالادى. باياعىدا پايعامبارىمىز ساحابالارىمەن وتىرعاندا ءبىر كىسى كەلىپ سۇرادى دەيدى: يمان دەگەن نە، يسلام دەگەن نە، يحسان دەگەن نە؟ دەپ. سوندا پايعامبارىمىز: يمان ول اللا تاعالاعا سەنۋ، پەرىشتەلەرگە سەنۋ، كىتاپتارعا سەنۋ، پايعامبارلارعا سەنۋ، تاعدىرعا، جاقسىلىق پەن جاماندىق اللا تاعلادان دەپ سەنۋ، اقىرەتكە سەنۋ; يسلام - ول يمان كەلتىرۋ، ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق; يحسان - ول ءاربىر ءىسىڭدى اللا تاعالا كورىپ تۇرعانداي قىل، نەمەسە اللا تاعالا سەنى كورىپ تۇرعانداي قىل دەگەن ەكەن. ساحابالار: بۇل كىسى كىم دەگەندە؟ بۇل - جەبىرەيىل ع.س. دەپ جاۋاپ بەرىپتى. يسلام الەمىنە ءماشھۇر بۇل حاديس وسىلاي، جەبىرەيىل حاديس دەپ اتالىپ، ءدىننىڭ ءۇش اسىل نەگىزىنەن بىزگە حابار بەرەدى. جوعارىدا ءسوز بولعان ءدىننىڭ نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى بولماسا، ءدىن تولىق بولمايدى، ءدىن وندا ءدىن بولماي، شاتاق دىنگە اينالادى. بىراق بارلىق نارسە اقيدادان باستالادى، اقيداسى دۇرىس بولماعان ادام شايتانعا ەرەدى. «ۇستازى جوقتىڭ ۇستازى شايتان» دەگەن قاناتتى ءسوز وسىدان شىقسا كەرەك. اريفتەردىڭ سۇلتانى قۇل قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جولىن جالعاستىرۋشى سوفى اللاياردىڭ شاعاتاي تىلىندە جازىلعان «ساباتۋل اجيزين» كىتابىنا قازاق تىلندە تۇسىنىكتەمە رەتىندە جازالعان «ريسالاي ازيزا» كىتابىندا بۇل تۋرالى بىلاي دەلىنەدى: «ال ءاھلۇس ءسۇنا ءۋال جاماعاتتىڭ شارعي ءمازحابى «شاريعات جولى) تورتەۋ. ولاردان وزگە بارلىق اعىمدار مەن توپتاردىڭ سەنىمى باتىل (ازعىنداعان) ەكەنىنە داۋ جوق. ول اداسقان ءمازھابتاردان ساقتانۋ ءۇشىن اقايد ءىلىمىن ءبىلۋ قاجەت. مۇنى بىلمەگەندى سوپى اللايار ۇيالتپاق ءۇشىن مىناداي دەپ دارىپتەگەن.
اقيدا بىلمەگەن شايتانعا ءيلدىر.
ەگەر مىڭ يىل امال دەپ قىلسا، ەلدىر»
قازاقشا;
اقيدا بىلمەگەن شايتانعا ەل،
ەگەر مىڭ جىل امال دەپ ىستەسە - جەل.
ءبىز باز بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ءدىنسىز دە، مۇشرىك تە ەمەسپىز. قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ اقيداسى بەرىك، امالى - كەمەل، احلاعى - كوركەم. ولاي بولاتىن سەبەبى ءبىزدى وسى ايتىلعان ءۇش نەگىز بويىنشا دا ۇستازدارىمىز بار. ءمىن، ون ءۇش عاسىر بولدى، قازاق ءاھلى ءسۇننا ءۋال جاماعات قاتارىندا. اقيدا ىلىمىندەگى ۇستازىمىز - يمام ءابۋل مانسۋر ماتۋريدي، امالداعى، ياعني فيقح ءىلىمى بويىنشا ۇستازىمىز - يمام اعزام ءابۋ حانيفا، احلاقتاعى، ياعني جۇرەك ىلىمىندەگى، نەمەسە مىنەز تۇزەتۋ ىلىمىندەگى ۇستازدارىمىز - تاساۆۆۋف ءىلىمىنىڭ وكىلدەرى:قوجا احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، احمەت يۇگىنەكي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، حورەزمي، ءسايف ساراي، بۇقار جىراۋ، مايلىقوجا، دۋلات، اباي، ءماشھۇر ءجۇسىپ، شاكارىم جانە ت.ب.
