جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە.

شىڭعىسحان دا اسىلۇيا (اس) ديناستياسىنان...

(بورىجىگىڭ رۋى مەن شاپىراشتى، ماڭعىل تايپاسى مەن اداي تۋىس)

شىڭعىسحاننىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىن وعان دەيىن بيلەگەندەردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءتۇسىنىپ الۋ قاجەت. ال ول ءۇشىن ءحىىى عاسىردا مۇسىلمان ەلدەرى تاريحىن جازعان اراب عالىمى يبن ءال ءاسيردىڭ ەڭبەگىندەگى مىناۋ جولداردى زەردەلەپ العان ابزال. «ۆ ەتوم گودۋ (750 گ.) حۋبايش يبن اش-ش.ب.ل ي تە، كتو س نيم، ۆىشلي يز كرەپوستي ي دوبراليس دو فەرگانسكوي زەملي، زاتەم ۆوشلي ۆ تيۋركسكۋيۋ وبلاست ي پريبىلي ك تساريۋ سينا... ۆ ەتوم [گودۋ] پوسسوريليس يحشيد فەرگانى ي تسار شاشا. يحشيد پوپروسيل پوموششي ۋ تساريا سينا, ي [توت] دال ەمۋ پودكرەپلەنيە يز 100 تىسياچ ۆوينوۆ، تساريا شاشا وكرۋجيلي، ي ون سدالسيا نا ميلوست تساريا سينا، ي توت نە پريچينيل زلا ني ەمۋ، ني ەگو پريبليجەننىم. يزۆەستيە وب ەتوم دوستيگلو ابۋ مۋسليما، ي ون ۆىسلال نا ۆوينۋ س نيمي زيادا يبن ساليحا. وني ۆسترەتيليس نا رەكە تارازا, ي مۋسۋلمانە پوبەديلي يح، پەرەبيلي 50 تىسياچ ي ۆزيالي ۆ پلەن وكولو 20 تىسياچ، وستالنىە بەجالي ۆ سين. بيتۆا پرويزوشلا ۆ مەسياتسە زۋ-ل-حيدججا ۆ [ستو] تريدتسات، ترەتەم گودۋ (يۋل 751 گ.)»

كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل جەردە حۋبايش يبن اش-شىبىل دەگەن تۇركىنىڭ 750-جىلى اراب اسكەرىنەن قاشىپ فەرعاناعا جەتكەنىن، سوسىن تۇركىلەر ايماعىنداعى سين پاتشاسىنا بارعانىن ايتادى. ياعني، سين پاتشالىعى تۇركىلەر ەلىندە ورنالاسقانىن كورسەتىپ وتىر. فەرعانادان ارى جاتقان تۇركىلەر ولكەسى – قازىرگى قازاقستان، شىڭجان مەن ىشكى ماڭعوليا جانە ماڭعوليا مەملەكەتى ايماقتارى. قازاقستان اۋماعىن ءVىىى عاسىردا تۇركى اشينالىق تۇركاش (تۇرگەش) توبى بيلەدى، ياعني ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۇرگەش قاعاناتى بولدى. ال قازىرگى شىڭجان مەن ماڭعوليا جەرلەرى ۇيقىر قاعاناتىنا قارادى، ونى جۋجاندىق ءسۇربوراس-ءشيبوراش (شيۆەي) توبى بيلەدى. وسى اسىلۇيالىق ەكى توپ ۇدايى ءوزارا باقتالاس، جاۋ بولعان. دەرەكتەگى سين پاتشالىعى – سول ۇيقىر قاعاناتى ايماعى. سين اتاۋى دۇرىسىندا – شين, ناقتىراق ايتساق، شىڭ.

