ساياسي كەدەرگى

قازاق ءتىلى  مەملەكەتتىك ءومىردىڭ بارلىق ۇدەرىسىن قامتيتىن جۇمىس ءتىلى بولۋعا ءتيىستى جانە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىم، مەكەمەلەردىڭ قولدانىسىنداعى باستى ءتىل بولۋى كەرەك. وزگە تىلدەر زاڭداما بويىنشا جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قولدانىس تابۋى مۇمكىن. الايدا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ونىڭ 2-تارماعىنىڭ قايشى ءۋاجى مەملەكەتتىك ايادا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ءبىر بىرىنە قارسى قويعانى ءوز الدىنا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىن ونىڭ 2-تارماعى جوققا شىعارىپ تۇر. ەكى تارماق ءبىر بىرىنە قايشى بولماس ءۇشىن ەڭ بولماسا، 2-تارماق بىلايشا بولۋى كەرەك ەدى: «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن.»

ساياسي كەدەرگى

قازاق ءتىلى  مەملەكەتتىك ءومىردىڭ بارلىق ۇدەرىسىن قامتيتىن جۇمىس ءتىلى بولۋعا ءتيىستى جانە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىم، مەكەمەلەردىڭ قولدانىسىنداعى باستى ءتىل بولۋى كەرەك. وزگە تىلدەر زاڭداما بويىنشا جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قولدانىس تابۋى مۇمكىن. الايدا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ونىڭ 2-تارماعىنىڭ قايشى ءۋاجى مەملەكەتتىك ايادا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ءبىر بىرىنە قارسى قويعانى ءوز الدىنا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىن ونىڭ 2-تارماعى جوققا شىعارىپ تۇر. ەكى تارماق ءبىر بىرىنە قايشى بولماس ءۇشىن ەڭ بولماسا، 2-تارماق بىلايشا بولۋى كەرەك ەدى: «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن.»

1-تارماقتىڭ قۇزىرەتىن ايقىندايتىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ ون ءتورت جىل بويى قابىلدانباي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، 2-تارماقتاعى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى.» دەگەن ءۋاج قوعامدا جانە قۇقىقتىق سالادا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى الماستىرادى.» دەگەن ءۋاج رەتىندە قابىلدانعان. بۇل قابىلدامنىڭ ناتيجەسىندە، ورىس ءتىلىن قوعام ءۇشىن مىندەتتى ورتاق ءتىل رەتىندە ورنىقتىرۋ  ۇدەرىسى اياقتالدى. قالىپتاسقان بۇل جاعدايدا، قازاق ءتىلى قازاقستاندىق وزگە دياسپورلار ءتىلىنىڭ قولدانۋ دەڭگەيىندە قالىپ وتىر.

مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مىندەت رەتىندە رەسمي جانە زاڭدامالىق جاعىنان تولىق مويىندالماعان; بۇعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ مىندەتىن اتقاراتىن مەملەكەتتىك ورگاننىڭ جوقتىعىمەن كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءتىل ساياساتى جونىندەگى ۋاكىلدىك ورگان بولىپ تابىلاتىن ءتىل كوميتەتى (ورىسشا: تىلدەر جونىندەگى كوميتەت) مەملەكەتتىك ورگان دەڭگەيىندە ەمەس، ۆەدوموستۆولىق (مينيسترلىك قاراۋىندا) قۇزىردىڭ اياسىندا بولعاندىقتان، مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋعا قاۋقارسىز، قۇزىرسىز. سونىمەن بىرگە ءتىل كوميتەتىنىڭ مىندەتى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەمەس، قازاقستانداعى بارلىق ەتنوس تىلدەرىن دامىتۋعا مىندەتتەلگەن. ونىڭ ۇستىنە اتقارىلىپ جاتقان شارالاردىڭ بارلىعى دا اۋەسقويلىق اۋقىمداعى وڭىرلىك، ۇيىمدىق، مەكەمەلىك، ارتەكتى جانە ءار سيپاتتى، ارماقساتتى، اردەڭگەيلى. ءتىل كوميتەتى وزىمەن ءوزى، وڭىرلىك ءتىل باسقارمالارى ءوز بەتتەرىنشە اكىمدىك قۇزىر اياسىندا ارەكەتتەنۋدە، ىستە بىرىڭعاي تىگىڭكى (ۆەرتيكال) باعىنىستاعى مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقاراتىنداي مەملەكەتتىك ۇيىمدىق سيپات جوق. وبلىستىق، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى تىكەلەي اكىمدىكتەردىڭ قۇرىلىمى، ولار ءتىل كوميتەتىنە قارجىلىق جانە اكىمشىلىك تاراپتان باعىنبايدى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك جالپى مىندەت رەتىندە ەشبىر مەملەكەتتىك ورگاندارعا تالاپ قويىپ، سالماق سالىپ وتىرعان جوق. سايىپ كەلگەندە، ەلدە ناقتى انىقتالعان ءتىل ساياساتى جوق. ەلدەگى باستى ءتىل قۇزىرى مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا ايقىندالماعان. دەكلاراتيۆتىك تۇردە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى بولعانىمەن، شىنايى احۋال بويىنشا ەلدەگى باستى ءتىل ورىس ءتىلى بولىپ تابىلادى. قازاق ءتىلىن دامىتۋ بىرەگەي مەملەكەتتىك مىندەت ەمەس، ەلدەگى ەتنوستار ءتىلىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ءسال-ءپال باسىمدىقپەن دامىتۋ عانا قولعا الىنۋدا جانە اتقارىلعان ناتيجەلى ىستەن گورى، ءسوز بەن ۋادە، داڭعازا ناسيحات باسىم.