ەندى از-كەم قازاقتى ءدىنسىز، مۇشرىك دەپ جۇرگەن شاتاق دىندەرگە كەلەيىك. باعانا ايتتىق، ءبارى اقيدادان باستالادى دەپ. ەستەرىڭىزەد بولار، كەتبۇعا جىراۋ حان شىڭعىسقا ۇلى جوشىنىڭ ءولىمىن ەستىرتكەندە: «تەڭىز باستان بۇلعاندى، ا حانىم» دەمەۋشى مە ەدى. ەندەشە، ءدىن تەڭىزىن باسىنان بىلعايتىن باستاۋ بۇلاعى - وسى اقيدا ءىلىمى. ەگەر ول بىلعانسا، ءدىننىڭ بارلىعى بىلعانىپ، ادامزاتقا قاتەر توندىرە باستايدى. بۇل شاتاق دىندەردىڭ پايدا بولۋى بۇگىن ەمەس، ارىرەكتە، 18, 19 عاسىرلاردىڭ ۇلەسىندە. وسى قۇبىلىستى ءدال اڭداپ، ءومىر بويى شاتاق دىندەرگە بىتىسپەس مايدان اشىپ، تازا ءدىندى ىزدەپ تاۋىپ، بىزگە سونى ۇسىنا بىلگەن شاكارىم قاجى ايتادى:
اراق - اقىل، وي - ماستىق، جار - حاقيقات،
جان - ءناپسى، شاتاق - يمان، ءدىن - قيانات.
ماسكۇنەم، ايەلسۇيگىش، ءدىنسىز عوي دەپ،
سىرىم بىلمەي سىرتىمنان قىلما عايبات («يمانىم»).
ءدىننىڭ عاجايىپ بىلگىرى شاكارىم وسىعان دەيىن ايتىلعان ويلارىمىزدى قۋاتتاي وتىرىپ، ماسەلەنىڭ ءتۇپ ءمانىسىن - شاتاق دىندەردىڭ پايدا بولۋ جولىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقاناي قىلىپ اشىپ بەرەدى. بارلىعى، - دەيدى شاكارىم، - شاتاق يماننان، ياعني اقيدانىڭ دۇرىس بولماعانىنان دەيدى. جانە بۇل شاتاق يماننىڭ پايدا بولۋىنا تاپسىرشىلەر (قۇراندى تۇسىندىرۋشىلەر) كىنالى دەي وتىرىپ، ءدىننىڭ قادىرى قاشىپ، ادامزاتتى شوشىتا باستاعان رۋحاني احۋالدى ءدال باعامداپ، ءتۇپ-تامىرىن ءدوپ باسىپ ايتىپ بەرەدى.
جامان ءتاپسىر جايىلىپ جەر جۇزىنە،
ءدىن دەسە تۇرا قاشتى ەستى ازامات.
بار وبالى ولاردىڭ تاپسىرشىدە،
اداسىپ نۇرلى اياتقا جاعىپتى تات.
سوندىقتان، قادىرلى قاۋىم، جامان ءتاپسىردىڭ نەگىزىندە شاتاق يماننىڭ پايدا بولىپ، شاتاق يمان - قياناتشىل ءدىندى تۋدىرعانى بۇگىن عانا ەمەس ەكەن. ءبىز بۇگىن تەك وسى ارىدەن باستالعان ۇدەرىستىڭ اششى جەمىسىن تاتىپ وتىرمىز. بۇكىل الەمگە بەيبىت سۇيگىش ءدىن - يسلامنىڭ قادىرىن كەتىرىپ، يسلام ءدىنىن لاڭكەستىك ۇعىمىمەن تەڭەستىرىپ، شەندەستىرىپ قويعان دا وسى شاتاق ءدىن وكىلدەرى.