ەجەلگى حۋن يمپەرياسى بيلەۋشىسى «ءشىڭۇي» دەپ اتالدى (شانيۋ) جانە شىڭ پاتشا تەك اسىلۇياڭ رۋىنان (سيليۋان) سايلاندى. ەرتەدە حۋن يمپەرياسى بولعان ايماقتار اراب جازبالارىندا «شىڭ پاتشالىعى ايماعى» دەپ تانىعان (رەسەيلىكتەر بۇل دەرەكتى جاسىرۋ ءۇشىن ونى ورىسشا اۋدارمالارعا «سين» دەپ ەنگىزگەن جانە ول اتاۋدى قىتاي مەملەكەتى دەپ بۇرمالاعان). شىڭعىسحانعا دەيىن، ءحىى عاسىردىڭ باسىندا سول ايماقتان كەلىپ ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىن باسىپ العان پاتشانى يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا «تۇركى حاتاي كۋر حان اس سين پاتشا» دەپ جازعان. دۇرىسى – تۇركى حازاق قۇز حان اس شىڭ پاتشا. ويتكەنى، قىتاي تۇركىلىك حالىق ەمەس ەكەنى ارابتارعا ەجەلدەن ءمالىم جانە ارابشا «حاتاي» مەن «حازاق» ۇقساس جازىلادى (رەسەيلىكتەر قازاقتىڭ ەجەلدەن بار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن ونى ورىسشا اۋدارمادا «حاتاي» دەپ بۇرمالاعان). يبن ءال اسير حاتاي تىلىندە «كۋر» اتاۋى «اسا بيىك» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ايتادى. قازاق اسا بيىك شىڭدى «قۇز» دەيدى جانە ارابشا «كۋر» مەن «كۋز» ۇقساس جازىلادى. سوندىقتان ول ادامنىڭ ەسىمى «حاتاي كۋر حان» ەمەس، «حازاق قۇز حان» ەكەنى داۋسىز. يبن ءال ءاسيردىڭ ءVىىى-ءحىى عاسىر دەرەكتەرىندە سين پاتشالىعىن تۇركىلەر ەلى دەپ كورسەتۋى سين اتاۋى مەن قىتايدىڭ ەش بايلانىسى جوقتىعىن پاش ەتەدى.

جوعارىداعى دەرەكتە تاشكەنت (شاش) اكىمىمەن جاۋلاسقان فەرعانا بيلەۋشىسى 750-جىلى سين پاتشاسىنان كومەك سۇراعانى، سين پاتشاسى سول جىلى وعان 100 مىڭ ادامدىق اسكەري كومەك بەرگەنى جازىلعان. قىتاي يمپەرياسىنىڭ ىلە-شالا سول جىلى ونداي اسكەري كومەك جىبەرە الۋى ەش اقىلعا سيمايدى. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدا ءVىىى عاسىردا بولعان مەملەكەت «تان» دەپ اتالادى جانە ونىڭ سول عاسىردا ىشكى الاۋىزدىقتان وتە ءالسىز بولعانى ەل تاريحىندا باياندالعان. قىتايدا VI عاسىردان باستاپ شىڭعىسحان زامانىنا دەيىنگى مەملەكەتتەر ىشىندە سين نەمەسە شين دەگەنى جوق (سۋي – 581-618 جج، تان – 618-907 جج، سۋن – 960-1279 جج، يۋان – 1280-1368 جج). سوندىقتان «سين» اتاۋىن قىتايمەن بايلانىستىرۋ – قاتەلىك، سولاي دەگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ زىميان ساياساتى عانا.

انىعىندا، 751 جىلعى تالاس شايقاسىنا قىتاي اسكەرى مۇلدە قاتىسپاعان. ول شايقاس، قۇرامىندا تۇرگەش قاعاناتىنىڭ جاۋىنگەرلەرى بار مۇسىلمان اراب اسكەرى مەن ۇيقىر قاعاناتى (شىڭ پاتشالىعى) اسكەرى اراسىندا بولعانىن يبن ءال اسير دەرەگى ايعاقتايدى. رەسەي ادەيى بۇرمالاپ: «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەدى، سين پاتشالىعىن قىتاي يمپەرياسى دەپ ءتۇسىندىردى. ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىنەن دامەسى زور قىتاي يمپەرياسى دا ءوز تاريحىنا: «751-جىلى تالاس شايقاسىندا تان يمپەرياسى اسكەرى مەن اراب اسكەرى سوعىسقان» دەگەن جالعان دەرەكتى قوسىپ قويدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ كەي جەرلەرىمىز «قىتاي قۇرامىندا بولعانىن» دالەلدەۋگە مۇمكىندىك الدى جانە قىتايدىڭ كەي كارتالارىندا سولاي دەپ كورسەتىلىپ ءجۇر.