ءتىل ساياساتىنىڭ نەگىزگى نىسانى رەتىندە قازاق ءتىلىن دامىتۋ جاتقىزىلماعان، نىسان رەتىندە وعان بارلىق  130-دان اسا ەتنوس تىلدەرى جاتقىزىلىپ وتىر. الايدا، بۇل ءتىل ساياساتىنىڭ ساليقالىلىعى ەمەس، ونىڭ جۇيەسىزدىگى مەن ماقساتسىزدىعىن تۋدىرىپ وتىر. جۇزدەن اسا ءتىلدى ءبىر ەلدە دامىتۋ مۇمكىن ەمەستىگى ەسكەرىلمەگەن. مەملەكەتتە مەملەكەتتىك ءتىل عانا دامۋعا جاتاتىنى, ال قالعان تىلدەر ەتنوستىق ورتاق قاتىناس قۇرال مەن ەتنوستىق مادەني نىسان رەتىندە قورعاۋعا الىناتىنى ساياسي ناقتى ماقسات رەتىندە ايقىندالماعان جانە ساياساتقا اينالماعان.

قابىلدانعان تۇجىرىمدامالار مەن باعدارلامالار قاساڭ سوزۋارلىققا ۇرىنعان، دەكلاراتيۆتىك سيپاتى عانا بار، ناقتى باعىت پەن ءىس-شارانى، مىندەتتى انىقتاۋعا دارمەنسىز. سوندىقتان دا ەلدە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان ناقتى شەشىم مەن زاڭداما جوق، بارى دولبار مەن جورامالعا نەگىزدەلگەن. ناقتىلانباعان ءتىل ساياساتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا بىردەن ءبىر ساياسي كەدەرگى بولىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلى ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىنا قاجەتتى فاكتورعا اينالماي وتىر. مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردە مەملەكەتتىك تىلگە قولايلى ورتا مەن مۇمكىندىك جاساۋ ساياساتى جۇرگىزىلمەي، ءتىل ساياساتى جاتتاندى شارالارمەن قامتىلعان ناتيجەسىز الدانىش رەتىندەگى كورىنىسكە اينالعان. تىلدىك ساياساتتى اتقارۋعا، جۇزەگە اسىرۋعا مەملەكەتتىك مىندەت ەشكىمگە ناقتى جۇكتەلمەگەن جانە كورسەتىلمەگەن، تالاپ ايقىندالماعان.

مەملەكەتتەگى ىسجۇرگىزىم ۇدەرىسىن باقىلاۋ تەتىگى ايقىندالماعان. كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كۇننەن باستاپ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋگە ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمدار، باستى زاڭنىڭ قۇزىرىنا قايشى ءتۇرلى مەرزىمدەردى ويلاپ تابۋ ارقىلى ىسجۇرگىزىمدى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋدەن استىرتىن تۇردە باس تارتىپ كەلەدى. بۇل جاعىنان ءتىل كوميتەتى تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باستى ۋاكىلدىك ورگان رەتىندە ولاردى باقىلاۋ جونىندەگى دەربەس شەشىم قابىلداي المايدى جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ قۇزىرى جوق. ال، مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگى بۇل ماسەلەدەن ءوزىن ءوزى مەيلىنشە وقشاۋلاعان.