ەندى شاتاق دىندەردىڭ ءبىرى ۋاححابيلىككە توقتالايىق. تۇرىك عالىمى وسمان قارابيىقتىڭ «يسلام ءدىنى» اتتى كىتابىندا اتالمىش اعىمدى «نەگىزى بۇزىلعان دىندەر مەن سەكتالار» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى بولىمدە قاراستىرىپتى. «ۋاححابيلىكتىڭ نەگىزىن سالعان مۇحاممەد بين ابدۋلۋاحاب حيجرانىڭ 1111 (م.1699) جىلى ناجدتە ءحۋرايميلا مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپ، ح. 1206 (م.1791) داريادا ءولدى. بۇرىن ساياحات جانە ساۋدا ءۇشىن باسرا، باعدات، يران، ءۇندىستان جانە شامعا بارعان. حيجرانىڭ 1125 جىلى باسرادا اعىلشىن تىڭشىسى حەمفەردىڭ تۇزاعىنا ءىلىنىپ، اعىلشىنداردىڭ يسلامدى جويۋ ماقساتىنداعى ارەكەتتەرىنە قۇرال بولعان. احمەت بين تايميانىڭ ءاھلۇ سۇننەتكە قايشى كەلەتىن كىتاپتارىن وقىپ، «شايح-ي-ءناجدي» دەگەن اتپەن تانىمال بولعان. ونىڭ يدەيالارى اعىلشىنداردىڭ اقشاسى مەن قارۋلارى ارقىلى ساۋاتسىز اۋىلدىقتار جانە داريا حالقى حالقى مەن باسشىلارى مۇحاممەد بين ساۋد تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ونىڭ پىكىرىن قابىلداعان ادامدار «ۋاححابي» جانە «ءناجدي» دەپ اتالادى.
ۋاححابيلەردىڭ بۇزىق سەنىمدەرىنىڭ ءۇش نەگىزى بار:
- امال، عيبادات - يماننىڭ بولشەگى دەپ سانايدى. ءبىر پارىزدى ورىنداماعان ادام كاپىر بولادى دەيدى. ونى ءولتىرىپ، مال-مۇلكىن تاركىلەۋ كەرەك دەيدى. ولار تۋرالى «فاتح-ۋل-ءماجيد» كىتابىنىڭ ءتۇرلى بەتتەرىندە جازىلعان.
- پايعامبارلاردىڭ (الەيھيمۋسسالام) جانە اۋليەلەردىڭ (قادداساللاھۋ تاعالا اسراراھۋمۋل ازيز) رۋحىنان شاپاعات سۇراعان ادام، ولاردىڭ مازارىنا بارىپ، ولاردى سەبەپ ەتىپ، دۇعا ەتكەن ادام كاپىر بولادى دەپ سانايدى.
- ۋاححابيلەردىڭ ءۇشىنشى بۇزىق سەنىمدەرى - مازاردىڭ ۇستىنە كەسەنە سالۋدى، كەسەنەلەردە ناماز وقۋدى، وندا قىزمەت ىستەيتىندەر مەن ناماز وقىعاندارعا شىراق جاعۋدى، ولگەندەردىڭ رۋحىنا ساداقا ءنازىر ەتۋدى (اتاۋ) جايز ەمەس (دۇرىس ەمەس) ساناۋى. ۋاححابيلەردىڭ ايتۋى بويىنشا حاراماين (مەككە-ءمادينا) حالقى بۇگىنگە دەيىن كۇمبەزدەرمەن دۋالدارعا تابىنىپ كەلگەن ەكەن. ءاھلۇ سۇننەت پەن شيت توبىنداعى مۇسىلماندار سول ءۇشىن مۇشرىك بولىپ سانالادى ەكەن. ولاردى ءولتىرىپ، مال-مۇلكىن تاركىلەۋگە بولادى ەكەن. ولاردىڭ سويعان مالى ارام بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن».
