قازاقتىڭ رۋشىلدىعى مەن جۇزشىلدىگى حاقىندا تالاي رەت ايتىلىپ، جازىلدى. ءومىر تاجىريبەسى قازاقتىڭ رۋشىلدىعى مەن جۇزشىلدىگىنىڭ جويىلمايتىن دەرت ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. ءتىپتى، جەر بەتىندە بۇكىل قازاق جويىلىپ، تەك ەكى قازاق قالعانعا دەيىن رۋشىلدىقتىڭ ساقتالا بەرەتىن ءتۇرى بار.

قازاقتىڭ رۋشىلدىعى مەن جۇزشىلدىگى حاقىندا تالاي رەت ايتىلىپ، جازىلدى. ءومىر تاجىريبەسى قازاقتىڭ رۋشىلدىعى مەن جۇزشىلدىگىنىڭ جويىلمايتىن دەرت ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. ءتىپتى، جەر بەتىندە بۇكىل قازاق جويىلىپ، تەك ەكى قازاق قالعانعا دەيىن رۋشىلدىقتىڭ ساقتالا بەرەتىن ءتۇرى بار.

رۋشىلدىققا قارسى ءباسپاسوز ارقىلى جۇرگىزىلگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى كەڭەس زامانىندا دا، ودان كەيىنگى تاۋەلسىز بولعان ون جىلدا دا ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق. سول سياقتى قازاق عۇلامالارى مەن دارىن يەلەرىنىڭ، قايراتكەرلەرىنىڭ «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» دەگەن ۇردىستەگى ايتقان اقىل-سوزدەرى دالادا قالدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ايتقان ءسوزى مەن ىستەگەن ءىسىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولاتىن. «مولدانىڭ ايتقانىن ىستەمە، ىستەگەنىن ىستە» دەگەن قاعيدانىڭ ۇزدىك مىسالى - وسى. الماتىعا، نە استاناعا جىبەرىلگەن، ياعني سول دەڭگەيگە جەتكەن عۇلاما جازۋشى دا، عالىم دا، ساياساتشى دا ءىس جۇزىندە ءوز رۋىنىڭ، ءوز ءجۇزىنىڭ قامىن قامدايتىن «جاۋشى» سياقتى، «ءوز ادامدارىنا» كومەك بەرە وتىرىپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە تەك ءوزى ءۇشىن عانا ءىس-قيمىل جاسايدى. جالپى، كەڭەس داۋىرىندەگى ۇراندار مەن ۇندەۋلەردىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ قۇنسىزدانىپ كەتكەنى سونشاما، بۇگىنگى ءالى رۋشىلدىققا قارسى ايتىلعان سوزدەر دە ەشكىمدى تەبىرەنتە المايتىن دارەجەگە جەتكەن. سەبەبى، سول ءسوزدى ايتىپ تۇرعان ادامداردىڭ ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتى ءىس جۇزىندە كادىمگى رۋشىلدىققا نەگىزدەلگەن قازاقى تىرلىك ەكەندىگىن جۇرت بىلەتىن. مىنە، سوندىقتان، رۋشىلدىققا قارسى باعىتتالعان جالاڭ ءسوز ناۋقانىنىڭ قۇنى باقىر تيىن تۇرمايتىندىعىن مويىندايتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى.