تۇرگەش قاعاناتى اسكەرلەرىن رەسەي ساياساتكەرلەرى «قارلۋقتار» دەپ تاريحقا ەنگىزدى، انىعىندا ولار دا «قازاق» دەپ اتالعان ەدى (اراپ اسكەرىمەن وداقتاس بولعان قازاقتار). اراب ارىپتەرىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارى ولارعا سولاي بۇرمالاۋعا مۇمكىندىك بەردى (ارابشا وڭنان سولعا قاراي وقىلاتىنىن ەسكەرتەمىز): كزاق – كازاق, كرلق – كارلۋق. ارابشا جازبادا "قازاق" پەن "قارلۋق" ۇقساس جازىلاتىنىن رەسەي يمپەرياسى شەبەر قولداندى. وسىلايشا مۇسىلمان قازاقتاردى «قارلۋق» قىلىپ تاريحقا ەنگىزىپ، تۇرگەش قاعاناتىنىڭ ورنىنا قارلۋق قاعاناتى پايدا بولعان دەدى. شىندىعىندا، ول – «قازاق حاندىعى» دەپ اتالعان مەملەكەت، ونىڭ بيلەۋشىلەرى ءىح عاسىردا مۇسىلماندىق قابىلداپ، يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىڭ رەسمي ءدىنى ەتكەن. سول مۇسىلمان قازاقتار مەملەكەتىن دە بۇرمالاپ قاراحانيدى اتاۋىمەن قالىپتاستىرعان – رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇيتۇرقى ساياساتى. ورىستار اراب جازباسىنداعى «كازاحكان» اتاۋىن «كاراحان» دەپ بۇرمالاپ، «كاراحانيدى» اتاۋىن تاريحقا ەنگىزگەن. يبن ءال اسير جازباسىن ورىسشالاعاندا «كازاحكان» اتاۋىن ادەيى «كارا-حاكان» دەپ ورىستىق «-» بەلگىسى ارقىلى وزگەرتىپ جىبەرگەن. ارابشا جازىلۋىندا ەكى اتاۋ بىردەي دەسە دە بولادى، تەك «ز» ءارپىنىڭ ۇستىندە نوقات بار، ال «ر» ءارپىنىڭ ۇستىندە جوق: كزحكن – كازاحكان، كرحكن – كاراحاكان. رەسەي يمپەرياسىنىڭ يدەولوگتارى ارابشا جازبالار ەرەكشەلىگىن ءوز ساياساتتارىنا شەبەر قولداندى، ولار ارابشا جازبالارداعى «قازاق» اتاۋىن ىڭعايلارىنا قاراي «كارلۋك»، «كاراحان»، «كىپشاك»، «كاي»، «كيماك»، «حاتاي»، «حالادج» دەپ ارقالاي بۇرمالاپ جاسىردى.

قىتايداعى تسين دەگەن مەملەكەت ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىىى عاسىردا بولدى. الايدا، ونى ورناتقان شيحۋان بيلەۋشى سيۋننۋ-حۋن ەلىنەن ەكەنى ءمالىم. ال حۋن پاتشالارى «شىڭ» دەپ اتالدى. سوندىقتان ەجەلگى تسين مەملەكەتىن دۇرىسىندا «شىڭ» دەگەنىمىز ءجون. ودان كەيىن اتالۋى «سين» سوزىنە جاقىن تسزين يمپەرياسى تەك ءحىى عاسىردا عانا پايدا بولعان. دەسە دە، ول مەملەكەت قازىرگى مانجۋريادا پايدا بولدى جانە ونى ورناتقان – مانجۋر ءجۇرجاندار (جۋرجەن), سولتۇستىك قىتاي جەرى ونىڭ قۇرامىنا ۆاسسالدىق كۇيدە ەندى. كەيىن سول مانجۋر ءجۇرجاندار (جۇرجەن) ءحVى عاسىردا قىتاي مەن قازىرگى ماڭعوليانى جاۋلاپ الىپ تسين يمپەرياسىن ورناتتى. وسى تسين اتاۋى دا ەجەلگى شىڭ پاتشالىعى اتاۋىمەن بايلانىستى قويىلعان (ونى «تسين» قىلعان – قىتاي ءتىلى). مانجۋر قولباسشىسىنىڭ: «بىزگە تۋىس حالىق ەكەن» دەپ قازاق حاندىعىن شابۋىلداۋدان باس تارتۋى مانجۋرلاردىڭ كىم ەكەنىن كورسەتەدى (ارينە، قىتاي مەن حالحا تىلدەرى ىقپالىمەن مانجۋرلار وزدەرىنىڭ قازاقى تىلدەرىنەن ءحVى عاسىردان كەيىن تولىق ايرىلعانى ءمالىم).

