تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا 1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزى قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشەلىككە قابىلدانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەلىمىز بۇۇ باس اسسامبلەياسى­نىڭ 46-سەسسياسىندا ۇيىمنىڭ جاڭا مۇشەسى رەتىندە عانا ەمەس، قازىرگى زاماننىڭ ەڭ وزەكتى حالىقارالىق پروبلەمالارى بويىنشا بەلسەندى پوزيتسيا ۇستاناتىن مەملەكەت رەتىندە مۇشە بولدى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 47-سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتى تۋرالى ايتا كەلىپ، ەكى ماڭىزدى ۇسىنىستى العا تارتتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – بارلىق ۇكىمەتتەردىڭ ىزگى نيەت ءبىلدىرۋ تارتىبىمەن ء“بىر+بىر” فورمۋلاسى بويىنشا بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇش-جىگەرىنىڭ قورىن قۇرۋدى باستاۋ. بۇل فورمۋلا ءاربىر مەملەكەت وعان ءوزىنىڭ قورعانىس بيۋدجەتىنەن ءبىر پايىز ءبولىپ، جىل سايىن ونى ءبىر پايىزعا ۇلعايتىپ وتىرۋدى كوزدەيدى. وسىلاي ەتكەندە ون جىلدان سوڭ بىتىمگەرشىلىك سوماسى ون ەسەگە وسەدى. ەكىنشى ۇسىنىسى – ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) شاقىرۋ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل باستاماسى كوپشىلىك ەلدەر تاراپىنان، سونداي-اق بۇۇ-دان قولداۋ تاۋىپ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن ايقىنداۋدا ايتارلىقتاي ءرول اتقاردى.

1992 جىلدان بەرى قازاقستان تەك قانا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مۇشەسى رەتىندە قابىلدانىپ قويماي، سونىمەن بىرگە وندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن تابا ءبىلدى.

قازاقستاننىڭ بۇۇ جۇيەسى جۇمىسىنا قاتىسۋى ەلىمىزدىڭ كوپجاقتى ديپلوماتياسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى، ول ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي، ەكونوميكالىق جانە قوعامنىڭ ت.ب. سالالارىندا قولايلى حالىقارالىق جاعدايلاردى تۋعىزادى. وسى باعىتتىڭ نەگىزگى ماقساتى حالىقارالىق ساحنادا قر-نىڭ عالامدىق جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن، ساياسات پەن ەكونوميكادا ادىلەتتى الەمدىك ءتارتىپ پەن ورنىقتى دامۋ ورتاسىن قۇرۋدى، الەمدىك قاۋىمداستىق مۇشەلەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى ۇيلەستىرۋدى كوزدەيدى.

مەملەكەتىمىزدىڭ باسشىلىعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى سالالارىنداعى بۇۇ-نىڭ ءرولىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان بۇۇ سول كەزدەگى باس حاتشىسى ك.انناننىڭ قىزمەتىن قولداي وتىرىپ، قر-نىڭ وسى بەدەلدى ۇيىم، ونىڭ مامانداندىرىلعان مەكەمەلەرى، قورلارى جانە باعدارلامالارىمەن ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان باعدار ۇستانۋدا.

قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن ىنتىماقتاستىعى تاريحىنداعى باستى شارالاردىڭ ءبىرى بۇۇ باس حاتشىسى ك.انناننىڭ قازاقستانعا 2002 جىلعى 17-18 قازانداعى رەسمي ساپارى بولدى، ول قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن ونجىلدىق ىنتىماقتاستىعىنىڭ ناتيجەلەرىن بەكىتىپ، ىقپالداستىقتىڭ بولاشاعىن ايقىندادى.

مەملەكەتتىكتى قۇرۋ ساتىسىندا قازاقستانعا ساراپشىلار، تەحنيكالىق جانە قارجى كومەگىن تارتۋ ىسىندە بۇۇ دامۋ باعدارلاماسى، بالالار قورى، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى، بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتا جونىندەگى باعدارلاماسىمەن ىنتىماقتاستىقتىڭ ۇلكەن الەۋەتى بار.

