ەكونوميكالىق داعدارىس اياسىندا ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى باسەكەلەستىك كۇشەيىپ، ايماقتىق داۋلار ءورشي بەرەدى دەپ توپشى¬لايدى ساراپشى¬لار. مۇنداي الاۋىزدىق نەگە سوقتىرادى؟
التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى...
الەمدى جايلاعان ەكونومي¬كالىق داع¬دارىس جاعدايىندا ور¬تالىق ازياداعى رەسۋرستارى بار ەلدەر وزدەرىنىڭ رولدەرىن كوتەرۋگە جاندارىن سالادى دەپ توپشى¬لايدى رەسەيدىڭ وزەكتى حالىق¬ارالىق ماسەلەلەر ينستيتۋتىنىڭ تمد ورتالىعىنىڭ جەتەك¬شىسى سەرگەي جيلتسوۆ «ايقىن» گا¬زەتىنە. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىر 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا كاس¬پي ماڭىندا پايدا بولعان ۇلكەن ويىننىڭ جاڭا تولقىنى باستال¬دى. ايماققا دەگەن قىزىعۋشىلىق قايتا جاندانىپ، ءىرى دەرجاۆالار باكۋ، استانادان اسىپ، اشحاباد پەن تاشكەنتكە كوز تىگۋدە. «بۇل رەسۋرستار ايماقتاعى ەلدەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرا ما، الدە قارىم-قاتىناستارىن شيەلەنىستىرىپ، سۋ رەسۋرستا¬رى، كوشى-قون ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە داۋلاردى ۋشىقتىرا ما؟» دەيدى رەسەيلىك ساراپشى. ونىڭ پىكىرىن¬شە، «بۇل ەلدەردەگى ەكونوميكانىڭ ءبىر تيپتىلىگى ەرىكسىز ولاردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگىنە يتەرمەلەيدى. وسى¬نىڭ ءبارى الداعى ونجىلدىقتا كورىنىس بەرمەك».

ەكونوميكالىق داعدارىس اياسىندا ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى باسەكەلەستىك كۇشەيىپ، ايماقتىق داۋلار ءورشي بەرەدى دەپ توپشى¬لايدى ساراپشى¬لار. مۇنداي الاۋىزدىق نەگە سوقتىرادى؟
التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى...
الەمدى جايلاعان ەكونومي¬كالىق داع¬دارىس جاعدايىندا ور¬تالىق ازياداعى رەسۋرستارى بار ەلدەر وزدەرىنىڭ رولدەرىن كوتەرۋگە جاندارىن سالادى دەپ توپشى¬لايدى رەسەيدىڭ وزەكتى حالىق¬ارالىق ماسەلەلەر ينستيتۋتىنىڭ تمد ورتالىعىنىڭ جەتەك¬شىسى سەرگەي جيلتسوۆ «ايقىن» گا¬زەتىنە. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىر 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا كاس¬پي ماڭىندا پايدا بولعان ۇلكەن ويىننىڭ جاڭا تولقىنى باستال¬دى. ايماققا دەگەن قىزىعۋشىلىق قايتا جاندانىپ، ءىرى دەرجاۆالار باكۋ، استانادان اسىپ، اشحاباد پەن تاشكەنتكە كوز تىگۋدە. «بۇل رەسۋرستار ايماقتاعى ەلدەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرا ما، الدە قارىم-قاتىناستارىن شيەلەنىستىرىپ، سۋ رەسۋرستا¬رى، كوشى-قون ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە داۋلاردى ۋشىقتىرا ما؟» دەيدى رەسەيلىك ساراپشى. ونىڭ پىكىرىن¬شە، «بۇل ەلدەردەگى ەكونوميكانىڭ ءبىر تيپتىلىگى ەرىكسىز ولاردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگىنە يتەرمەلەيدى. وسى¬نىڭ ءبارى الداعى ونجىلدىقتا كورىنىس بەرمەك».