2.ەكونوميكالىق كەدەرگى

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ءبولىنىپ جاتقان قارجى جالپى العاندا قوماقتى بولعانىمەن، ءتىل كوميتەتى تاراپىنان قۇرالعان بۇل بيۋدجەت بارىنشا ساراپتالىپ ايقىندالعان ماقساتتارعا ەمەس، جولايى جانە سۋبەكتيۆتىك پىكىرلەردىڭ ىقپالىمەن انىقتالعان باعىتتار مەن جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا جۇمسالىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەلەۋ ەتىپ بولىنگەن جەرگىلىكتى بيلىك دەڭگەيىندەگى قارجى دا اسا قوماقتى، بىراق ولاردىڭ قانداي ماقساتقا جانە ناتيجەگە جەتكىزىپ وتىرعاندىعى بەيمالىم. قىرۋار قارجى كوزىنىڭ تيىمدىلىگى ۇلكەن كۇدىك تۋعىزادى; اسىرەسە، ءتىل وقىتۋ ماسەلەلەرىنە ميلليونداپ ءبولىنىپ جاتقان قارجىنىڭ تيىمدىلىگى اسا تومەن، بۇل جونىنەن ءالى كۇنگە مونيتورينگ جاسالعان ەمەس، ءاربىر مەمقىزمەتشىگە قانشا اقشا ءبولىندى، ونىڭ ناتيجەسى قانداي دەگەن ساۋال سول كۇيىندە قالۋدا; جالپى بۇل ماسەلەدە ءتيىمدى تاكتيكا قاراستىرىلماۋدا. قىرۋار قارجى ءبولىپ ءتىل وقىتۋ ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرعاننان گورى، ءتىل ۇيرەنۋشىگە الدەقايدا ءتيىمدى تىلدىك ورتا جاساقتاۋ ساياساتى قولعا الىنباي وتىر.

مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ ىنتالاندىرۋ جۇيەسىمەن قامتىلماۋدا، قازاق ءتىلىن بىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە ءتيىستى سىياقىمەن دە قاراستىرىلماعان. الايدا، قوستىلدى قىزمەتشىلەر ءوز مىندەتىنە قوسا ىسجۇرگىزىمدى قازاقشاعا اۋدارۋ ءىسىن دە تەگىن اتقارۋدا، ولاردىڭ ەڭبەگى ادىلەتتى تۇردە قورعاۋعا الىنباعان.

مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات ءوندىرىسى مەن ونەر، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسى ناقتى ءارى ايىرىقشا ەكونوميكالىق قولداۋعا جاتپاي وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن بۇقارالىق اقپاراتپەن قامتۋدىڭ 10 % - ى عانا قازاق ءتىلدى اقپارات ءوندىرىسى بولعانىمەن، بۇل ءونىمنىڭ جارتىسىنىڭ ءوزى ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارمالارى بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، قازاقتىلدى اقپارات ءوندىرىسى يندۋستريالىق دەڭگەيدى بىلاي قويعاندا، دەربەس وندىرىستىك سالاعا اينالماۋدا. ال، قازاقتىلدى كينو، ادەبيەت جانە باسقا گۋمانيتارلىق ونەر شەتەلدىك ەكسپانسيا ىقپالىنان شىعا الماي، قۇرساۋدا قالىپ وتىر. ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىم سالاسى ەڭ تومەنگى قاجەتتىلىك بولىپ تابىلاتىن قازاق تىلىندە شىعاتىن ادەبيەت پەن وقۋلىققا زارۋلىكتى باستان كەشۋدە. اتالمىش ءجايت بۇل سالالارعا سالىقتى تومەندەتۋ، ءتيىستى ونەراقى تولەۋ سەكىلدى قاراپايىم شارالارمەن دە كوتەرمەلەنبەۋدە.

