داۋرەن سەيىتجانۇلى. 90 شاقىرىمدى شاۋىپ وتكەن اداي جىلقىسى تۋرالى بىرەر ءسوز
قازاقتىڭ كيەسى
جەر بەتىندە اداي جىلقىسىنان وتكەن ءتوزىمدى جىلقى جوق دەپ اڭىز عىپ ايتىلاتىن اقيقاتقا تاعى ءبىر كوز جەتتى. ءساۋىردىڭ 29-ى كۇنى تۇپقاراعان اۋدانى اقشۇقىر سەلولىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىندا اسىل تۇقىمدى اداي جىلقىلارىن مەملەكەتتىك سىناقتان وتكىزدى. بايگەگە التى كوماندادان (تۇپقاراعان، جاڭاوزەن، ماڭقىستاۋ، بەينەۋ، اقتاۋ، قاراعيا) 37 ات قوسىلىپ، ونىڭ 23-ءى 90 شاقىرىمدىق سىناقتان سۇرىنبەي شاۋىپ شىقتى.
قازاقتىڭ كيەسى
جەر بەتىندە اداي جىلقىسىنان وتكەن ءتوزىمدى جىلقى جوق دەپ اڭىز عىپ ايتىلاتىن اقيقاتقا تاعى ءبىر كوز جەتتى. ءساۋىردىڭ 29-ى كۇنى تۇپقاراعان اۋدانى اقشۇقىر سەلولىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىندا اسىل تۇقىمدى اداي جىلقىلارىن مەملەكەتتىك سىناقتان وتكىزدى. بايگەگە التى كوماندادان (تۇپقاراعان، جاڭاوزەن، ماڭقىستاۋ، بەينەۋ، اقتاۋ، قاراعيا) 37 ات قوسىلىپ، ونىڭ 23-ءى 90 شاقىرىمدىق سىناقتان سۇرىنبەي شاۋىپ شىقتى.
بىلتىر ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ «قازاقتىڭ اداي جىلقىسىنىڭ 3 گەنەولوگيالىق اتالىق جەلىسى تولىق جۇيەلەنىپ، تيەسىلى رەسمي قۇجاتتارمەن نەگىزدەلدى، ول ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ زياتكەرلىك مەنشىك كوميتەتىنە جولدانىپ، مەملەكەتتىك ساراپتاما كوميسسياسىنان وڭ باعاسىن الدى»، - دەگەن ەدى. مىنە، سودان كەيىن قويىلعان مىندەت اداي جىلقىسىن مەملەكەتتىك سىناقتان وتكىزۋ ۇيىمداستىرىلدى. ەندى الدا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بايگەلەر كۇتىپ تۇر.
بۇعان دەيىن دە، ياعني 1952 جىلى جىلقى ماماندارى، ىرىكتەۋشىلەردىڭ نازارىنا اداي جىلقىسى ىلىگىپتى. ارنايى 50 شاقىرىمدىق تاجىريبەدە اراب تۇقىمدى ايعىر 1 ساعات 35 مينۋت، 48 سەكۋند، تازا قاندى جۇردەك مىنگى ايعىر 1 ساعات، 56 مينۋت، 48 سەكۋند، اداي تۇقىمدى قاراكوز ايعىر 1 ساعات، 43 مينۋت، 35 سەكۋندتا كەلگەن. ال، سول جىلعى جەكە سىناقتا اداي تۇقىمدى ەكى ات ءبىر تاۋلىكتە 301 شاقىرىم قاشىقتىقتى ءجۇرىپ وتكەن. كونەكوز قاريالار اداي جىلقىسى تاۋلىگىنە 360 شاقىرىم شابادى دەيدى.
سودان بولار، سان عاسىر بو-يى اداي جىلقىسى دالا مەن دانا، جەر مەن ەردىڭ كوركى بولدى. «جاۋعا مىنسەم - ايبارىم، تويعا مىنسەم - جايناعىم، توبەمدەگى - بايراعىم، جانىمداعى سەرىگىم، تالىس تاناۋ - كورىگىم، اسىلىڭ حايۋان دەمەسەڭ - مالدان بولەك كەلىمىڭ» («كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» جىرىنان), - دەپ تالاي ەر قازاق اداي جىلقىسىن جان سەرىگى ەتتى. اتاپ ايتقاندا، سۇيىنعارانىڭ سارى تۇلپارى، ەر تولەپتىڭ نارقۇلاسى، بالۋانيازدىڭ قوي مويىندى قۇلاسى، دوسان باتىردىڭ قارابۋرىلى، يسا ءبيدىڭ جاعالاتى، جارى قوسجاننىڭ تاسجيرەنى، بوكەن قازيدىڭ جيرەنى، جاڭاي باراقاتتىڭ كوكبايتالى، تىنەي شام-تالپاقتىڭ رايگەرى دە... ەر دوسان قاپىدا قولعا ءتۇسىپ، الدىنا كەلگەن ورىستىڭ اسكەرباسىسىنا: «مەنى مايداندا ەرلەرشە العان جوقسىڭ، تىعىلىپ كەلىپ، قاتىندارشا الدىڭ، مەن قاتىنعا باعىنبايمىن. باعىندىرعىڭ كەلسە، 500 سولداتىڭدى قىرىق قادامنان قويىپ، بەس قارۋىمدى قولىما بەر، قارابۋرىل اتىمدى تاقىمىما تيگىز. ەگەر وسىلاي الا الساڭ، وندا ساعان باعىنامىن»، - دەيدى. بىراق وتارشىل قاندىبالاق قاراقشىلاردىڭ يمان تاۋەكەلى جەتپەدى. ءسويتىپ، ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ تاقىمىنا ءبىر تيمەي، بارماعىن تىستەتكەن وزەكتى ورتەگەن ارمانى، قازاق رۋحىنىڭ قىرقىلىپ كەتكەن قاناتى عوي بۇل تۇلپارلار...
بۇگىندە اداي جىلقىسىنىڭ سانى ازايىپ كەتتى. ماماندار تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن بارىن سالىپ جاتىر. ال، ەرتەدەن شاپسا، كەشكە وزعان، ىلديدان سالسا، توسكە وزعان اداي جىل-قىسىنىڭ ازايىپ كەتۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى كەڭەس ۇكىمەتى ساياساتى بولاتىن. كەزىندە گولوششەكين: «ەڭ ءبىرىنشى قازاقتاردى جىلقىسىنان ايىرۋ كەرەك، سوندا ولاردان جۋاس، بەيشارا حالىق بولمايدى»، - دەپتى. وسىدان كەيىن قولىنا بيلىك تيگەن ءوزىمىزدىڭ شولاق بەلسەندىلەر اداي جىلقىسىن قىناداي قىرعان. جەلدەن جۇيرىك جىلقىنى قىزعا ايىرباستاماعان قازاق قۋ جۇگەن ۇستاپ قالا بەرگەن. اقىن سۆەتقالي نۇرجان: «قازىر قۇلاندىدا تۇراتىن، جاسى توقسانعا تاياعان تەرەكباي اقساقال: «اتامىز قالنياز-جۇباننىڭ ۇرپاعىنا ون مىڭ جىلقى بىتكەن ەدى. التى جاسار بالا ەدىم، كامپەسكە بولعاندا ۇكىمەت كەلىپ، جىلقىمىزدىڭ قۇيرىعىن كەسىپ، وزدەرىنە وتكىزىپ الىپ جاتىر. سوندا اكەمنىڭ التى كەمپىرى شۋلاپ جىلاپ تۇر، ءبىز دە بالامىز عوي، جىلاپ تۇرمىز. كەسىلگەن قۇيرىقتىڭ ءوزى سەگىز قانات ۇيمەن بىردەي بولدى»، - دەپ ەسكە الادى. سونىڭ ءبارى كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى بولاتىن»، - دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، اداي كوتەرىلىسى كەزىندە كەڭەستىك جەندەتتەر «بۇلاردى اتسىز قالدىرماساق بولمايدى» دەپ جىلقىنى قىردى، كەرەك دەسەڭىز، ارنايى پۋلەمەتپەن قىرعان دا وقيعالار بولعان. ودان كەيىن كوبىسىن ۇلى وتان سوعىسىنا كۇش-كولىك رەتىندە الىپ قۇرتتى. سونىمەن بىرگە سوعىسقا كۇش ەسەبىندە ماڭعىستاۋدان ءۇش مىڭعا تارتا جىلقى العان گەنەرال د.ي.گوردوۆنيكوۆ اداي جىلقىسىنىڭ ەرەكشە قادىر-قاسيەتىن وتە جوعارى باعالاپ، ماڭعىستاۋلىقتارعا حات جولداعان دا ەكەن.
قازىرگى تاڭدا اداي جىلقى-سى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، ورال، اقتوبە وبلىستارىندا وسىرىلەدى. وسى اسىل تۇقىمدى ماڭعىستاۋ ءوڭىرى ساقتاپ، سانىن كوبەيتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ءبىرى - برەند ەتىپ، الەمگە پاش ەتپەكشى. ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ: «بۇكىل دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى اعىلشىن جىلقىسى، اراب جىلقىسىنىڭ جوعارى دەڭگەيىنە اداي جىلقىسى دا كوتەرىلەدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر سياقتى اداي جىلقىسى دا بابادان بىزگە جەتكەن اسىل مۇرا»، - دەيدى.
سايىستىڭ ديرەكتورى - قر ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى سەرگەي بۋيكەۆيچ: «ەكى ماقسات بار، ءبىرىنشىسى - اداي جىلقىلارىن مەملەكەتتىك سىناقتان وتكىزۋ. بۇل سوڭعى 60 جىلدا بولماعان. بۇل وسى جەردە تۋىپ-وسكەن ەرەكشە جىلقى. جىلقى ساقتالىپ قالدى. ونىمەن بىرگە تاريح، ءداستۇر ساقتالىپ قالدى. ونىڭ شىدامدىلىعى، ەڭ باستىسى كەز-كەلگەن جاعدايعا بەيىمدەلە الاتىندىعىمەن ەرەكشە. ارينە، اداي جىلقىسى اۋەلدەن-اق بەلگىلى. بىراق سىناقتى وتكىزۋدەگى ەكىنشى ماقسات - وسى تۇقىمنىڭ حالىقارالىق مارتەبە الۋى»، - دەپ اتاپ ءوتتى.
«ءبىزدىڭ جىلقىلارىمىز، ياعني قازاقستاندىق برەند حالىقارا-لىق ات سپورتىندا، ات بايگىلەرىندە توزىمدىلىگىمەن تاڭعالدىراتىن بولادى. ماڭعىستاۋداعى وسى ديستانتسيالىق بايگى بولاشاقتا تانىمال بولادى دەپ ويلايمىن. ياعني، 160 شاقىرىمعا سوزىلعان بايگى. اتا-بابالارىمىز ءۇشىن بۇل تاڭسىق ەمەس. بىراق بۇگىنگى كورەرمەندەر، بۇگىنگى ۇرپاق مۇنداي ات بايگىلەرىن كورگەن جوق. كەز-كەلگەن حالىقارالىق سپورت حالىقتىق جارىستاردان باستالادى. ال، ات سپورتىندا ۇلتتىق ناقىش ەرەكشە بايقالادى. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ اداي جىلقىلارىن اسىلداندىرا تۇسسەك، سپورتشىلارىمىز ءۇشىن دە، حالىق ءۇشىن دە ۇلكەن مارتەبە بولار ەدى. وسى جىلقىنى ساقتاپ قالعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ەش قالدىرماي، ونى كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك»، - دەيدى سەرگەي بۋيكەۆيچ.
ناقتىراق توقتالا كەتەيىك، 90 شاقىرىمدىق بايگى 4 ساتىعا - 30, 30, 20 جانە 10 شاقىرىمعا ءبولىندى. بۇل - حالىقارالىق ستاندارتقا سايكەس، جالپى قاشىقتىعى 160 شاقىرىمدى قۇرايتىن مەملەكەتتىك سايىستىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى. بايگىنىڭ ءار ساتىسىنان كەيىن ايالداعان كەزدە ۆەتەرينارلار مەن ساراپشىلار اتتىڭ جاي-كۇيىن، جارىستى جالعاستىرۋ مۇمكىندىگىن تەكسەرىپ وتىردى. ات پەن شاباندوزدىڭ تىنىعۋىنا 40 مينۋت بەرىلەدى. مەملەكەتتىك سىناق شارتى بويىنشا شاباندوز اۋىسا المايدى جانە ونىڭ كيىم-كەشەگى 70 كەلىدەن كەم بولماۋى ءتيىس. سونداي-اق، قامشى پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى.
وبلىستىق ۆەتەرينارلىق لابو-راتوريانىڭ ۆەتەرينار-دارىگەرى جۇماباي قۇسايىنوۆ: «جىلقىنىڭ جۇرەك سوعىسىن، قان قىسىمىن، جىلقىنىڭ سىرتقى كەلبەتىن، دەنساۋلىعىن، وكپە تىنىستارىن تەكسەرىپ وتىردىق. جىلقىلاردىڭ جاعدايى جاقسى»، - دەيدى.