ساراپشىنىڭ ويىنشا، ازىرگە ايماق¬تاعى ينتەگراتسيا تۋرالى ەمەس، بەلگىلى ءبىر داۋلى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسىم تۋرالى عانا ايتۋعا بولادى. سەبەبى مۇنداعى داۋ-دامايلاردىڭ سانى ارتىپ، ساپاسى جاعىنان ولار جىلدان-جىلعا كۇردەلەنىپ بارادى. «ەكو¬نوميكالىق دامۋداعى قايشى¬لىقتار، ساياسي ىنتىماقتاستىقتىڭ جوقتىعى، ءار مەملەكەتتىڭ ءارتۇرلى بلوكقا كىرۋى، ءار- قايسىسى وزىنشە پوستكەڭەستىك ەمەس ەلدەردەن قولداۋ تابۋعا تىرىسۋلارى ولاردىڭ ىن¬تىماقتاستىعىن ارتتىرمايدى»، – دەپ توپشىلايدى ساياساتتانۋشى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، قازىر «بارلىق ورتالىق ازيا ەلدەرى جان-جاققا بىتىراپ قاشۋدا». «بىرەۋ – قىتاي جاققا قاراسا، ەندى ءبىرى – ەۋروپادان، اقش-تان، ءۇشىنشىسى – رەسەيدەن كومەك كۇتەدى. ولار كەزىندە ۋكراينا پرەزيدەنتى وڭباي تاياق جەگەن «كوپ ۆەكتورلى» ساياساتتى ۇستانادى. ايماقتاعى ءار ەل: «قاي جاق ءتيىمدى؟» دەپ قيىن ەكونوميكالىق جاعدايدا «تال قارماۋدا»، – دەيدى جيلتسوۆ.
دەگەنمەن «ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا باسەكەلەستىك تە، ىنتى¬ماقتاستىق تا بار. بۇل ەكەۋى دە اي¬ماقتىق كووپەراتسيا ءۇشىن ماڭىز¬دى»، – دەپ ەسەپتەيدى گەرمانيا حا¬لىقارالىق ساياسات پەن قاۋىپسىزدىك ينستي¬تۋتىنىڭ سا¬راپشىسى اندرەا شميتتس. ونىڭ ويىنشا، قارجى داعدارىسى ايماقتاعى بارلىق ەل¬دەرگە، ونىڭ ىشىندە الەمدىك قا¬ۋىمداستىققا كوبىرەك ەنگەن قا¬زاقستانعا ۇلكەن اسەر ەتەدى. نەمىس ساراپشىسى وسىنداي جاعدايدا ايماقتىق كووپەراتسيا، ياعني ءوزارا كومەك اۋقىمى ناشارلاي بەرەتىندىگىن پايىم¬دايدى.
«ورتالىق ازيا حالقى قوسىل¬عىسى كە¬لەدى، بىراق بيلەرىنىڭ بىرىككىسى جوق»، – دەپ توپشىلايدى «مىسل» جۋرنالىنىڭ باس رەداك¬تورى سەيداحمەت قۇتتىقادام. «سەبەبى ايماقتاعى ەلدەر اراسىن¬دا ءوزارا باقتا¬لاستىق كۇشتى. اركىم كوسەم بولعىسى كەلەدى». بۇل، ونىڭ پىكىرىنشە، ايماققا اڭسارى اۋعان، ونىڭ بىرىككەنىن ەمەس، ءبو¬لىنگەنىن كۇيتتەيتىن ۇلكەن دەرجا¬ۆالار ءۇشىن ءتيىمدى. مۇنداي جاع¬دايدا ايماقتاعى ەلدەردىڭ رەسۋرس¬تارى «ۇستاعاننىڭ قولىندا، ءتىس¬تەگەننىڭ اۋزىندا كەتۋى» مۇمكىن.
قازىرگىدەي قارجى قيىندىعى جاعدا¬يىندا ساراپشىلار ايماق¬تاعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال ناشارلاپ، تۇراقسىز¬دىق قاۋپى تونەتىندىگىن، ەكسترەميزم اسقى¬نىپ، ەسىرتكى تاسقىنى كۇشە¬يەتىندىگىن بول¬جاپ وتىر. ايماق¬تى امان ساقتاۋدىڭ جال¬عىز جولى – ينتەگراتسيا.
تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى
قازاقستان ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەر¬گەن. بىلتىر قا¬زاق¬ستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىرعىز باسشىسىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا مۇنداي وداقتىڭ ايماقتىڭ الەم مەملەكەت¬تەرى الدىنداعى ابىرو¬يىن ارتتىراتىندى¬عىن ايتقان. سەبەبى ەۋروپا ازيانىڭ تابيعي رەسۋرستارى مەن ادام كاپيتالىنا مۇقتاج بولسا، ازيا ەۋروپانىڭ جوعارعى تەحنولوگياسىنا ءزارۋ.
ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ باستا¬ماسىن بارلىق ەلدەردىڭ بىردەي قولداي قويماۋىنىڭ سەبەبى – ءار ەلدىڭ ەكونو¬ميكالىق ەگويز¬مىندە جاتىر دەپ ەسەپتەيدى رەسەي¬لىك ساراپشى جيلتسوۆ.
«ءبىز كۇشىمىزدى بىرىكتىرۋگە تى¬رىسامىز. بىراق ايماقتىڭ ساياسي ەليتاسى ازىرگە ءار¬تۇرلى سەبەپ¬تەر¬مەن ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى ونشا قولداپ وتىرعان جوق»، – دەيدى قا¬زاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋ¬لەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولات سۇلتانوۆ. بىراق ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، «ەگەر ايماق ەلدەرى وعان دايىن بولماسا، قازاقستان ينتەگراتسيانىڭ باسقا فورمالارىن تابادى». بۇل رەتتە ساراپشى رەسەي، بەلورۋسسيانىڭ قاتى¬سۋىمەن ەۋرازەق اياسىندا ىنتىماقتاسۋ¬دىڭ ءتيىمدى ەكەندىگىن ەسكە سالادى. 2011 جىلى شىلدەنىڭ 1-ءى كۇنى كەدەن وداعى تولىققاندى ىسكە قوسىلا باستاماق. «كەدەن ودا¬عى – ور¬تالىق ازيا ەلدەرىن ەۋرازيا كولەمىندە بىرىكتىرەتىن ماگنيتكە اينالۋى ءتيىس»، – دەيدى سۇلتانوۆ.
ايماقتاعى ينتەگراتسيانى ەكونومي¬كالىق ىنتىماقتاستىق¬تى كۇشەيتۋدەن باستاۋ كەرەكتىگىن سەيداحمەت قۇتتىقادام دا ايتىپ وتىر. بىلتىر قازاقستان ەلدە ورتالىقازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋعا ارنالعان حالىق¬ارالىق فورۋم وتكىزۋدى جوسپار¬لاعان. سەبەبى 55 ميلليون ادام تۇراتىن ايماق – وراسان زور رى¬نوك. «بىزدە قازبا بايلىقتار بولسا، وزبەك¬ستاندا – جەمىس-جيدەكتەر، تۇرىكمەنستاندا گاز بار. سۋىمىز، جەرىمىز – ورتاق. ورتالىق ازيانىڭ وداعى بولۋى ءتيىس»، – دەيدى ساياساتتانۋشى. وعان قوسا ايماقتاعى ەلدەر¬دىڭ ساياسي مەنتالدىعى، تاريحى، وركەنيەتى، ەكونو¬ميكاسىنىڭ ۇقساستىعى ءوزارا بىرىگۋدى جەدەلدەتەدى.
ينتەگراتسيانىڭ «ءارتۇرلى باسپالداقپەن، كەزەڭ-كەزەڭمەن وتكەنى ءجون» دەپ سانايدى بولات سۇلتانوۆ. «ءبىزدىڭ وداقتاسۋ جاي¬لى ۇسىنىستارىمىزعا تاجىكستان مەن قىر¬عىزستان مەيلىنشە قۇلاق تۇرەدى دەپ ويلايمىن. مۇمكىن، وسى جولمەن ينتەگرا¬تسياعا وزبەكستان مەن تۇرىكمەنستان دا قوسىلاتىن شىعار»، – دەيدى ساراپشى. سەبەبى ونىڭ ويىنشا، ورتالىق ازيا ماسە¬لەلەرىن ءبىر ەلدىڭ كۇشىمەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستان ورتاق ماسەلەلەردىڭ ۇجىمدىق فورمادا، تەڭ قۇقىقتىق جاعدايدا، ءار جاق¬قا ءتيىمدى تۇردە شەشىلۋىن قولدايدى.

ايجان كوشكەنوۆا
«ايقىن» گازەتى، 11 ماۋسىم 2009 جىل