مانجۋرلاردىڭ جۋرجەن رۋى جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن ديناستيادان تارايدى ء(سۇربوراس-ءشيبوراش ديناستياسى، قىتايشا – شيۆەي). مانجۋر جۇرجەندەرى مەن شىڭعىسحان اۋلەتى ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى دەپ تانىلادى. سوندىقتان ءحىى عاسىرداعى تسزين يمپەرياسى مەن ءحVى عاسىرداعى تسين يمپەرياسى اتاۋلارى دۇرىسىندا – شىڭ، ەكەۋى دە مانجۋر ءجۇرجاندار ورناتقان شىڭ يمپەرياسى بولىپ تابىلادى. جوعارىدا كورسەتىلگەن ءحىى عاسىرداعى قۇز حان اس شىڭ پاتشا – سول تسزين يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى. ونىڭ ۇلتى حازاق ەكەنىن جانە ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىن جاۋلاپ الىپ، بيلەگەنىن يبن ءال اسير دەرەكتەگەنىن ايتتىق.

ودان ءبىر عاسىردان كەيىن، ءحىىى عاسىردا ورتا ازيا مەن قازاقستاندى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يران مەن كاۆكازدى جانە شىعىس ەۋروپاعا دەيىنگى ايماقتاردى دا جاۋلاپ العان تەمىرشىڭ پاتشا ءوز ەسىمىن شىڭ اس حان دەپ وزگەرتتى (ونى «چينگيسحان» قىلعان وزگە ءتىلدى جازبالار ىقپالى). ءوز ەسىمىندەگى جانە جاڭا ەسىمىندەگى شىڭ اتاۋى ونىڭ ەجەلگى شىڭ پاتشالارى بيلىگىن جالعاستىرۋشى ەكەنىن راستايدى. وعان دەيىنگى پاتشانىڭ قۇز حان اس شىڭ ەسىمى مەن ونىڭ ءوزىنىڭ شىڭ اس حان ەسىمى ءوزارا بايلانىستى. ول ەكەۋى دە وزدەرىن ەجەلگى حۋن يمپەرياسىن بيلەگەن اسىلۇيالىق شىڭ پاتشالارىنىڭ (شانيۋ-ءشىڭۇي) تىكەلەي ءىزباسارلارى دەپ تانىعان. شىڭعىسحان ۇستانعان ياس (ياسسى) ءداستۇرى دۇرىسىندا اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ بيلىگىن زاڭداستىراتىن «اس كونستيتۋتسياسى» بولىپ تابىلادى. التىن وردا استاناسى يبن باتۋتا جازباسىندا اس-ساراي دەپ كورسەتىلگەنىن وزبەك عالىمدارى انىقتاپ بەردى (ورىس عالىمدارى ونى «اق ساراي» دەپ بۇرمالاعان). وسى دەرەكتەر مەن شىڭعىسحان ەسىمى دۇرىسىندا «شىڭ اس حان» ەكەنى، ونىڭ ەجەلگى حۋن يمپەرياسىن بيلەگەن اسىلۇياڭ (سيليۋان) ديناستياسى ۇرپاعى بولعانىن دالەلدەيدى.