بۇۇ-نىڭ جارعىسىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ نەگىزىندە، قازاقستان ۇيىمدى نىعايتۋ مەن بۇۇ باسشىلىعىمەن الەمدىك قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن قۇرۋعا كۇش-جىگەر جۇمساۋدى تولىق جاقتايدى.

بۇۇ-نىڭ قازىرگى تاڭداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى باسىم ءرولىن تاني وتىرىپ، قازاقستان وسى ۇيىمدا ورىن الىپ وتىرعان ۇردىستەردەن تىس قالا المايدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن بەرى بۇكىل الەمدىك بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلەدى. يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ، ازيادا سەنىم شارالارىن ورناتۋ، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردى نىعايتۋ، وركەنيەتتەر مەن دىندەر ديالوگىن شاقىرۋ – وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بۇۇ جارعىسىنىڭ ۇستانىمدارى مەن ماقساتتارىنا سايكەس اتقارعان ىستەرىنىڭ ءالى دە تولىق ەمەس ءتىزىمى.

قازاقستان بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك قىزمەتىن جانە ونىڭ بىتىمگەرشىلىك الەۋەتىن نىعايتۋ جونىندەگى كۇش-جىگەرىنە قولداۋ كورسەتە وتىرىپ، بۇۇ-نىڭ رەزەرۆتى كەلىسىم-شارتتار جۇيەسى مانداتىن كەڭەيتۋ شارالارىن وڭ باعالايدى. قازاقستاننىڭ وسى باعىتتا بەلسەندى قىزمەت اتقارۋىنىڭ دالەلى قازاقستاندىق بىتىمگەرشىلىك باتالونىنىڭ (قازبات) قۇرىلۋى، ءارى وسى باتالون ساربازدارىنىڭ يراكتا تۇراقتاندىرۋ كۇشتەرى قاتارىندا قىزمەت كورسەتۋى بولىپ تابىلادى.

قازاقستان 2003 جىلى بۇۇ-نىڭ دايىندىق ءىس-شارالارى جۇيەسىنە ۇلەس قوسۋ جونىندەگى ءوزارا تۇسىنىستىك مەموراندۋمىنا قول قويىپ، قازىرگى تاڭدا بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارعا قازبات باتالونىنىڭ ادام، برونەتەحنيكا جانە كولىك رەسۋرستارىن بولۋگە دايىندىعىن، ءارى بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارى ءۇشىن ساتىپ الۋلار جۇيەسىندە نەعۇرلىم بەلسەندى قاتىسۋعا ىنتاسىن بىلدىرەدى.

ءبىز بۇۇ مەن ايماقتىق ۇيىمدار اراسىنداعى ىقپالداستىقتى كەڭەيتۋدى، ءارى ايماقتىق ۇيىمداردىڭ وزدەرى اراسىنداعى ۇيىمداسقان قىلمىس، ەسىرتكى قاۋپى، زاڭسىز ميگراتسيا، ءدىني ەكسترەميزم، جوقشىلىق پەن اقتق/جقتب تارالۋىمەن كۇرەستە سەرىكتەستىك بايلانىستارىن كەڭەيتۋدى قۋاتتايمىز.

قازاقستان بۇۇ-نىڭ جانە ونىڭ مامانداندىرىلعان مەكەمەلەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى، سەمەي سىناق الاڭىنىڭ راديواكتيۆتى لاستانۋى، اۋىز-سۋ كوزدەرىنىڭ لاستانۋى سەكىلدى تەحنوگەندىك جانە ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق سالدارلارىن ازايتۋعا ماقساتتى تۇردە پايدالانۋدى كوزدەيدى. وسى تۇرعىدا جەكە نازاردى مىڭجىلدىق دامۋ ماقساتتارى مەن ورنىقتى دامۋ ۇستانىمدارىن جۇزەگە اسىرۋداعى قازاقستاننىڭ بەلسەندى قاتىسۋىنا اۋدارۋ كەرەك.

