بيىلعى 2019جىل «جاستار جىلى» دەپ جاريالاندى. بۇل جىل قوعامنىڭ، جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارىپ، تەك جۇمىس ىستەلىپ جاتقانىن بىلدىرەتىن «ناۋقانعا» اينالماۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ادامزاتتىڭ تۇتاس ءومىرى، اتقان ءاربىر تاڭى ۇرپاق ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن ەمەس پە؟ ءار كۇنىمىز، ءار ايىمىز، ءار جىلىمىز «جاستار جىلى». جيىرما جىل تۇرماق جيىرما كۇندە جاستاردى ۇمىتۋعا، كوزدەن تاسا قىلۋعا بولمايدى.

بىزدە قىزىق، ەكونوميكا دەسە - رۋحانياتتى، وتباسى دەسە - قوعامدى ۇمىتامىز. ءبىرىن ايتساق ەكىنشىسىن مۇلدە جىلى جاۋىپ قويامىز. ەندى «جاستار جىلىن» جاريالادىق، باسقانى قايىرىپ قويىپ، الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ ۇرانداپ كەتپەسەك بولعانى. ءار كىم، ءار سالا، قاي-قاشاندا ءوز مىندەتىن ءمىنسىز تۇردە جىل ون ەكى اي توقتاۋسىز اتقارا بەرۋگە، قوزعاي بەرۋگە ءتيىس دەپ سانايمىن. ءسوزدىڭ قىسقاسى جاستاردىڭ كۇتىمى، وقىپ-ۇيرەنۋى، ءبىلىم الۋى، قىزمەتكە تۇرۋى، ءبىر ءسات تاسادا قالماۋعا ءتيىس. تۋعاننان تارتىپ ەسەيىپ ەرجەتكەنشە الاتىن تاربيەسى، كوزقاراس قالىپتاستىرۋى ەڭ باستى ماسەلە. ويتپەگەندە العان ءبىلىمى، سۇرگەن ءومىرى قوعامعا دا، مەملەكەتكە دە ەش پايداسى جوق بوس اۋرەشىلىك بولىپ شىعادى.

وسى «جاستار جىلىنا» بايلانىستى استانادان تارتىپ اۋىلعا دەيىنگى ءومىردى كوز الدىما كەلتىرسەم، اباي اتام ەرىكسىز ەسىمە تۇسەدى. اتتەڭ ەستىر قۇلاق، اتقارار كىسى بولسا، اباي اتا فورمۋلاسىن جازىپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ كارتاسىن سىزىپ كەتىپ ەدى عوي... جەردەن جەتى قويان تاپقانداي شۋلاتپاي-اق، ساعات سايىن، كۇن سايىن، جىل سايىن اباي ءتالىمىن تەرەڭدەتە قاۋزاپ، رۋحىمىزدى سۋعارىپ وتىرساق ويلاماعان سۇمدىقتاردى، جيىركەنىشتى جانتۇرشىگەرلىك جاماندىقتاردى كورمەس ەدىك. كۇندەلىكتى الەۋمەتتىك جەلىدەن، تەلەارنالاردان نە ءبىر جاعىمسىز جايلاردى بايقاپ قالامىز. ءوسپىرىم بۇلدىرشىندەرىمىز ءومىردىڭ قىزىعىن كورىپ، اقاۋسىز ءوسىپ ەرجەتەتىن كەزىندە جانىنا كىر جۇقتىرىپ، بويىنا جاعىمسىز مىنەز قوندىرىپ الۋدا.

قىسقاسى بىزدە ءسوز بار، ناقتى ءىس جوق.  قۇيار قالىپ بار، قۇيىلاتىن التىن جوق. ءوسىپ جاتقان جاستار بار، وزگەرىپ جاتقان ءومىر جوق. ۇلتتىڭ لاستانۋىنىڭ سەبەپتەرى كوپ. عالامدىق ەركىن، بەيپىل قىسىمدار، جاھاندانۋدىڭ شابۋىلى وتە تەگەۋرىندى. ونىڭ ۇستىنە ءۇش ءجۇز جىل بويى ورىستىڭ بودانى بولعانىمىز سانامىزدى، ىشەتىن، جەيتىن تاعامدارىمىزدى، سويلەيتىن ءسوزىمىزدى، ىشكى مەنتاليتەتىمىزدى مەيلىنشە ءبۇلدىردى. وسىنىڭ اۋىر شابۋىلى، اياۋسىز سوققىسىنا ۇشىراپ، ادام جانىنىڭ قالاۋىن، ءداستۇرلى ۇستانىمدارىن قيراتا قۇلاتىپ ۇرپاقتاردى تىعىرىققا تىرەدى.