قۇز حان اس شىڭ يمپەرياسىن (تسزين يمپەرياسىن) جويعان تارباعاتايدان شىققان تاتار پاتشاسى. ورتا ازيا مەن قازاقستان ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا از عانا جىلدار سول تاتار پاتشاسى يەلىگىنە وتكەنىن جانە حورەزمشاح پەن تاتار پاتشاسى اراسىنداعى قاقتىعىستار شىڭعىسحان جورىعىنا دەيىن جالعاسقانىن، حورەزمشاحتىڭ «تاتار حانى يەلەنبەسىن» دەپ قازاق حاندىعىنىڭ كوپتەگەن قالالارىن (تاراز، قۇلان، يسفيدجاپ، تالاساعىن (بالاساعىن) قالالارى)) قيراتقانىن يبن ءال اسير انىق جازادى. يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن سەلدجۋك پەن حورەزمشاح اۋلەتتەرى مەن تاتار حانىنىڭ اۋلەتى تۇركى اشينالىق ديناستياعا جاتاتىنى انىق بايقالادى. ال قۇز حان اس شىڭ مەن شىڭ اس حان (شىڭعىسحان) اۋلەتتەرى ولاردىڭ باقتالاسى جۋجاندىق ءشيبوراش-شيۆەي ديناستياسىنان بولادى (شىڭعىسحان اۋلەتى مەن تاتار حانى جاۋ بولعانى بەلگىلى).

قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن جۋجان-ءجۇرجان قاعاناتى زامانىنان شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى – ءشيبوراش-شيۆەيلەر بيلەدى. شىڭعىسحان رۋى – بورىجىگىڭ, ماعىناسى – ءبورى رۋىڭ. ەجەلگى حۋن يمپەرياسىندا «شىعىس دجۋك حانزاداسى» جانە «باتىس دجۋك حانزاداسى» دەگەن لاۋازىمدار بولعان، وسى فاكتى «جىك» اتاۋىنىڭ ەرتەدەن كازىرگى «رۋ» اتاۋى ورنىندا قولدانىلعانىن كورسەتەدى (مىسالى: «سەلدجۋك» دۇرىسىندا «اسىلجىك» بولادى). شىڭعىسحاننىڭ اتالارى جاعىمسىز ەستىلەتىن «ءشيبوراش» اتاۋىن ءحى عاسىردان كەيىن «ءبورى جىگىڭ» دەپ وزگەرتكەنىن قىتاي جازبالارى ايعاقتايدى. ولاردىڭ مانجۋر ەلىندەگى تۋىستارى «جۇرجەن» اتاۋىمەن ساقتالدى. ال ءبىزدىڭ ايماقتا قالىپ مۇسىلماندىققا وتكەن ءشيبوراش توبى ءوز اتاۋلارىن «شاپىراش» دەپ وزگەرتكەن. جوعارىداعى دەرەكتەگى حۋبايش يبن اش-شىبىل دەگەن بيلەۋشى دە ءشيبوراش توبىنىڭ ۇرپاعى («شىبىل» دەگەن رۋ شاپىراشتى تايپاسىندا بار). ونىڭ شىڭ پاتشاسىنا بارىپ باس ساۋعالاۋى دا سولاي ەكەنىنە ايعاق. قازاق عالىمدارىنىڭ گەنندىك زەرتتەۋلەرى شىڭعىسحانعا ەڭ جاقىن قازاق تايپاسى شاپىراشتى ەكەنىن دالەلدەپ بەردى.