ال، بايگىگە بەس اداي جىلقىسىن قوسقان جاڭاوزەن قالالىق اۋىل-شارۋاشىلىق جانە ۆەتيريناريا ءبولىمىنىڭ باستىعى باقىت نۇرجاۋوۆ جاڭاوزەن قالاسىندا ات سپورتىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق جوعارى ەكەنىن ايتادى. «سونىڭ ءبىر كورىنىسى قاڭتار ايىندا جاڭاوزەن ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسى قۇرىلدى»، - دەيدى. «اداي جىلقىسىن باسقا جىلقىدان قالاي اجىراتامىز؟» دەگەن ساۋالىمىزعا باقىت نۇرجاۋوۆ ونىڭ بىرنەشە بەلگىسىن اتاپ ءوتتى. «ءبىر تۇستەس بولادى، قارا-الا ارالاس كەلمەيدى. شىدامدى، الىس، اۋىر جولدارعا ءتوزىمدى. تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋىن ءىشىپ، ءشول قاندىرا الاتىن الەمدەگى جالعىز جىلقى - اداي جىلقىسى. قانداي اشارشىلىق، قيىن كەز بولسا دا، قۇلىنىن تاستامايدى. تۇرقى ەرەكشە، باسى كىشكەنتاي، قۇيرىق-جالى قالىڭ، موينى قىسقا، ومىراۋلى، ارقاسى ءتۇزۋ، ساۋىرى سالىڭقى، جۋان جىلىنشىگى ەتسىز، كوزى كىشكەنتاي، جانارى مول، مىقتى قۇيما تۇياقتى كەلەدى. قىسى-جازى جايىلىمدا ءجۇرىپ، كۇتىم تالعامايدى. ايرىقشا ءبىر جاعداي بولماسا قوسىمشا ازىقتى قاجەت ەتپەيتىن، قۇبىلمالى اۋا رايىنا ءتوزىمدى كەلەدى. ەڭ كەرەمەت قاسيەتى وزىنەن تۋعان بالانى جاڭىلىستىرمايدى، ءوز ۇيىرىنە قوسپايدى»، - دەپ جىلقىنىڭ ەرەكشەلىگىن ءتىزىپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭاوزەن قالاسىندا 1300-گە جۋىق جىلقى بار، ونىڭ جارتىسىنان استامى اداي جىلقىسى ەكەن.
سونىمەن، سايىس سوڭىندا بايگى-گە قوسىلعان ءاربىر اتقا ەلىمىزدىڭ ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ ءتول-قۇجاتى تاپسىرىلدى. جەڭىمپاز - ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمىنىڭ كۋبوگىن يەلەنسە، جۇلدەگەرلەر مەملەكەتتىك قاشىقتىق سىناعى سايىسىنىڭ مەدالدارىمەن جانە ديپلومدارىمەن ماراپاتتالدى.
ال، ەندى ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى سەرگەي بۋيكەۆيچ اداي جىلقىلارى مامىر ايىندا الماتىدا وتەتىن سپورتاكياداعا، سونداي-اق ماۋسىم ايىندا رەسەيدە وتەتىن حالىقارالىق جارىسقا قاتىسادى دەپ وتىر. «2014 جىلى فرانتسيادا الەم چەمپيوناتىندا دا اداي جىل-قىلارى جاھاندى تاڭقالدىرادى دەپ سەنەمىن»، - دەيدى ول.
ايگىلى «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» جىرى:
ەگەر قاتىن قالسا ءبىر
تۋار مەندەي بالانى، -
ءسىزدى قايدان تابادى؟
قامىقپا، جانىم، قامىقپا -
ءار اسقانعا ءبىر توسقان -
مىنا الاپات باسىلىپ،
جۇلدىزىڭ ەرتەڭ جانادى، - دەپ وكسىكتى ارمانمەن اياقتالماۋشى ما ەدى؟! مىنە، ءسويتىپ، قۇداي سول ارماندا كەتكەن بابالاردىڭ تىلەگىن بەرىپ، كوكمويناقتىڭ ءۇيىرىنىڭ جۇلدىزى الەم اسپانىندا جاناتىن كۇن جاقىن قالعان سىڭايلى.
1-ورىن - مۇڭايباسوۆ امانگەلدى (شاباندوز), اققانات (جىلقىنىڭ اتى), جاڭاوزەن قالاسى;
2-ورىن - سايات ەرىك، ايتوبەل، ماڭقىستاۋ اۋدانى;
3-ورىن - ەسەتوۆ بولات، سۇڭقار، تۇپقاراعان اۋدانى;
4-ورىن - جاڭاەۆ ايدىن، ويلى، جاڭاوزەن قالاسى;
5-ورىن - بەيسەنبەرگەنوۆ بولاتبەك، جادىرا، تۇپقاراعان اۋدانى
6-ورىن - نايزابەكوۆ اسىلبەك، قۇلاگەر، تۇپقاراعان اۋدانى;
7-ورىن - كەڭەسباەۆ قارشىعا، قۇلاكەر، جاڭاوزەن قالاسى.
«ءۇش قيان» گازەتى