الەۋمەتتىك جەلىدە جۋىقتا تاراعان ۆيدو قوعامدى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، ادامداردىڭ ازا بويىن قازا ەتتى. وقۋشىلار اراسىنداعى توپتىق توبەلەس، راقىمسىزدىقپەن ءبىر-ءبىرىن ۇرىپ سوعۋ، يمەنبەستەن جابىرلەۋ... ادامداردىڭ اراسىندا تۇرماق حايۋانداردىڭ اراسىندا دا بولا قويماس. يمان سافتانىپ تاقۋالىق دارەجەسى اسقان ادام پەرىشتەلەردەن دە بيىك دارەجەگە جەتەتىنىن، تاربيە دارىماي شايتاننىڭ جاۋىنگەرلەرىنە اينالعان پەندە تومەندەردەن دە تومەن، ساناسىز ماقۇلىقتان دا ارمان قۇلدىرايتىنىن ايتىپ ەدى. پايعامبارىمىز (س.ع.س) رۋحى مەن ءتانى بىرگە عارىشقا كوتەرىلگەندە وسى ۇلى اقيقاتتى دالەلدەپ قايتقان بولاتىن.

ال، مىناۋ وسپىرىمدەر اراسىنداعى راقىمسىز توبەلەس، قانقۇيلى قاتىگەزدىككە نە سەبەپ بولدى؟ اتالارىنان بەرى كەلە جاتقان كەك جوق، ارالارىندا ولىسپەي بەرىسپەيتىن وشپەندىلىك جوق بولا تۇرا، بولمايتىن باكىن-شۇكىنگە بولا وسىنشالىق جاۋىزدىققا بارۋى نەنى تۇسىندىرەدى؟ بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ قاتىگەزدىككە بارۋدىڭ سەبەبى نە؟ ول ادام بويىنان ار كەتىپ، يمان ۇرىككەنىن، ادەپتىلىك ءسونىپ دورەكىلىك ءوسىپ شىققانىن، راقىم تۇنشىعىپ قاتىگەزدىك داۋرەندەي باستاعانىن ايعاقتايدى. كىنالى كىم؟

كىنالى توبەلەسكەن ەكى جاق، بۇزىلعان بالالار دەپ ايتا الماس ەدىم. ارينە ءۇش ءجۇز جىلدىق وتارشىلىقتان قالعان قاسىرەت داعى. تاۋەلسىزدىكتى العاننان بەرگى ۇرپاق تاربيەسىندەگى ورنى تولماس اقاۋدىڭ سالدارى. ءبىلىم، ءبىلىم دەپ جۇگىرگەنىمىزبەن (ونىڭ ءوزى رەفورمالاردان كوز اشپاۋدان تۇرادى), ادام تاربيەلەۋدى، ار مەن ۇياتتى جەتىلدىرۋدى، يمانىن بايىتۋدى ويلاماعاندىقتان مىنە،  وسىنداي ماسقاراعا جەتتىك. بۇل ءبىر وبلىستىڭ، ءبىر مەكتەپتىڭ تراگەدياسى ەمەس، ول تۇتاس قوعامنىڭ، الدىڭعى وتىزدىققا ۇمتىلعان «ۇلى دالا ەلىنىڭ» جىبەرگەن وپىعى، قولدان سۋسىتىپ وكىنىشتى تۇردە جوعالتقانى. سونان سوڭ ءۇشىنشى قاتەلىك، مەكتەپ پەن وتباسىنىڭ ارا قاتىناسىنىڭ جوقتىعى. بار بولسا دا، ەسەپكە قۇرىلعان فورمالارمەن،  جينالىستارمەن عانا جالعاسقانىن ۇعىندىرادى. ۇرپاق تاربيەسىندە شىنايى ماحاببات پەن جۇرەك سۇيىسپەنشىلىگى جوق ەكەنىن بايقايمىز.

اتتەڭ دۇنيە، جالعان-اي!... دەپ وتىرىپ اباي اتامىزعا جۇگىنەمىز. قايران دانىشپان بابا، ۇلى ۇستاز، ءسىز شولماعان قىر، ءسىز ويلاماعان ويپاڭ قالماعان ەكەن عوي! بىزدە بابالاردان جەتكەن، ابايدان جالعاسقان جارقىن جول بار. تەك جۇيەگە تۇسىرەتىن باپتاۋ، ولشەمگە تۇسەتىن ۇرپاق بولسا بولعانى!.. الىستان اربالاعانشا جاقىننان دوربالاپ «اباي جولىن» يديالوگيا ەتە بىلگەندە تۇمانعا تاپ بولىپ اداسپاس ەدىك. ويتكەنى اباي اقىندىقتىڭ قاينار كوزى، اباي دانالىعىنىڭ تىرەگى ۇلى اللانىڭ اقيقاتى بولاتىن. ءبىز سونى نازارعا المايمىز، ىلعي اينالىپ وتەمىز. «ادامدى ءسۇي اللانىڭ حيكمەتىن سەز، نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا» دەگەن ۇستازدىڭ ءسوزىن تىڭدادىق پا؟ ادامدى سۇيدىك پە؟ جاراتۋشىنىڭ حيكمەتىنە ۇڭىلدىك پە؟ بۇل كۇندە ابايدىڭ اتىن بىلمەيتىن كىسى جوق، بىراق، ابايدىڭ ءتالىمىن قۇلاققا ىلگەن، قۇنىت قويىپ تىڭداعان كىسى جوق. ىسىنە، تىرشىلىگىنە، ومىرىنە اينالدىرعان پەندە بار ما؟ ءبىز اباي ءسوزىن جاتتاتقانىمىزبەن ۇرپاق جانىنا سىڭىردىك پە؟ بويىنا ەگىپ بولاشاعىنا باعدار جاسادىقپا؟