ورحون ەسكەرتكىشتەرىندە، حان تاجدەرىندە تازقارا قۇسى (سامۇرىق-قۇماي) بەينەلەنگەن. شىڭعىسحان تۋىندا دا سول تازقارا بەينەلەنگەنى جانە التىن وردانىڭ اۋەلگى ەلتاڭباسىندا سول تازقارا بەينەسى بولعانى ءمالىم (رەسەي گەربىندەگى قۇستىڭ تازقارا ەكەنىن پايدالانعان كەي ورىس عالىمدارى «التىن وردا ورىس مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى» دەپ وتىر وسى كۇنى). سول ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بىرىندە تۇمسىعىنا تۇمار ىلىنگەن تازقارا قۇسى بەينەلەنگەن، تۇمار – شاپىراشتى تايپاسىنىڭ تاڭباسى (شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى وسى ەسكەرتكىش ارقىلى مۇسىلمان تۋىستارىنىڭ تاڭبالارى تۇمارعا وزگەرگەنىن ەسكەرتىپ كەتكەن). مۇسىلماندىق قابىلداعان شاپىراش-ءشيبوراشتار رۋ تاڭباسىن جانسىز بەينەگە اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، جاندى بەينەلى تاڭبا يسلام شاريعاتىنا قايشى ەدى. سوندىقتان ولار تازقارا بەينەسىن ءۇش بۇرىشتى تۇمارعا اۋىستىرعان (رەسەي گەربىن تولىق ءۇش بۇرىشپەن كومكەرسەڭىز، ول تۇمار بەينەلى بولىپ شىعا كەلەدى). مۇسىلماندىق قابىلداعان ءشيبوراش-شاپىراش توبى قاراپايىم رۋ-تايپالارمەن قۇدالاسىپ ارالاستى، وسى سەبەپتى ولار حاندىق قۇرۋ قۇقىنان ايرىلىپ قاراپايىم تايپا بولىپ قالىپتاستى. ال قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىندا بولعان ءشيبوراشتار «ءبورى جىگىڭ» دەپ اتالعانىن ايتتىق. ولار تەك اق تايپامەن، قوڭىرات رۋىمەن عانا قۇدالاسۋ ءداستۇرىن ۇستانعاندىقتان، بۇكىل تۇركى الەمىن بيلەۋ قۇقىن ساقتاپ قالدى. قۇز حان اس شىڭ مەن شىڭ اس حان سول مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالىنىپ، ءوز زاماندارىندا ەۋرازيادا الىپ يمپەريالار ورناتتى.

شىڭعىسحان ۇرپاقتارى مۇسىلماندىق قابىلداۋ ارقىلى حاندىق قۇقىن جوعالتاتىندارىن جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ولار «تورەلەر – قارا تايپامەن قىز الىسپايتىن اقسۇيەك رۋ» دەگەن ءداستۇردى ەنگىزدى. ول زاڭدى مۇسىلمان قازاققا ءتۇسىندىرۋ قوجالارعا جۇكتەلدى، وسىلايشا قوجالار بيلىككە جاقىنداۋعا مۇمكىندىك الدى جانە "قوجالار دا اقسۇيەك توبىنان" دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىردى. وسى دەرەكتەر مەن تۇجىرىمدار ورحون ەسكەرتكىشتەرى شىڭعىسحان اتا-بابالارىنا تيەسىلى ەكەنىن جانە شاپىراشتى تايپاسى مەن بورىجىگىڭ (شىڭعىسحان رۋى) ارعى تەگىندە ءبىر تۋىستىق بولعانىن راستايدى. مەملەكەت حالقىن ءۇش جۇزگە بولگەندە، وزدەرىنە تۋىس شاپىراشتى تايپاسى وتىرعان ايماققا «ۇلى ءجۇز» اتاۋىن بەرگەن دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ال ورحون ەسكەرتكىشتەرىنە وعىزدىق ديالەكتىدە جالعان جازبالار قاشاپ ەنگىزگەن – رەسەي يمپەرياسى. وسىلايشا، ولار ەسكەرتكىش يەلەرىن قازاقتىلدى ەمەس، «وعىزتىلدى» قىلىپ كورسەتتى. ولاردى شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى ەمەس، «تۇركى اشينالاردىڭ اتا-باباسى» دەپ بۇرمالاپ تاريحقا ەنگىزدى.

ءجۇرجان اتاۋىن «جۋجان» قىلعان «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى.  جۋجان-ءجۇرجانداردىڭ اسكەرى ماڭعىستاۋلىق ماڭعى تايپاسى بولعان، مانجۋر اتاۋى سول ماڭعى مەن جۋرجانداردىڭ ورتاق اتاۋى رەتىندە قالىپتاسقان. ولار سيانبي-حيدان ەلىن باسىپ الىپ بيلەگەن، ولارعا «مانجۋر» دەگەن اتاۋ بەرگەن – سول سيانبي-حيدان ەلى. جۋجان-جۋرجان بيلەۋشىلەرى «جۋرجەن» اتاۋىمەن مانجۋر قۇرامىندا جەكە رۋ بولىپ ساقتالعان. مانجۋر-جۋرجاندار وزدەرىنە باعىنىشتى سيانبي-حيدان ەلىن «حالىق» دەپ اتادى. سوندىقتان سيانبي-حيدان ەلى اتاۋى كەيىن «حالحا» بولىپ وزگەرىپ كەتتى. مانجۋرلار مەن حيدان-حالحالار قازىرگى شىعىس مانجۋريادا ەرتەدەن كورشى وتىرعانى ءمالىم.

قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن جۋجان قاعاناتى زامانىنان شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى ءشيبوراش-شيۆەيلەر بيلەگەنىن، ولاردىڭ اتاۋى كەيىن بورىجىگىڭ بولىپ وزگەرگەنىن ايتتىق (ماعىناسى – ءبورى رۋىڭ). جۋجان اسكەرى نەگىزىنەن ماڭعىستاۋلىق ماڭعى تايپاسى بولعانىندا ايتتىق. سول ماڭعى تايپاسى ادامدارىن كوپشە تۇردە «ماڭعىلار» دەگەندىكتەن، تايپا اتاۋى ءحى عاسىردان كەيىن «ماڭعىل» بولىپ قالىپتاسقان (ماڭعى تايپاسىنىڭ ەۋروپا دالاسىنداعى بولىگىن ونداعى سلاۆياندار كوپشە تۇردە «مانگىتى» دەپ اتاعان. سوندىقتان ولاردىڭ اتاۋى «ماڭعىت» بولىپ قالىپتاستى جانە نوعاي ۇلتىنىڭ نەگىزىن سول ماڭعىت تايپاسى قالىپتاستىردى). شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسىنىڭ ەڭ بەلگىلى رۋى – تايدجۋت, ونىڭ دۇرىسى – ادايجۇرت (ونى «تايدجۋت» قىلعان «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارىنىڭ ىقپالى). اتاقتى جەبە قولباسشىنىڭ ءوز ەسىمى – جورعااداي, ول – تايدجۋت رۋىنان. التايداعى سول تايدجۋت رۋى مەكەندەگەن ايماقتا اداي دەگەن كول ءالى دە بار. وسى دەرەكتەر شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ اسكەري كۇشى ماڭعىل تايپاسى ەكەنىن كورسەتەدى، ولاردىڭ قازىرگى «ماڭعول» دەپ اتالاتىن حالحالارعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنى انىق.

شىڭعىسحان زامانىندا قازىرگى حالحا-ماڭعولدار مانجۋريانىڭ شىعىسىن مەكەندەگەن حالحا-حيدان ەلى بولاتىن. ولار ماڭعوليا ايماعىنا كەشەگى ءحVى عاسىردا عانا كەلىپ قونىستاندى. بۇگىنگى ماڭعوليا – ەجەلدەن قازاقتار مەكەندەگەن ايماق (نايمان، ارعىن، كەرەي، ۋاق، مەركى، ماڭعىل، بورىجىگىڭ، جالايىر، قوڭىرات تايپالارى). ماڭعوليا اۋماعىن اۋەلى ءحVى عاسىردا شىعىس ءسىبىر مەن بايكالدا پايدا بولعان شوڭقىر (جوڭعار) حاندىعى جاۋلاپ الدى (حالقى بۋددا دىنىندەگى ويرات پەن قىرعىزدار بولعان). ارتىنشا ولاردى شىعىس مانجۋريادان شىققان مانجۋر ءجۇرجاندار تالقانداپ، ماڭعوليا اۋماعىن ولاردان تارتىپ العان. مانجۋر جۋرجاندار اسكەر رەتىندە وزدەرىنە باعىنىشتى حالحا-حيدان ەلىن پايدالاندى. وسىلايشا حالحالار سول ءحVى عاسىردا قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىنا كەلىپ قونىستاندى. ونداعى قازاقتار ىسىرىلىپ بايان ولكەسىنە شوعىرلاندى، كوبىسى قازىرگى قازاق دالاسىنا اۋىپ كەتىپ، ءحىح عاسىرلاردا عانا قايتادان اتاقونىستارىنا كوشىپ بارعان.