3.مەنەدجمەنتتىك كەدەرگى

قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ورنى ناقتى ايقىندالماعاندىقتان، ءالى كۇنگە ونى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋ مەن لينگۆيستيكالىق نىسان رەتىنە دامىتۋ شاتاسقان شارالاردىڭ كورىنىسى بولۋدا. بۇل سالاداعى مەنەدجمەنتتىڭ تومەندىگى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ  جانە ەنۋ نىسانى رەتىندەگى ماقساتتاردىڭ ناقتىلانباعانىنان تۋىنداپ وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن، ءتىل كوميتەتىنىڭ باستى باعىتى بۇلدىر، ىشكى قۇرىلىمى ءتيىستى باعىتتار مەن مىندەتتەرگە سايكەستەندىرىلمەگەن. ءتىل كوميتەتى مەن ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ اراجىگى اجىراتىلماعان جانە ءتىل كوميتەتىنىڭ وزگە سالالار مەن ۆەدوموستوۆالارمەن قاتىناس دەڭگەيى دە شەشىلمەگەن. ايتالىق، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى قازاق ءتىلىن دامىتۋدى لينگۆيستيكالىق عىلىمي تۇرعىدان قولعا الۋ ۇدەرىسىندە ءتىل كوميتەتى قانداي دەڭگەيدە قاتىسۋى كەرەك، ينستيتۋتقا جوعارعى ورگان رەتىندە مە، تاپسىرىس بەرۋشى مە بولماسا سەرىكتەس ۇيىم رەتىندە مە - بەيمالىم. ال، سول ينستيتۋت پەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارا جىگى قانداي ەكەنى تاعى بەيمالىم. وسىنداي بالاباجىردىڭ كەسىرىنەن  قازاق ءتىلىنىڭ ءالى كۇنگە پوستيندۋستريالىق عىلىمي دامۋ پروگرامماسى جوق، ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق، فونەتيكالىق جانە ترانسكريپتسيالىق، سونداي-اق ونوماستيكالىق سالالار بويىنشا تۇجىرىمدار مەن ستاندارتتاردىڭ، پروگراممالاردىڭ جوقتىعىنان، بۇل سالالار بويىنشا ماسەلەلەر قوردالانىپ قالدى. ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ دا بۇل ماسەلەلەر بويىنشا قۇزىرى مەن قاۋقارى، قاراجات كوزى ايقىندالماعان. ال، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەنۋىنە بىردەن ءبىر مۇددەلى ورگان بولۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنىڭ ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك قىزمەت اياسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قاراستىرماۋى مۇلدەم تۇسىنىكسىز ءجايت. ەڭ باستىسى، مۇنىڭ ءبارىن رەتتەيتىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭنىڭ بولماۋى اتالمىش ماسەلەدەگى پارادوكستىق احۋالدى ودان ءارى قوزدىرۋدا.

جوعارىداعى اتالعان جايتتەردىڭ ناتيجەسىندە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ جوعارى دەڭگەيلى مەنەدجمەنتتىك كىرىسىمگە (پودحود) ەمەس، ديلەتانتتىق سيپاتتاعى جانە قولدا بار رەسۋرستى ءتىل فەستيۆالى سەكىلدى داڭعوي دا داڭعازا، ءتيىمسىز شارالارعا  راسۋالاۋمەن شەكتەلۋگە نەگىزدەلگەن. تۇراقتى دا ساۋاتتى مونيتورينگ پەن ساراپتاما جوق. كوممەرتسيالىق جانە قوعامدىق سەكتورلارداعى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ الەۋەتىن ماسەلەنى شەشۋگە پايدالانا الۋ كورىنىس تاپپاعان. ءتىل دەپارتامەنتتەرىندەگى مامانداردىڭ اتالمىش سالا بويىنشا ىسكەرلىگى مەن بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەن. ورىندى يدەيا مەن ءتيىمدى تاجىريبەلەر ورتاق ىسكە جۇمىلدىرىلماعان. ءتىلدى دامىتۋ مەنەدجمەنتى قالىپتاسپاي وتىر; ماسەلەنى شەشۋگە قوعامدىق ۇيىمداردى تارتۋ شارالارى جوقتىڭ قاسى. بارلىق ءىس-ارەكەت قوعامدىق ورتانىڭ نازارىن دۇركىن-دۇركىن جەلبۋاز شارالارعا اۋدارىپ وتىرۋعا عانا باعىتتالعان، ولار ءتيىمسىز دە ناتيجەسىز جانە جۇيەسىز، عىلىمي ساراپسىز يدەيالارعا نەگىزدەلگەن.

4.لينگۆيستيكالىق كەدەرگى

قازاق ءتىلىن دامىتۋ بارىسى كازىرگى كەزدە لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولىپ وتىر; اسىرەسە، ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق، فونەتيكالىق جانە ترانسكريپتسيالىق، سونداي-اق ونوماستيكالىق سالالار بويىنشا تۇجىرىم مەن ستاندارتتىڭ جوقتىعى، قازاق ءتىلىنىڭ ودان ءارى دامۋى مەن قوعامدىق ورتاعا ءسىڭىسۋىن تۇيىققا تىرەۋدە. بۇل جاعىنان ءتىل كوميتەتى، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى جانە باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ىرگەلى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى مەن زەرتتەمەلەردى قولعا الۋى جۇيەلى جولعا قويىلماي وتىر. اتالمىش ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارى ءوز بەتتەرىنشە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ بىرىڭعاي جۇيەسىن قامتىمايدى، شارالارى ناۋقاندىق سيپاتتا، ورتاق ستراتەگيا دايەكتەلمەگەن جانە ول سايكەسىنشە مىندەت رەتىندە ءتيىستى مەكەمەلەرگە جۇكتەلمەگەن. سونىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكالىق پروبلەمالارى جەكەلەگەن عالىمدار مەن بىرەن-ساران ءتىل جاناشىرلارى تاراپىنان جەكەدارا كوزقاراس رەتىندە عانا ايتىلىپ، مالىمدەلۋدە. عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن وتىرىستاردىڭ قارارلارى مەن شەشىمدەرى، ۇسىنىمدارى تىڭعىلىقتى ىسكە اسپاۋدا، ولار قازاق ءتىلىن دامىتۋ مەن ەنگىزۋدە ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق جۇمىس جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن جۇيەگە اينالماۋدا.

5. قوعامدىق كەدەرگى

بۇل كەدەرگى، شىن مانىندە، تىلدىك ورتانىڭ قانشالىقتى ەكەنىنەن تۋىندايدى. قوعامدا بەلگىلى ءبىر تىلدىك ورتا قانشالىقتى بولسا، ءتىلدىڭ قولدانىمى دا سونشالىقتى دەگەن ءسوز. ەندەشە، تىلدىك ورتانىڭ اۋماعىن قاراستىرۋ ارقىلى قوعامدىق كەدەرگىنى دە انىقتاۋعا بولادى.تىلدىك ورتانىڭ اۋماعى رەتىندە مىنالاردى اتاپ وتەمىز: مەملەكەتتىك ۇيىمدار، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار جانە قوعامدىق ۇيىمدار، باق. تىلدىك ورتانى جاساقتايتىن ءتىلدىڭ ەكى ءتۇرلى سيپاتى بار: اۋىزەكى جانە جازبا ءتىل، سوعان سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ دە قولدانىم اياسى ءار الۋان بولۋدا. ءتىلدىڭ اتالمىش ەكى سيپاتىن قاراستىرۋ ارقىلى، بۇل ماسەلە بويىنشا شىنايى كورىنىسكە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

مەملەكەتتىك ۇيىمدار

مەملەكەتتىك ءتىلدى اۋىزەكى قولدانۋ مەملەكەتتىك ۇيىمداردا تۇرمىستىق دەڭگەيدە، ودان قالدى اشەكەي رەتىندە قولدانۋ كەڭ تاراعان; اۋىزەكى قازاق ءتىلى سالەمدەسۋمەن، قىزمەتشىلەردىڭ ءوزارا جەكەلەي پىكىرلەسۋىمەن عانا شەكتەلەدى. رەسمي وتىرىستاردا جۇمىس ءتىلى ەسەبىندە ەمەس، سالەمدەسۋ، كىرىسسوز بەن اقىرسوز رەتىندە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتقارىمپازدىق ۇدەرىسى ەمەس، الدەبىر رامىزدىك كەيپى عانا قالىپتاسقان.  مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ بار ەكەندىگىنە قاراماستان، ولاردى سول تىلدە سويلەۋگە يكەمدەۋ، مىندەتتەۋ نەمەسە ىنتالاندىرۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىلماعان. قازاقشا سويلەۋگە مۇددەلى ازاماتتاردىڭ ءسوزى اۋدارمامەن قامتىلمايدى جانە ول رەسمي ءارى حاتتامالىق داستۇرگە ەنگىزىلمەگەن، تەحنيكالىق جاعىنان ىلەسپە اۋدارما شتاتتىق كەستەمەن جانە قۇرالدارمەن قامتىلماعان.

ەلدە ءۇشتىلدى رەسمي باعىت جاريالانعانىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك ۇيىمدار ءبىرتىلدى ء(ورىستىلدى) قوعامنىڭ عانا قاجەتىن وتەۋگە باعىتتالعان. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ ءوز ءتىلىن ءوز قىزمەتىنە قولدانۋى بارعان سايىن تومەندەپ، تۇرمىستىق دەڭگەيگە قۇلدىراعان. سونىڭ كەسىرىنەن مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قازاقشا تەلەسۇحبات بەرەتىن ادامدى تابۋ اسا كۇردەلى ماسەلە ەكەندىگى باسى اشىق. ويتكەنى، قازاقتىلدى ازاماتتار بىرتىندەپ ورىستىلدىگە اينالۋ ارقىلى ءوز تىلىندە ويىن ەركىن جەتكىزۋ قابىلەتىنەن اجىراۋ قارقىن العان. وسىلايشا، مەملەكەتتىك ۇيىمداردا ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ادامعا قىزمەت ەتۋ مۇمكىن ەمەستىگى بارعان سايىن ورنىعىپ وتىر. بۇل احۋال بەلگىلى ءبىر مونيتورينگ پەن باقىلاۋعا ۇشىراتىلماعاندىقتان، بەتالدىمەن كەتكەن.

جازباشا سالا بويىنشا شالعايداعى قازاقتىلدى ەلدى مەكەندەر مەن اۋدانداردان باسقاسىندا وڭكەي ورىس ءتىلىنىڭ اينالىمدا ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. الايدا، مۇراعات ءۇشىن جانە كەيبىر تەكسەرىمدەرگە بولا ىسجۇرگىزىمدى قازاقشاعا اۋدارۋ داعدىعا اينالعان. بۇل اۋدارماشى ۇستاۋ شىعىنىن تۋىنداتىپ، قازاقتىلدى قىزمەتشىلەرگە ارتىق جۇك بولۋدا، ال اۋدارما قاعازدار مۇراعات رەتىندە ساقتالاتىن قۇنى بولماسا، ەشبىر رەسمي جازبالىق قۇندىلىققا جاراماۋدا. سەبەبى، اۋدارىندى ىسجۇرگىزىمدىك اينالىمعا تۇسپەيتىن ءارى ىسجۇرگىزىمنىڭ ۇدەرىسىن كورسەتەتىن جۇمىستىق قۇجات بولىپ تابىلمايدى. ءسويتىپ، ەلدەگى ىسجۇرگىزىم ۇدەرىسىنە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاتىسى مەيلىنشە ازايىپ، جۇمىستىق مۇراعاتتار نەگىزىنەن ورىس تىلىندە حاتتالعان.

«ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ» ناۋقانى ءوزىن ءوزى اقتامايتىن شارا. ول مەملەكەتتىك ۇيىمدارداعى جازباشا تىلدىك ورتانىڭ ورىس تىلىندە قالىپتاسقاندىعىن، مەملەكەتتىك تىلدە جازباشا ورتانىڭ جوقتىعىن كورسەتەتىن ايعاق بولىپ وتىر. تىلدىك ورتانىڭ ماڭىزىن تۇسىنبەگەندىكتەن، وعان قارابايىر جولمەن كىرىسۋدەن تۋىلعان تۇرپايى ارەكەت سەبەپ بولۋدا. ناتيجەسىندە بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەن ەشبىر تىڭعىلىقتى ءتىل دامۋى بايقالماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ءالى كۇنگە قانداي قۇجات قاي تىلدە جازىلاتىنى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى مەملەكەتتىك تىلدەگى قانداي دەڭگەيدى مەڭگەرۋگە مىندەتتىلىگى ايقىندالماعاندىقتان، اتالمىش ءىستىڭ ءبارى قۇزىرى مەن مارتەبەسى بەيمالىم اۋدارماشىعا جۇكتەلگەن. ءسويتىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەسمي جۇمىس ءتىلى ەمەس، اۋدارىندى تۇرىندەگى جانسىز مۇراعاتتىڭ شالا ونىمىنە اينالۋدا.

مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بلانكالارى بىرىڭعاي ورىس تىلىندە باسىلادى، اسىرەسە، قارجى، سالىق، قۇقىق ورگاندارى بۇل كورىنىستە ەشبىر قىمسىنبايدى. ال، نوتاريۋس سەكىلدى جاۋاپتى مەكەمەلەردى جاساقتاۋدا مەملەكەتتىك ءتىل تالاپ ەتىلمەگەندىكتەن، ءىرى قالالاردا قازاقتىلدى ءىس جۇرگىزەتىن نوتاريۋس تابۋ مۇمكىندىگى جوقتىڭ قاسى.