1992 جىلعى اقپاننان باستاپ قازاقستاندا بۇۇ-نىڭ مامانداندىرىلعان مەكەمەلەرىنىڭ، قورلارىنىڭ جانە باعدارلامالارىنىڭ وكىلدىكتەرى جۇمىس ىستەۋدە. ولاردىڭ قىزمەتى تەحنيكالىق، كەڭەس جانە قارجىلىق كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ) - جالپى قۇزىرى بار، اشىق تۇردەگى حالىقارالىق، مەملەكەتارالىق امبەباپ ۇيىم. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى 1945 جىلى كسرو، اقش، ۇلىبريتانيا جانە قىتاي اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە قۇرىلدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسى 1945 جىلدىڭ 26 ماۋسىمىندا قابىلدانىپ، 1945 جىلدىڭ 24 قازانىندا كۇشىنە ەندى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ماقساتتارى مەن پرينتسيپتەرى جارعىنىڭ 1-2 باپتارىندا بەكىتىلگەن. وسىعان سايكەس بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مىنا ماقساتتاردى كوزدەيدى:

• حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ;

• ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ءپرينتسيپىن قۇرمەتتەۋ نەگىزىندە حالىقتار اراسىندا دوستىق قارىم-قاتىناستى دامىتۋ;

• ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني جانە گۋمانيتارلىق سيپاتتاعى حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە جانە ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن دامىتۋ مەن قولداۋدا ارىپتەستىكتى جۇزەگە اسىرۋ;

• ۇلتتاردىڭ وسى ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا ۇيلەستىرۋشى ورتالىق بولۋ. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كەلەسى پرينتسيپتەرگە سۇيەنىپ ارەكەت ەتەدى:

• ونىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ەگەمەندى تەڭدىگى; • ولاردىڭ موينىنا العان بارلىق حالىقارالىق مىندەتتەمەلەردى ادال ورىنداۋى;

• ولاردىڭ اراسىندا تۋىندايتىن حالىقارالىق داۋ-جانجالداردى بەيبىت جولمەن شەشۋ;

• باسقا مەملەكەتتەرگە قارسى كۇش قولدانباۋ نەمەسە كۇش قولدانامىن دەپ قوقان-لوقى كورسەتپەۋ;

• ولار بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسىنا سايكەس جۇرگىزىلەتىن بارلىق شارالارعا جانجاقتى كامەك كورسەتۋى كەرەك;

• بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى وعان مۇشە ەمەس بارلىق مەملەكەتتەردىڭ وسى پرينتسيپتەردى ۇستانۋىن تالاپ ەتەدى، ويتكەنى بۇل حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەت;

• بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا جارعى ەشقانداي جاعدايدا مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىسىنە جاتاتىن ارەكەتتەرگە ارالاسۋىنا قۇقىق بەرمەيدى. كەز كەلگەن بەيبىتشىلىك سۇيگىش، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسىن مويىنداپ، ونداعى مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋعا كەلىسكەن مەملەكەت بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولا الادى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ رەسمي تىلدەرى: قىتاي، اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس، يسپان تىلدەرى. بۇلاردان باسقا باس اسسامبلەيادا، قاۋىپسىزدىك كەڭەستە جانە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەستە رەسمي ءتىل رەتىندە اراب ءتىلى قوسىلدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇرىلىمى التى باستى ورگاننان تۇرادى. ول: باس اسسامبلەيا (با), قاۋىپسىزدىك كەڭەسى (قك), ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەس، حالىقارالىق سوت، قامقورلىق جونىندەگى كەڭەس جانە حاتشىلىق...

Abai.kz