مىنە، قۇرمەتتى اعايىن، تۇرىك عالىم وسمان قاربيىقتىڭ «يسلام ءدىنى» اتتى كىتابىندا شاتاق دىندەردىڭ ءبىرى ۋاححابيلىك تۋرالى وسىنداي ماعلۇماتتار بەرىلگەن. قازاق رۋحانياتىنا جاسالىپ جاتقان شابۋىلداردىڭ ءتۇپ-توركىنىن ەندى تۇسىنگەن بولارسىزدار. ەندى وسى كىتاپتى جانە قايرات جولدىبايۇلىنىڭ «ءدىن مەن ءدىل» اتتى كىتابىن نەگىزگە الا وتىرىپ بۇل سەنىمدەردىڭ شىنىندا دا بۇزىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ اقيدامىزدا يمان مەن امال اجىراتىلعان. ءبىر پارىزدى ورىنداماعان ادام كۇناھار بولادى، كاپىر بولمايدى. تاۋبەسىنە كەلسە اللا تاعالا كۇنالارىن كەشىرۋى مۇمكىن. ويتكەنى پايعامبارىممىز س.ع.س. : «ءلا ءيلاھا يللا اللا» دەپ ايتقان ادامعا كاپىر دەپ ايتپاڭدار دەگەن. ەكىنشىدەن، تاۋاسسۋل ەتۋ، ياعني ءبىر قۇرمەتتى ادامدى (پايعامباردى، اۋليەنى نەمەسە ءوزىڭنىڭ ىستەگەن ءبىر جاقسىلىعىڭدى) نەگىز ەتىپ، سەبەپ ەتىپ اللادان دۇعا تىلەۋ پايعامبار سۇننەتى. ول تۋرالى كوپتەگەن حاديستەر بار.
ۇشىنشىدەن، «كەسەنە» - «بولمە» دەگەندى بىلدىرەدى. كەسەنەگە تىيىم سالىنسا، ساحابالار راسۋلۋلاللاھتى، ابۋباكىر جانە ومرادى بولمە ىشىنە جەرلەمەس ەدى. كەسەنە ولگەن ادامعا تابىنۋ ءۇشىن سالىنبايدى، وعان كۇرمەت كورسەتۋ، دۇعا ەتۋگە كەلگەندەردى كۇننەن، جاۋىننان قورعاۋ ءۇشىن سالىنادى. سۋ-ي-زان ەتۋ - حارام. بۇكىل مۇسىلماندار تۋرالى جامان ويلاۋعا بولمايدى.
ەندى قازاقتىڭ تاعى ءبىر شاراسى اس بەرۋ، جەتىسىن، قىرقىن، جىلىن بەرۋىنە توقتالا كەتەيىك. بۇل ماسەلە دە كەيىنگى كەزدە شاتاق دىندەر تاراپىنان ىسىراپ رەتىدە باعالانىپ ءجۇر. بۇل تۋرالى رايىمبەك بىرلەستىگى شىعارعان «قۇران-حاتىم» كىتابىندا بىلاي دەيدى: «ارداقتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ساداقاعا بەرىلەتىن ساۋاپتىڭ مولشەرى تۋرالى ايتقان: «ءبىر ساداقا بار - بىرگە ءبىر بولىپ سانالادى. ءبىر ساداقا بار - بىرگە ون; ءبىر ساداقا بار - بىرىنە جەتپىس; ءبىر ساداقا بار - بىرىنە جەتپىس مىڭ; ءبىر ساداقا بار - بىرىنە قانشا ەكەنىن ءبىر اللادان باسقا ەشكىم بىلمەيدى»، - دەپ.
ساحابالارى: «ءيا، راسۋلۋلاللا، ولار كىمگە»، - دەپ سۇراعاندا ايتاقان: «بىرگە ءبىر ساداقا -نيەتى ناشار ادامدارعا بەرگەن ساداقا; بىرگە ون - دەنى ساۋ دارۋىشتەرگە بەرگەن ساداقا; بىرگە جەتپىس - جوق، كەدەي تۇراتىن ادامدارعا بەرگەن ساداقا; ال جەتپىس مىڭ - ءىلىم ىزدەگەن تالاپكەرلەرەگە بەرگەن ساداقا; ال ەسەبىن اللا بىلەتىن كوپ مولشەردەگى ساداقا - عالىمدارعا جانە قايتىس بولعان ادامدى اتاپ بەرگەن ساداقا»، - دەگەن (حاديس مۇسلىمنەن جەتكەن).
سونىمەن، اعايىن، وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرسىزدار، قازاقتىڭ دىنىندە دىنگە قايشى كەلەتىن، شاريعاتقا تومپاق كەلەتىن بىردە-ءبىر ءداستۇر جوق ەكەن. جانە قازاقتى مۇسىلماننان، مۇسىلماندى قازاقتان بولە-جارا قاراستىرۋعا استە بولمايدى ەكەن.
«اباي-اقپارات»