رۋشىلىق قازاق قوعامىنىڭ بارلىق سالاسىن، قۋىس-تەسىگىن جايلاپ العان. عىلىم بولۋ ءۇشىن دە، جازۋشى بولۋ ءۇشىن دە، كەز كەلگەن اتاق الۋ ءۇشىن دە «رۋىڭ» بينگو شارى سياقتى كەرەكتى ادامنىڭ رۋىمەن سايكەس كەلەتىن شارت. وعان تاڭداناتىن ەشتەڭە جوق. ويتكەنى، سوناۋ تەمىر عاسىرىمەن باستالعان كوشپەلىلىكتىڭ پايدا بولۋىنان بەرگى 3000 جىل ىشىندە قازاقتىڭ دا، ونىڭ نەگىزىن جاساۋشى ءار زاماندىق كوشپەلى رۋ-تايپالاردىڭ دا بارلىق بولمىسى وسى رۋشىلدىق پسيحولوگياعا نەگىزدەلگەن بولاتىن. كوشپەلى قوعامداردى بىرىكتىرگەن دە، ارتىنان ويران ەتكەن دە وسى رۋشىلدىق، ياعني، وسى پسيحولوگيانىڭ جاسامپازدىعى مەن جويىمپازدىعى، بىرىكتىرگىشتىگى مەن ىدىراتقىشتىعى قاتار جۇرەدى. مىنە، ءۇش مىڭ جىلدىق، ياعني، ءۇش ءجۇز ۇرپاقتىق رۋشىلدىقتىڭ جۇگىن ارقالاپ وتىرعان قازاقتىڭ رۋشىلدىعى جويىلادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. كەزىندە ءۇندىستاندى جاۋلاپ العان بابىر دا، اعىلشىندار دا ءۇندى جۇرتىن ءوز كەلبەتىنە ساي بەيىمدەپ، وزگەرتپەك بولدى. سول سياقتى قىتايدى جاۋلاپ العان موڭعول دا، مانجۋر دا قىتايلاردى وزدەرىنىڭ قاجەتتىلىگىنە ساي وزگەرتپەك بولدى، بىراق ەش ناتيجە شىعارا العان جوق.ءۇندى مەن قىتايدىڭ ەكى-ءۇش مىڭ جىل بويىنا قالىپتاسقان بولمىسىنىڭ ينەرتسياسى ولاردى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق. قازاق تا سول سياقتى، قازىرگى كەلبەتى وسىدان ءۇش-بەس عاسىر بۇرىن قالىپتاسقانىنا قاراماستان، قازاق وسىدان 3000 جىل بۇرىن باستالعان كوشپەلىلىك وركەنيەتتىڭ جالعاستىرۋشىسى بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇل قازاقتىڭ قانىندا 3000 جىلدىق رۋشىلدىقتىڭ ينەرتسياسى بار. رۋشىلدىقتىڭ تىكەلەي تاريحي قاجەتتىلىگى جويىلعان تۇستا دا وسىنداي ينەرتسيا قازاقتى ءالى ءبىراز ۋاقىت رۋشىل ەتە بەرمەك دەگەن ءسوز. باعزى زامانداعى ساقتار مەن سيۋننۋلەردەن، سارماتتار مەن كوكتۇرىكتەردەن، نوعايلار مەن التىنوردالىقتاردان كەلە جاتقان، ياعني، الدەقاشان گەنەتيكالىق دەڭگەيدە قازاقتىڭ قاسيەتىنىڭ كورسەتكىش-گەنىنە اينالىپ كەتكەن رۋشىلدىق پسيحولوگيانى ناسيحات سوزبەن، ەڭ بەدەلدى دەگەن جازۋشى مەن عالىمنىڭ اقىل سوزىمەن جويىپ جىبەرەمىن دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى كۇپىرلىك.

رۋشىلدىققا تەك اۋىل قازاعى عانا ەمەس، ابدەن ورىستانىپ كەتتى دەگەن قازاقتىڭ ءوزى بەيىم تۇرادى. ونىڭ قولىنا بيلىك تىزگىنى تيسە بولدى، ول لەزدە رۋشىل بولىپ شىعا كەلەدى. وسى ورايدا ستۋدەنتتىك كەزدەگى ءوزىم كۋا بولعان ءبىر ءجايتتى ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتە گيدرولوگيا دەگەن پاننەن ساباق بەرگەن ءبىر وقىتۋشى بار ەدى. فاميلياسى قازاق بولعانىمەن اتى-ءجونى قازاقتىكىنە كەلىڭكىرەمەيتىن. بەس جىل ىشىندە بىردە-ءبىر رەت قازاقشا سويلەگەنىن كورمەگەن وسى مۇعالىمىمىزدىڭ اتى-ءجونىن «مينگاش حاريسوۆيچ» دەيتىن بولعاندىقتان نە تاتار نە شاتىس ءناسىلدى بىرەۋ شىعار دەپ  ويلايتىنبىز. 1990-1991 جىلداردىڭ بىرىندە وسى كىسى فاكۋلتەتتىڭ دەكانى بولىپ تاعايىندالدى. ءبىر كۇنى كەشكە جاتاقحانادا تۇرىپ جاتقان اسپيرانتتىڭ ۇلكەن ۆاتمان ءبىر كىسىنىڭ اتا-تەگىنىڭ شtجىرەسىن جازىپ جاتقانىن كورىپ، «مىناۋ كىمنىڭ شەجىرەسى؟» دەپ سۇراعانىمىزدا، «دەكاندىكى» دەپ جاۋاپ بەردى. قولىنا شاعىنداۋ بولسا دا مانساپ جۇگەنى تيگەنى سول ەكەن، الگى قازاقشا بىلمەيتىن قازاق زيالىمىز ءۇشىن رۋ ماسەلەسى اكتۋالدى شارۋاعا اينالدى. ال، وسىنداي مەتامورفوزالار قازاق تاريحىندا از بولعان دەپ ايتا الامىز با؟ ارينە، جوق.

مىنە، وسىنداي ماڭگىلىك قازاقى پروبلەمانى شەشپەسە دە، بەلگىلى ءبىر وركەنيەتتى شەككە كەلتىرەتىن شارالاردىڭ نەگىزگىسى رەتىندە مەكتەپتە «قازاق ەتنولوگياسى مەن شەجىرە تانىمى» دەگەن كوپ ساتىلى ءپاندى ەنگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. مۇنداي ۇسىنىس جاساۋدىڭ ەلەۋلى سەبەپتەرى بار.

بىرىنشىدەن، رۋشىلدىق دەگەنىمىز، بارىنشا قاراپايىممىسالدارمەن ايتقاندا - جالپى ادامزات بالاسىنا ءتان ناشاقورلىق، شىلىم شەگۋ سياقتى دەرت. اتالعان نارسەلەردىڭ زيان ەكەنىن بىلمەيتىن ادام جوق، بىراق سونى بىلە تۇرا، عاسىرلار بويىنا ءىشۋى مەن شەگۋىن توقتاتىپ كورگەن ەمەس. تەمەكى قورابىنىڭ سىرتىنداعى شالالاۋ دا بولسا قازاقشا جازىلعان «دەنساۋلىق ءمينى شىلىم شەگۋدىڭ دەنساۋلىققا زيان كەلتىرەتىنىن» وقىپ وتىرىپ، تەمەكىنى تۇتىندەتە بەرەتىنىمىز سياقتى، رۋشىلدىقتىڭ زياندىعىن تاياققا سۇيەنگەن قارتتان باستاپ، اسىق ويناعان بالاعا دەيىنگىلەر دە، زيالىلار دا، ساۋاتى از بولار دەيتىن قويشى دا جاقسى بىلەدى. ورايى كەلسە، رۋشىلدىققا قارسى ءسوز ساپتاۋعا كەلگەندە زيالى دا، اكىم دە، جاي قازاق تا دايىن تۇرادى، بىراق ءىس جۇزىندە ءوزى سول پسيحولوگيا اۋقىمىندا ارەكەت ەتەدى. سوندىقتان، وسى تۇستا قازاقتىڭ «ۋدىڭ بەتىن ۋ عانا قايتارادى» نەمەسە ورىستىڭ «كلين كلينوم ۆىشىبايۋت» دەگەن ءپرينتسيپتىڭ عانا قولىمىزدا قالىپ وتىرعان جالعىز ءادىس ەكەندىگىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.

ەكىنشىدەن، قازاق ورىسشا-قازاقشا ساۋاتتى بولعانىمەن وسى شەجىرە، ەتنولوگيا جانە حالىقتانۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ەشقانداي ءبىلىم جوق، «ۇڭگىردەگى تاعى ادامنان» ەش ايىرمايمىز. رۋشىلدىقتىڭ بۇگىنگى وتىرىقشى، كاپيتاليستىك جانە اقپاراتتىق قوعامىمىزدا ازايۋدىڭ ورنىنا ءورشي ءتۇسۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى دە - وسى بىلىمسىزدىك. جاي، ورتاشا ستاتيستيكالىق قازاقتى ايتپاي-اق، كەمى ءبىر ينستيتۋتتى بىتىرگەن، عىلىم مەن ونەردە، ساياساتتا، ەكونوميكا مەن مەديتسينادا، باسقارۋ ىسىندە ۇلكەن شارۋا ءبىتىرىپ جۇرگەندەرى اڭگىمەلەر بولساق، ولاردىڭ شەجىرە جونىندەگى جانە ەتنولوگيا، ياعني، حالىقتاردىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى ءبىلىمى شالا-شارپى. ەڭ بىلگىر دەگەن شەجىرەشىنىڭ سول شەجىرەلەردىڭ قالاي جاسالاتىندىعى جونىندە بىلەتىنى شامالى. شەجىرەنىڭ بۇرىڭعى زامانداعى ادامداردى توپتاستىرۋعا، سول ارقىلى باسقا توپتارمەن نە كەلىسۋگە، نە سوعىسۋعا يتەرمەلەيتىن قولدان جاسالعان يدەولوگيالىق دالباسا ەكەندىگىن تۇسىنە دە، تۇسىندىرە المايدى.

سوناۋ ءحىح عاسىردىڭ اياعىنان باستالعان قازاق شەجىرە ۇلگىلەرىن جيناۋ ءۇردىسى حح عاسىردا دا قارقىندى تۇردە جۇرگىزىلگەنىمەن، عىلىمي سالا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جوق. كىمنەن كىمنىڭ تارايتىندىعىن انىقتايتىن، ياعني، شەكسىز ادام اتتارىنىڭ تىزبەگىنەن تۇراتىن جانە ءاربىر رەالدى قازاق رۋىنىڭ الدەبىر تاريحي تايپادان تارالۋ مۇمكىندىگىن دالەلدەۋگە تالپىنعان شەجىرەلەر «شەجىرە قالاي قالىپتاسادى جانە رۋلار قالاي پايدا بولادى» دەگەن ىرگەلى عىلىمي ماسەلەلەر دەڭگەيىنە وتە الماعان.

وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلىندا جاريا بولعان شەجىرەلەردىڭ ەسەبىن، ءسىرا، ەشكىم الىپ كورمەگەن شىعار. قازاقتىڭ شەجىرەسى، جەكەلەگەن جۇزدەردىڭ شەجىرەلەرى، ۇلكەندى-كىشىلى رۋلار مەن ولاردىڭ جەكە اتالارىنىڭ شەجىرەلەرى دەيسىز بە، ايتەۋىر، جازعىشتار قۇدايى بەرىپ، ءۇستى-ۇستىنە توپىرلاتىپ جاتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگىمەن تانىس ەمەسپىز. سەبەپ - تيراجى 1-2 مىڭنان، اسىپ كەتكەندە 3 مىڭنان اسا قويمايتىن وسىنداي شەجىرە-كىتاپتان سول كىتاپتى قۇراستىرۋشىنىڭ اينالاسىنا، اعايىندارى مەن تانىستارىنا، اۋىلداستارىنا جانە سول كىتاپتا شەجىرەلەنگەن رۋدىڭ كەيبىر «كوزى اشىقتارىنا» تارايدى. سوندىقتان، وسىنداي شەجىرە-كىتاپتاردىڭ بۇكىل قازاققا تيگىزەر اسەرى بولماشى دەۋگە بولادى. از تيراجدىق - ماسەلەنىڭ ءبىر قىرى عانا، ال باسقا قىرى - وسى شەجىرەلەردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ شەجىرەتانۋ دەگەن عىلىمنىڭ اۋلىنا جاقىن جاتپاۋىندا بولىپ وتىر. سول شەجىرەلەردىڭ تيراجى از بولعانى وتە جاقسى بولعان، ەگەر ولار بارلىق قازاققا تارالىپ، ميلليونداعان تيراجبەن شىقسا قانداي بولار ەدى؟ وسىنداي دالباسا شەجىرەلەر حالىقتىڭ ونسىز دا سۋ بولعان ميىن اعىزىپ جىبەرەر ەدى. اۋەسقوي، جەرگىلىكتى اۋىل-ايماق دەڭگەيىندەگى شەجىرە قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىلىم-تانىم ساپاسى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ايتپاي-اق قويعاننىڭ وزىندە، وسى سالاداعى كاسىپقوي دەۋگە بولارلىق، مىسالى، م. مۇقانوۆ، ۆ. ۆوستروۆ، امانجولوۆ، ارعىنباەۆ جانە ت.ب. سول سياقتى اۆتورلاردىڭ شەجىرە مەن قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى جونىندەگى ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەلەرى كوڭىل كونشىتپەيدى. وسىلارعا قاراپ وتىرىپ، «شەجىرە ماسەلەسىمەن اينالىسقان، اينالاسىپ جۇرگەن عۇلامالارىمىزدىڭ ءوزى كەلىستىرە الماي تۇرعان ۋاقىتتا جاي قازاقتىڭ شەجىرە مەن ەتنولوگيا جونىندەگى تانىمى قانداي دارەجەدە بولسىن» دەپ ايتپاسقا شارا قالمايدى.

مويىنداۋعا ءتيىستى تاعى ءبىر اقيقات - قازاقتىڭ ورتاق، ۇلتتىق ەتنولوگيانى بىلمەسە دە، اۋىل ايماقتىق ورتادا ەشقانداي ارنايى شەجىرە كىتابىنسىز-اق قالىپتاسقان، ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن «ءوز رۋى جانە باسقالار» تۋرالى جەرگىلىكتى، ءداستۇرلى، قارابايىر تانىمنىڭ تۇراقتى بولۋى. رۋشىلدىقتىڭ اۋىزدانۋ بازاسىنىڭ قازاق اۋىلى ەكەندىگىن ايتۋىمىز كەرەك. قازاق جەرىنىڭ «انا شەتىنەن مىنا شەتىنە دەيىنگى» ارالىقتا شاشىلىپ جاتقان قازاق اۋىلدارىنىڭ وسىنداي ماسەلەدە ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق. باتىستاعىسى بولسىن، وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعىسى بولسىن، وسى رۋشىلدىقتىڭ قوزدىرعىشتىق پارمەندىلىگىنىڭ ۇقساستىعىمەن كوزگە تۇسەدى. ءتىپتى، ورىسپەن دە، نەمىسپەن دە كوپ ارالاسىپ تۇرۋعا تاعدىر جازعان سولتۇستىك دالالارداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ دا وسىنداي رۋشىلدىق قوزدىرعىشتىق پوتەنتسيالىن ساقتاۋى دا تاڭدانارلىقتاي. ياعني، قانشاما «ورىستىندىق، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، كەيبىر ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق، پوليگوندار مەن سىناقتار ناتيجەسىندە دەنساۋلعىمىز ناشارلاپ كەتتى» دەسەك تە، وسى رۋشىلدىق پسيحولوگيانىڭ ەشقانداي وزگەرىسكە ۇشىراماعانىن كورۋگە بولادى. ول - قانشا ۋلاسا دا قىرىلمايتىن تاراقان جاندى ءسىرى دۇنيە.

ءار اۋىل، اۋدان، وبلىستىڭ قازاعى ەشكىم ارنايى ۇيرەتپەسە دە، ءوز رۋى مەن ءجۇزىن، سونداي-اق، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان رەالدى كەڭىستىكتەگى باسقا رۋلار جونىندە ءبىلىپ وسەدى. توي-تومالاقتارداعى، ساداقا-قوناعاسىلارداعى ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ رۋىنا قاراپ، قۇرداستىق پەن ناعاشىلى-جيەندىككە، ت.ب. ارقا سۇيەپ ازىلدەسۋ، قاعىتۋ، رەنجىسىپ نە ايتىسىپ قالعان ساتتەردە وزىنە قوسا رۋىنا دا ءتىل تيگىزۋ ءجيى بولىپ تۇرادى. وسىنىڭ ءبارىن بالا قازاق شال قازاققا اينالعانعا شەيىن كورىپ، ەستىپ، ءبىلىپ وسەدى. ەكى قازاق كەزدەسە قالسا، الدىمەن اتى-ءجونىن، سوسىن قاي جەردەن ەكەندىگىن سۇرايدى. سودان كەيىن رۋىن سۇرايدى نە شاما-شارقىنا قاراي كەلگەن جەرىنە قاراپ، رۋىنىڭ كىم ەكەندىگىن ءوزى انىقتايدى. بۇل ءۇردىس جاڭا تاعايىندالعان باستىققا قاتىستى دا قايتالانادى. مىنە، وسىنداي كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتە قازاق بالاسى ءوز رۋى مەن ءجۇزى، باسقا رۋلار مەن جۇزدەر جونىندە تانىم-تۇسىنىكتەر مەن ستەرەوتيپتەر كومپلەكسىن قالىپتاستىرادى. بالاعا رۋشىلدىقتىڭ تىكەلەي ىقپالى بولماشى عانا تيەدى، بىراق سول بالا ينستيتۋت بىتىرەدى، جۇمىسقا تۇرادى، رۋشىلدىقتىڭ «كوكەسى» وسى كەزدە باستالادى. ءوزى قانداي دا بولماسىن بيلىك تەتىگىنە قول جەتكىزسە، اينالاسىنا جاي تۋىستارى مەن رۋلاستارىن ەمەس ء(بىر ادامدا ونداي رۋلاستار سانى وتە كوپ بولادى عوي), ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ايتقانىن ىستەيتىن، ۇرلىعى مەن وتىرىگىن، قىلمىسىن كورسە دە كورمەگەن بولاتىن «تۋىستارى مەن تۋلاستارىن» جيناقتاي باستايدى. ال، ەگەر ونداي مانساپقا قول جەتكىزە الماسا، باسقانى «رۋشىل» دەپ ايتپاۋعا دايىن تۇرادى. مايلى جەردەن ۇلەس جەتپەي قالسا - باسقانى «رۋشىل دەپ سىرتىنان كۇڭكىلدەيدى، قولىنا تيسە - ۇندەمەي قالادى. بۇل  اۋىلداعى شاعىن فەرمانىڭ اگرونومىنان باستاپ، ەل پرەزيدەنتىنە دەيىنگى ساتىلاردى تولىق قامتىعان ۋنيۆەرسال پسيحولوگيالىق ارەكەت.

قازاقتىڭ رۋلار مەن جۇزدەر جونىندەگى تابيعي تانىمى تەك قانا جەرگىلىكتى جەردىڭ رۋلىق تانىمى مەن ستەرەوتيپىنەن باستاۋ الاتىندىقتان تىم قارابايىر، جۇپىنى بولىپ قالىپتاسادى. قازاق جالپى ۇلتتىڭ دا، جەكەلەگەن رۋلاردىڭ دا قالىپتاسۋ جولدارىنىڭ رەالدى تاريحتا شەجىرەدەگىدەن مۇلدە باسقاشا بولىپ شىعاتىندىعىن بىلمەيدى. ءبىر اتادان تاراعان رۋ تۋرالى ءداستۇرلى شەجىرەلىك تانىم - ونىڭ بار بىلگەنى وسى عانا. ول جەكە كىتاپ بولىپ شىعىپ جاتقان جالپى قازاقتىڭ دا، جەكەلەگەن جۇزدەر مەن رۋلاردىڭ دا شەجىرەسىن وقىماق تۇگىلى ءوز رۋىنىڭ شەجىرەسىنە دە ءۇڭىلىپ قارامايدى. حالىق پەن رۋدىڭ رەالدى بولمىستا قانداي جولمەن قالىپتاساتىندىعىن، ياعني، ەتنوگەنەز بەن ەتنولوگيانىڭ ەڭ قاراپايىم قاعيدالارىن بىلمەگەندىكتەن شەجىرەنى تۇسىنە دە المايدى.

مىنە، تابيعي قالىپتاسقان جەرگىلىكتى شەجىرەلىك ءداستۇر مەن رۋشىلدىققا توسقاۋىل بولارلىقتاي قاۋقارى بار شارا - وعان مەكتەپ ارقىلى وقىتىلاتىن عىلىمي، ساۋاتتى، ۇعىنىقتى «حالىقتانۋ جانە شەجىرەتانۋ» ءپانى بولا الادى. ەڭ الدىمەن، قازاق بالاسى مەكتەپ قابىرعاسىنا جۇيەلى، عىلىمي، يدەولوگيالىق تۇرعىدا، قاجەتتى دەڭگەيدە اتالمىش ماسەلەلەردەن ءبىلىم الىپ شىعادى. رۋشىلدىققا قارسى جالاڭ ناسيحاتتاۋدىڭ ەش ناتيجە بەرمەيتىندىگىن كورىپ وتىرمىز. گازەت بەتىندە وسىنداي ۇرانداتقان ماقالا جازۋدىڭ دا، شەجىرە كىتاپ جازۋدىڭ دا قوعامعا تيگىزەر ىقپالى جوقتىڭ قاسى. تيراجى ءۇش مىڭنان 100 مىڭعا جەتەتىن گازەتتەردى دە، 1-2 مىڭ دانا شەجىرە كىتاپتاردى دا ءجۇز قازاقتىڭ، ءتىپتى، مىڭ قازاقتىڭ بىرەۋى عانا وقيدى. ونىڭ وزىندە دە بىردەڭە وقۋعا داعدىلانعاندارى. ال، بۇكىل سانالى عۇمىرىندا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ەش ۋاقىتتا گازەتكە جانە كىتاپقا ءۇڭىلىپ كورمەگەن قازاق قانشاما؟ بۇكىل ۇلتتىڭ 99%-ءى دەمەي-اق، 90-95%-ءى ەشتەڭە وقىمايدى دەسەك، وتىرىك ايتپاعان بولار ەدىك. ونى ارنايى ساناق نەمەسە سۇراۋ جۇرگىزبەي-اق ەلىمىزدەگى 8,5 ميلليون قازاققا ارنالعان ەڭ ۇلكەن گازەت تيراجىنىڭ 100 مىڭعا جەتپەيتىندىگىنە، ال كتاپتىڭ ورتاشا تيراجىنىڭ 1-3 مىڭ دانا بولاتىندىعىنا قاراپ ەسەپتەۋگە بولادى. ال، مەكتەپتە ءبىر مەزگىلدە ميلليونداعان بالا ستاندارتتى، ورتاق ۇلتتىق شەجىرە مەن ەتنولوگيا جونىندە تانىپ-بىلەتىن بولادى. مەكتەپ بىتىرگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ سودان كەيىنگى بۇكىل عۇمىرىندا گازەتكە ۇڭىلمەي، كىتاپ بەتىن اشپاي، سول مەكتەپتە قالىپتاستىرعان دۇنيەتانىمىمەن بىرگە بۇل پانيدەن ءوتىپ كەتەتىندىگىن مايموڭكلەمەي-اق مويىندايىق. قازاقتىڭ وقىعىسى كەلمەسە دە، مۇعالىمنىڭ دىگىرلەۋىمەن بىردەمە وقۋعا ءماجبۇر بولاتىن شاعى - مەكتەپ قابىرعاسىندا وسى ەتنولوگيا عىلىمي شەجىرەتانۋدىڭ وقىتىلۋى زاماني تۇرعىدان العاندا اقتالعان بولىپ شىعادى.

بىرىنشىدەن، بالا مەكتەپ قابىرعاسىنان ءۇش مىڭ جىلعا سوزىلعان كوشپەلىك داۋىردە ءوزىنىڭ جاسامپازدىق تا ءرولىن اتقارعان رۋشىلدىق پەن شەجىرە ءداستۇرىنىڭ بۇگىنگى پوستيندۋستريالدىق-اقپاراتتىق قوعامداعى زياندىلىعىن، رۋشىلدىقتىڭ ۇلت بىرلىگىنە، مادەني-ەكونوميكالىق دامۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعاندىعىن جالاڭ قىزىل ءسوز ارقىلى ەمەس، ناقتى تاريحي، عۇمىرباياندىق مىسالدارى ارقىلى ءتۇسىنىپ شىعۋى ءتيىس.

ەكىنشىدەن، بالا شەجىرەنىڭ قالاي جاسالاتىنىن، ونىڭ ىشىندەگى تاريح پەن ءميفتىڭ، اقيقات پەن اڭىزدىڭ قالاي اتىسىپ جاتقاندىعىن، شەجىرەنىڭ جاسالۋ پرينتسيپتەرىنىڭ نەگە سۇيەنەتىندىگىن، جالپى شەجىرەگە قاتىستى تەرمينالوگيا مەن عىلىمي-تەوريالىق ەرەجەلەر مەن تۇجىرىمداردى، قورىتىندىلاردى مەكتەپ دەڭگەيىندە مەڭگەرىپ شىعۋى ءتيىس. ياعني، بالا قازاق حالقى مەن ونىڭ قۇرامىنا كىرگەن رۋلاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي ءجۇرىسىن عىلىمي تۇرعىدان تانىپ-ءبىلىپ، ونى شەجىرەلىك «اقيقاتتان» وزگەشە بوپ تۇرعاندىعىن اجىراتاتىنداي حالگە جەتۋى كەرەك. شەجىرەنىڭ شىندىعى مەن تاريح شىندىعىنىڭ ەكى ءتۇرلى ەكەندىگىن تۇسىنە ءبىلۋى شارت.

ۇشىنشىدەن، وقۋشى بۇگىنگى قازاقتىڭ سوناۋ ساقتار مەن سكيفتەردەن، عۇنداردان بەرگى ەۆرازيالىق دالانى مەكەن ەتكەن سانسىز كوشپەلى تايپالاردىڭ ءار زامانداعى سانسىز قوسىلۋى، ياعني، قاۋىمداسۋ - تاراپ كەتۋ - قايتادان قاۋىمداسۋ سياقتى ۇنەمى قايتالانىپ وتىرعان ەتنوگەنەزدىك پروتسەسس ناتيجەسىندە پايدا بولعاندىعىن عىلىمي، تاريحي مىسالدىق دەڭگەيدە مەڭگەرۋى قاجەت. قازاق بالاسىنىڭ ءوز حالقىنىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى ميفولوگيالىق-تاريحي شەجىرەلەرى مەن اڭىزدارىنىڭ، شەجىرەلەردىڭ قالىپتاسۋ «تەحنولوگياسىن»، ياعني، ولاردىڭ قولدان جاسالاتىندىعىن وقىپ-بىلگەنى دە كەرەكتى شارۋا بولۋى ءتيىس.

تورتىنشىدەن، قازاق بالاسى ەتنوس، سۋبەتنوس، سۋپەرەتنوس، ەتنولوگيا، كونسورتسيا، كونۆيكسيا، ترايباليزم، كلانشىلدىق، ۇلت، حالىق، فراتريا سياقتى تەرميندەردى، رۋلىق-تەرريتوريالىق ءبولىنۋ مەن ونىڭ شەجىرەدەگى كورىنىسى، كورشىلىك قاۋىم، تەرريتوريالىق قاۋىم سياقتى ت.ب. ۇعىمداردى تەك قانا قازاق مىسالدارى ارقىلى عانا ەمەس، باسقا كوشپەلىلەردىڭ، تۇركى حالىقتارىنىڭ، ەۆروپا، ازيا، افريكا حالىقتارىنىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتىستى تاريحي مىسالدار ارقىلى ساۋاتتى دەڭگەيدە تۇسىنە بىلەتىن جاعدايعا جەتۋى ءتيىس.

قازاق شەجىرە تۋرالى، شەجىرەلىك الاش، قوندىكەر، قوتان، مايقى، الاۋ، ءۇيسىن، قاڭلى، نايمان، جايىلحان، سوزاق، قالشا، انەس، يافەس تۋرالى ءداستۇرلى شەجىرەلىك اڭىزداردى ءبىلىپ قانا قويماي، ولاردىڭ تاريحي جانە ميفولوگيالىق استارىن، بەينەنىڭ  قالىپتاسۋىنىڭ جولدارىن عىلىمي تۇرعىدان دا مەڭگەرىپ شىعۋى ءتيىس. تەك سوندا عانا اڭىزداعى اقيقات پەن ءميفتى اجىراتىپ، بۇگىنگى رۋشىلدىقتىڭ ەشبىر دايەگى جوق، قاجەتتىلىگى جوق، قولدان جاسالىنعان، ەل باسقارۋ مەن شىعارماشىلىق جۇمىسقا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان دەرت ەكەندىگىن تۇسىنەتىن بولادى. ارينە، بۇل دا قانعا سىڭگەن رۋشىلدىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابا المايدى. دەگەنمەن، قازىرگى دۇمشە تانىمعا ارقا سۇيەگەن ايماقتىق رۋشىلدىقتىڭ ەكپىنىن باسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى.

ەڭ باستىسى، شەجىرە دەگەنىمىز - دالباسا. ونى ومىردە «قاجەتىنە جاراتىپ» جۇرگەن ادام - ارتتا قالعان ادام. مىنە، جاڭا وقۋ ءپانىنىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆى وسىنداي بولۋى شارت. ياعني، وقۋشى ءوز رۋىنىڭ شەجىرەسىنىڭ دالباسا ەكەندىگىن ءبىلىپ شىعۋى كەرەك. كەز كەلگەن ەركەك (ەگەر سونداي بولماسا) ءوزىن بىرەۋ «بەيشارا، سورلى» دەسە قالايشا رەنجيتىن بولسا، «رۋشىل» دەسە سونداي دارەجەدە قىسىلىپ قالاتىن دەڭگەيدەگى بۇقارالىق پسيحولوگيا پايدا بولۋى ءتيىس.

بۇل جەردە ءالى كۇنگە شەشىلمەگەن ماسەلەلەر تۋرالى دا ايتا كەتۋگە ءتيىستىمىز. الدىمەن وسىنداي ءپاندى وقىتا الاتىن مۇعالىمدەردى دايارلاۋ ماسەلەسى شەشىلۋ كەرەك. بۇگىنگى قازاق مەكتەبىندەگى گۋمانيتارلىق پاندەردى، ياعني، تاريح، ادەبيەت پاندەرىن وقىتاتىن مۇعالىمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءبىلىمى تىم جۇپىنى. سوندىقتىن، زەردەسى تومەن تاريح ءپانىنىڭ جانە ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمىنىڭ الدىن-الا دايىندىقتان وتپەي جاتىپ، جاڭا ءپاندى قوسالقى ءپان رەتىندە وقىتۋى جاقسى نيەتتى كەرىسىنشە ەتىپ شىعارۋى دا ىقتيمال. ءدىن بۇزاتىن دۇمشە مولدا سياقتى، بۇل ءپاندى شالا ءبىلىمدى مۇعالىم وقىتاتىن بولسا، رۋشىلدىقتى باسەڭسىتۋدىڭ ورنىنا بۇرىڭعىدان دا بەتەر ءورشىتۋى مۇمكىن. بۇل ءۇشىن جەكە جاۋاپكەرشىلىك تە قاجەت، وقىتۋعا قاجەتتى تەوريالىق-پراكتيكالىق بازانىڭ دا جاساقتالۋى شارت. ەڭ الدىمەن، قازاقتا ەتنولوگيا مەن عىلىمي شەجىرەتانۋ ءالى قالىپتاسىپ بولماعاندىعىن ۇمىتپاعان ءجون. سول سەبەپتى، وسىعان قاجەتتى ءار سىنىپتىق وقۋلىقتار مەن حرەستوماتيالار جازۋ، ادىستەمەلىك قۇرالدار جاساۋ مەن كىتاپتار جازۋ ءىسىنىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. سانسىز شەجىرەدەن عىلىمي قيسىن ىزدەۋشىلەر كوپ بولعانىمەن، سول قيسىندى تاپقان ءالى ەشكىم جوق. سوناۋ اريستوۆ پەن شاكارىمنەن بەرگى جازىلىپ كەلە جاتقان قازاق شەجىرەلەرىنىڭ ەشقايسىسى دا وسىنداي ماسەلەلەردى شەشىپ كورمەگەن. شەجىرە جاساۋ جانە رۋلار ەتنوگەنەزى جونىندە جۇيەلەنگەن تەوريالىق ىزدەنىستەر دە شامالى. بارىنىڭ ءوزى نەگىزگى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋدەن گورى جەكە تاريحي ماسەلەلەردى قاراستىرۋدان اسپايدى. بۇل تەك بۇگىنگى جاريا بولىپ جاتقان شەجىرەلەرگە عانا ەمەس، وسى كۇنى عىلىمي شەجىرەتانۋدىڭ ەتالونى رەتىندە ۇسىنىلىپ جۇرگەن مۇقانوۆ پەن ۆوستروۆتىڭ، ارعىنباەۆتىڭ، تىنىشباەۆتىڭ، ت.ب. ەڭبەكتەرىنە دە قاتىستى ايتىلىپ وتىرعان ءسوز. ولار دا - پايعامبارلار ەمەس. جالپى العاندا، ەشكىمدە بۇل ىستە پايعامبار بولا المايدى.

ەتنولوگيا جانە شەجىرەتانۋ وقۋلىقتارىن جاساۋ ءبىر ادامنىڭ نەمەسە استانالىق ورتالىقتى ات توبەلىندەي از زەرتتەۋشىنىڭ عانا شارۋاسى ەمەس. ويتكەنى زەرتتەۋشىنىڭ دە «زەرتتەۋشىسى» بار. بۇل - بەلگىلى ءبىر ورتالىق قۇرۋ ارقىلى جانە بارلىق ايماقتىق دەڭگەيدەگى  زەرتتەۋشىلەردىڭ دە سانىن قامتيتىن شىعارماشىلىق-عىلىمي توپ بولۋعا ءتيىس. سونداي-اق، وسىنداي ماڭىزدى شارۋانى جاسى جەتكەن تاريحشىلار مەن فيلولوگتاردىڭ قاراۋىنا تاپسىرىپ قويۋدىڭ دا قاجەتتىلىگى جوق. پايعامبار جاسىنان اسقانشا وسى ماسەلەلەرگە بۇكىل عۇمىرىن ارناي وتىرىپ، 20-40 جىلداي ۋاقىت بويىنا ەلەۋلى، ايتۋعا تۇرارلىق ناتيجەگە قول جەتكىزە الماعان ادامداردىڭ ەندىگى قالعان ومىرىندە بىردەڭە تىندىرا قويۋىنان ءۇمىت كۇتۋدىڭ ءوزى ءجونسىز بولار ەدى. ەتنولوگيا مەن شەجىرەتانۋ وقۋلىعىن جازعاندا ايماقتىق، جۇزدىك، رۋلىق كوزقاراستىڭ ۇلتتىق كوزقاراستان وزىپ كەتپەگەنىن، وقۋلىقتىڭ جەكە ادام،  رۋ، ءجۇز، وبلىس مۇددەسىنە ىڭعايلانباعانىن، ءبىرىزدى ادىستەمەنىڭ بولۋى قاجەتتىلىگىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ويتپەگەن كۇندە ەسكى، داعدىلى بىلىقتىڭ ورنىنا جاڭا، ودان زور بىلىقتىڭ شىعىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ءىس جاسامپازداردان ەڭ الدىمەن ادامگەرشىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىكتى، پاراساتتىلىقتى كۇتەدى. تەك سوندا عانا قازاق ءوز ەلىنىڭ، جۇرتىنىڭ، رۋحىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن دا، 50 جىلدىعى مەن 100 جىلدىعىن دا امان-ەسەن قارسى الاتىندىعىنان ۇمىتەنۋگە بولادى.

2002 جىل.

www.otuken.kz سايتى