بيلىكتىڭ سوت، پارلامەنت بۇتاقتارىنىڭ رەسمي ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك تىلدە سوت ۇدەرىسىن جاتىق جۇرگىزەتىن سوت تورەشىلەرى تاپشى. قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ مۇددەسى اۋدارما ارقىلى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. قازاقتىلدى دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى دەپۋتاتتىق سۇراۋلارىن اتقارۋ بيلىگىنىڭ وكىلدەرى ءۇشىن ورىس تىلىندە مالىمدەۋگە داعدىلانعان جانە قوعامدى سوعان كوندىرگەن.

ءىشىنارا جەكەلەي جۇرگىزىلگەن تەستىلەۋ قورىتىندىسىنا نازار اۋدارساق: تەستىلەۋگە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردان 1643 مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ 1352-ءسى، ياعني 82,2 % قاتىسقان تەستىلەۋ قورىتىندىسى بويىنشا - ولاردىڭ 33,7%-نىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزە الاتىنى، 35%-نىڭ پايىزىنىڭ ءىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگى بارى، 20,3%-نىڭ ءىس جۇرگىزە المايتىندىعى، 11%-نىڭ ءتىلدى مۇلدە بىلمەيتىندىگى انىقتالدى. بۇل - جەرگىلىكتى دەڭگەيدە، مەملەكەتتىك ءتىلسىز دە مەملەكەتتى باسقارۋ مۇمكىندىگىنىڭ ابدەن ورنىققان كورىنىسى.

2005 جىلعى اقپارات بويىنشا الماتى قالاسىنداعى 66 جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن 205 مىڭ 657 ستۋدەنتتىڭ 39%-ى عانا قازاق بولىمدەرىندە، 61%-ى ورىس بولىمدەرىندە وقىعان. بۇل ءبىلىم سالاسىنداعى ەل بويىنشا مەملەكەتتىك تىلدەگى ءبىلىم بەرۋ جاعدايىن كورسەتەتىن احۋال. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى قازاق تىلىندە ءبىلىم مەن تاربيە الۋشىلاردىڭ، شىن مانىندە، اۋىزەكى جانە جازباشا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ  جاعدايى اسا تومەن. بالالار ءوز ويىن قازاقشا بىلدىرە المايدى، بۇل اسىرەسە، قازاقتىلدى قالا بالاباقتارى مەن مەكتەپتەرىنە ءتان. بۇل ماسەلەنى قامتيتىن ارنايى ءپان جوق. الايدا، ءورىستىلدى بالالار ءۇشىن بۇل «رۋسسكايا رەچ» نەمەسە «رودنايا رەچ» پاندەرى ارقىلى جۇزەگە اسىپ، ءورىستىلدى بالانىڭ شەشەندىك  جانە ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ تالابى قولعا الىنعان. «انا ءتىلى» اتالاتىن قازاق تىلىنە باۋلۋعا ءتيىستى ءپان بۇل ۇدەدەن شىعا الماۋدا. قازاقى بۇل ءپان شاكىرتتەردى تەك قانا قازاقتىلدى ادەبي شىعارمالارمەن تانىسۋعا نەگىزدەلگەن. مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ستاندارت پەن تالاپتىڭ بۇل سالاداعى ولقىلىعىن كورسەتىپ وتىر.

مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر بۇقارا الدىندا باق ارقىلى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە قاتىناس جاسايدى، قازاقتىلدى باقتار بۇل جاعىنان مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ اۋدارماشىسى قىزمەتىن اتقارۋدا. ءتىپتى، ءجارياسوز (پرەسس-رەليز) ءۇستىرتىن، قاتەمەن اۋدارىلا سالادى بولماسا كوپتەگەن مەكەمەلەردە بۇقاراعا ارنالعان قۇجاتتار ورىس تىلىندە عانا تاراتىلىپ، قازاقتىلدى ءباسپاسوز تالابى ورىندالمايدى.

قورىتا كەلگەندە، مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اۋىزەكى جانە جازبا سالالارىن دامىتۋدى بىلاي قويعاندا، ونى قالىپتاستىراتىنداي ورتا بولا الماۋدا.

«اباي-اقپارات»