شوڭقىر حاندىعى رەسەي ساياساتىمەن تاريحقا «جوڭعار زاندىعى» بولىپ ەندى (شوڭ قىر – الىپ قىرعىز دەگەن ماعىنادا). ول مەملەكەت تالقاندالعاندا، ويراتتاردىڭ التاي تاۋىنا جان ساۋعالاعاندارى وندا التاي، شورس ءتارىزدى تۇركىلىك ۇلتتاردى قالىپتاستىردى. ويراتتاردىڭ مانجۋرلارعا باعىنعاندارى حالحالارعا ءسىڭىپ، ماڭعول ءتىلدى ويراتتار بولىپ وزگەردى. ال قىرعىزداردىڭ ۇلكەن توبى قازىرگى قىرعىزستانعا اۋىپ كەلىپ، ونداعى قازاقتاردى وزدەرىنە ءسىڭدىرىپ، مۇسىلماندىق قابىلداپ، قىرعىز دەگەن حالىققا اينالدى.

قىرعىزداردىڭ ءبىر توبى التايلىق تۇركى ۇلتتارىنىڭ قۇرامىندا ءوز اتاۋىمەن ساقتالدى (قىرعىزداردىڭ قازىرگى وتىرعان جەرىنە تەك ءحVىى عاسىردىڭ باسىندا ماڭعوليادان اۋىپ كەلگەنىن ءحىح عاسىرداعى ورىس تاريحشىسى لەۆشين انىق دەرەكتەرمەن كورسەتكەن). شوڭقىر-جوڭعار حاندىعىنىڭ حالقى تۇركى ءتىلدى ويرات پەن قىرعىز بولدى، قازاق پەن جوڭعار ەش ءتىلماشسىز ءوزارا تۇسىنىسكەنى بارشاعا ءمالىم. سوندىقتان قازىرگى قالماق پەن ماڭعولدى جوڭعارلاردىڭ تۋىسى دەۋ – قاتەلىك، قالماق پەن قازىرگى ماڭعولداردى قازاق ءتىلماشسىز تۇسىنە المايدى، ويتكەنى ەكەۋى دە حالحا-حيدان ەلىنەن.

قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ەۋرازيانى بيلەپ-توستەگەن كونە حالىق ەكەنىن رەسەي يمپەرياسى بارىنشا جاسىرىپ باقتى. ولار ەجەلگى داڭقتى تاريحى بارىن بىلەتىن ەلدى باعىندىرۋ قيىن بولارىن جاقسى ءتۇسىندى، سول سەبەپتەن قازاقتىڭ تاريحىن كۇلپارشا قىلىپ وزگەرتتى. ال قىرعىزداردى ورتا ازيادا ەرتەدەن بار كونە حالىق قىلىپ كورسەتۋمەن بولدى. ويتكەنى، تاۋداعى شاعىن ايماقتا وتىرعان از عانا قىرعىزدان رەسەي يمپەرياسىنىڭ بولاشاعىنا ەش قاۋىپ تونبەسى انىق ەدى. ال وراسان ۇلكەن ايماقتى مەكەندەگەن قازاق حالقىنىڭ امان ساقتالۋى جانە كوبەيۋى رەسەي يمپەرياسىنىڭ بولاشاعىنا قاۋىپتى بولاتىن. ولار شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىن جانە ول ورناتقان يمپەريا الاش وردا ەكەنىن دە جاسىردى. الاش وردانى تاريحقا «التىن وردا» قىلىپ ەنگىزدى. ويتكەنى، التىن – حالحا-ماڭعول مەن قازاق تىلىندە ءبىر ماعىنادا، ال الاش – قازاقتىڭ ەكىنشى بالاما اتاۋى («الاش» اتاۋى مەملەكەتتىڭ قازاققا تيەسىلى ەكەنىن ايعاقتايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى، سوندىقتان ونى «التىن» اتاۋىمەن الماستىردى). رەسەي يمپەرياسى ءحىح عاسىردا قىتاي يمپەرياسىنان قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىن تارتىپ العانى، سول اۋماقتاعى حالحا ەلىنە ماڭعوليا اتاۋىمەن اۆتونوميالىق جەكە مەملەكەت ورناتىپ بەرگەنى ءمالىم. مەملەكەتتەرى ماڭعوليا دەپ اتالعاندىقتان ونىڭ حالقى (حالحالاردى) «ماڭعول» دەپ اتالىپ كەتتى. وسىلايشا ورىس عالىمدارى: «شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل ەلى مەن قازىرگى حالحا-ماڭعول – ءبىر حالىق» دەۋگە مۇمكىندىك الدى.

 (جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz