بۇگىندە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ جالپى ۇزىندىعى، كاسپي تەڭىزىندەگى شەكارانى ەسەپتەمەگەندە، 13500 كيلومەترگە سوزىلىپ جاتىر. سولتۇستىگىندە رەسەي فەدەراتسياسىمەن، وڭتۇستىگىندە تۇركىمەنستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستان رەسپۋبليكالارىمەن، شىعىسىندا قىتايمەن  شەكتەسەدi. تاريحي قىسقا مەرزىم ىشىندە ەلىمىز اتالعان مەملەكەتتەرمەن اراداعى شەكارانى مەجەلەپ، ىرگەسىن بەكىتتى. شەكارانىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلۋى — قازاقستاننىڭ مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى. سول شەكارانى شەگەندەۋدە الەم قاۋىمداستىعىنان كەپىلدىك ىزدەگەن  ەلباسىنىڭ ورنى قاشاندا ەرەكشە.

وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ەل ءتا­ۋەل­­سىز­دى­گىن جاريالاعان تۇستا ىرگەلەس كورشى­لەرمەن مەملەكەتتىك شەكارانى ايقىنداپ، بەكىتۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلدى. «ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋدان ماڭىزدى مىندەت جوق»­ دەگەن پرەزيدەنت تۇتاستىعىمىزدى قام­­تا­ماسىز ەتۋ ءۇشىن شىن مانىندە وراسان­ جۇمىستار اتقارىپ، حالىقارالىق قاۋىم­داستىقتى مويىنداتتى. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە بۇكىل شەكارامىز – تاتۋ كورشىلىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ شەكاراسى دەپ اي­­تىل­ۋى بەكەر ەمەس.

كۇرمەۋى قيىن ماسەلە ەدى

ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقاننان كەيىن شە­­كا­را تۇيتكىلىنە قاتىستى ەكى ماسەلە بول­دى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – تاريحي مۇراگەر­لىك­ قۇقىعى بويىنشا كەڭەس وداعى قۇرامىن­داعى قازاق كسر-ءىنىڭ قولدا بار اۋماعىن جاڭادان، حالىقارالىق دارەجەدە دەليميتاتسيالاپ، بەكىتۋ. ەكىنشىسى – ءۇردىس بارىسىندا تۋىنداعان  ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن شە­شۋ.

مەملەكەتتىك شەكارانى انىقتاۋ شارالا­رى 1992 جىلدان  باستالىپ، 2005 جىلعا دە­­يىن باستى ءۇش باعىت بويىنشا جۇرگىزىلدى.

قىتايمەن شەكارالىق ماسەلەلەردى رەت­­­­تەۋ­ 1992 جىلى قولعا الىندى. ەكى ەل ارا­سىن­داعى شەكارالاردى دەليميتاتسيالاۋ تۋ­رالى كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىسى رەتىندە بەس حالىقارالىق كەلىسىمشارت جا­سال­­دى. وندا قازاقستان مەن قىتاي ارا­­­­سىن­­­­دا­عى شەكارا سىزىعى ناقتىلانىپ، ار­­ناۋ­­لى سيپاتتاما جاسالدى. جۇمىستارى اياق­­­تال­­عاننان كەيىن تاراپتار شەكارانى دەمار­­كاتسيالاۋعا كىرىستى. 2002 جىلدىڭ  مامىرىندا قول قويعان قازاقستان–قىتاي مەملەكەتتىك  شەكاراسىن دەماركاتسيالاۋ­ تۋ­­را­­لى حاتتامادا ونىڭ ۇزىندىعى 1782­­ شا­­قىرىم دەپ كورسەتىلدى. وسىلايشا، ءجۇز­­دەگەن جىلدار بويى مويىندال­ماي كەل­گەن­ ءبىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى­مىز­­­دى شى­عىس­تاعى كورشىمىز مويىندادى، كە­لى­سىم­گە كەلدى. قىتايمەن شەكارالاس ون بەس مەم­لە­كەتتىڭ ىشىندە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كە­لى­سى­­مىمەن تولىقتاي شەكارا ماسەلەسىن تيا­ناق­تاپ العان جالعىز مەملەكەت بولسا، ول – قازاقستان.

كەڭەس وداعى كەزىندە وداقتاس رەسپۋب­ليكالاردىڭ اراسىنداعى شەكارا ىشكى اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكارا رەتىندە بەلگىلەنىپ، تەك كارتالاردا عانا كورسەتى­لە­تىن. شەكارا بويىندا ەشبىر ءبولۋ سىزىعى بول­ماعان.1999 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىرعىستان، رەسەي، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن اراداعى مەم­­لە­كەت­تىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل ماسەلەلەر تولىعىمەن رەتتەلىپ، شەشىمىن تاپ­تى. قىرعىزستانمەن شەكارا 1242 شاقىرىمدى، تۇركىمەنستانمەن – 426, ال وزبەكستانمەن 2351 شاقىرىمدى قۇرادى.

ەڭ ۇزىن شەكارا

قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا الەمدەگى قۇرىلىقپەن ۇزدىكسىز جۇرەتىن ەڭ ۇزىن شەكارا. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى — 7591 شاقىرىم. شەكارا بويىن دەليميتاتسيالاۋ كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان باستالىپ، ەدىل وزەنىنىڭ شىعىسى بويىن جاعالاي، سارىارقا مەن ءسىبىر جازىعىنىڭ ورتاسىن كوكتەي ءوتىپ، قازاقستان، رەسەي، قىتاي ىرگەلەرى تۇيىسەتىن تۇستا، التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جوتالارىنا جە­تە اياقتا­لادى. مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى ەكى ەل ارا­­­­سىن­داعى العاشقى حات­تاما 1998 جىلى رەسىم­­دەلدى. ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى 2005 جىل­­دىڭ قاڭتارىندا «قازاقستان-رەسەي مەم­­لەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل ەلى­مى­زدىڭ مەملەكەتتىك  اۋ­ما­­عىن بەكىتۋ بويىنشا ماڭىزدى قا­دام ەدى. وسىلايشا، قازاقستان – رەسەي مەم­لەكەت­تىك شەكاراسىن حالىقارالىق قۇقىقتىق تۇرعىدان رەسىمدەۋ ۇردىسىنە ەڭ باستى نۇكتە قويىلدى.

اۋماق تۇتاستىعى ايقىن ەل

ەل اعالارىنىڭ ون جىل ىشىندە ەلدىڭ شەبىن بەلگىلەپ، ىرگەسىن بەكىتۋ باعىتىنداعى اتقارعان جۇمىستارىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەسى رەتىندە بولاشاق ۇرپاققا حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىمەن قورعالعان، بەيبىت ءارى تۇراقتى شەكارانى قالدىراتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇگىندە مەملەكەتتىك شەكارانى نىعايتۋ جۇمىستارىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى ابىرويمەن اتقا­رىل­­دى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىز بەن الداعى تالاي مىڭجىلدىقتارعا جالعاسا­تىن تۇراقتى دامۋىمىزعا قاجەتتى نەگىز تولىقتاي قالاندى. توسكەيدە مالى قوسى­لىپ، الىس-بەرىسى مەن بارىس-كەلىسىنەن جاڭىل­ماعان ىرگەلەس كورشىلەرىمىزدىڭ بارلى­عى­مەن باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناس ورنات­تىق.

ءبىزدىڭ شەكارامىز – دوستىق پەن تاتۋ كورشىلىك شەكاراسى. ويتكەنى، ىزگى نيەتپەن كەلگەن ەلدەردىڭ بارىنە ەسىگىمىز ايقارا اشىق.­

گۇلميرا ايماعامبەت

Abai.kz