ابايدىڭ مىنا ولەڭى جاستاردىڭ ۇرانى، قولداناتىن قۇرالى بولۋعا ءتيىس ەدى. «جاستار جىلىنىڭ جارىعى» «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەگەن ايگىلى ولەڭى دەر ەدىم. ول ولەڭنىڭ تۇتاس شۋماقتارى، جولدارى، ءار ءسوزى ىزگىلىككە، نۇرعا تۇنىپ تۇر. مىناۋ تارماقتارىنا قاراڭىزدارشى!

ورىن تاپپاي باپتانبا،

قۇمارلانىپ ماقتانبا،

ويناپ بوسقا كۇلۋگە.

بەس نارسەدەن قاشىق بول،

ادام بولام دەسەڭىز.

تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،

وعان قايعى جەسەڭىز.

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق،

بەس دۇسپانىڭ بىلسەڭىز.

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،

قاناعات، راقىم ويلاپ قوي،

بەس اسىل ءىس كونسەڭىز.

جاماندىق كورسەڭ ءنافراتلى،

  سۋىتىپ كوڭىل تيساڭىز.

جاقسىلىق كورسەڭ عيبراتلى،

ونى ويعا جيساڭىز!

وسى جولداردىڭ ءبارىن تالداماي-اق تاقىرىبىمىزعا بايلانىستى بەس اسىلدىڭ ءبىرى «راقىمعا» توقتالايىق. بۇگىنگى قوعام، ادام اتانىڭ قازاق دەگەن بالاسى وسى بەس اسىلىنان ايرىلدى، تونالىپ توزدى. وسى جولعى تراگەديا، جانتۇرشىگەرلىك توبەلەس، ادام قورلاۋدىڭ ايانىشتى كورىنىسى راقىمنىڭ جوقتىعىنان تۋىنداعانى انىق.

ول راقىمدى اتەيس قوعام، جانى اشىماس ۇستاز، مەيىرى سارقىلعان مەنمەنشىل گالستۋكتى «مۇسىندەر» بەرە المايدى. ول تاربيە  قاسيەتتى قۇراندا، ادامزاتتىڭ اسىل ءتاجى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حاديسىندە جاتىر. ۇلى اقيقاتتان الىستاعانىمىزدىڭ، جارىقتان جاسىرىنعان جارقاناتتاي قاراڭعىلىققا تىعىلىپ بەرگەن ءبىلىم، ايتقان ءسوزىڭنىڭ ناتيجەسى بۇگىنگى باسسىزدىقتى، ۇياتسىزدىقتى دالەلدەۋدە. اباي ولەڭى ونان ارى تەرەڭدەپ: «مۇنى جازعان كىسىنىڭ، اتىن بىلمە ءسوزىن ءبىل» دەپ كەسەتەدى. مەنىڭ اباي ەكەنىم، ونىڭ ماشقۇر ەكەنى ماڭىزدى ەمەس، سەنىڭ ادام بولۋىڭ، تاربيەلى، يماندى بولۋىڭ بارىنەن ابزال دەپ جار سالىپ تۇر. سول سەكىلدى بۇگىندە ونىڭ دوكتور بولعانى، مينيستر بولعانى، اكىم بولعانى ماڭىزدى ەمەس، بويانعان ءتۇرىنىڭ ادەمىلىگى ەمەس، سەنىڭ كامىل ادام بولىپ زالالسىز جانيەسى رەتىندە جاقسىلىقتىڭ كوزىنە اينالعانىڭ ماڭىزدى. اباي اتا ونان ارى ىلگەرىلەتىپ:

ءوزىڭ ءۇشىن ۇيرەنسەڭ،

جاماندىقتان جيرەنسەڭ،

اشىلارسىڭ جىلما جىل.

بىرەۋ ءۇشىن ۇيرەنسەڭ،

بىرەۋ بىلمەس سەن بىلسەڭ،

بىلگەنىڭنىڭ ءبارى تۇل.

سوزىنە قاراي كىسىنى ال،

كىسىگە قاراي ءسوز الما! - دەپ تۇجىرادى. قاراڭىزشى ادام ءوزىنىڭ ومىرىنە، ءوزىنىڭ ادام بولۋىنا دەن قويسىن دەيدى، سونان كەيىن بارىپ وزگەگە، وتانعا پايداسىن تيگىزەر. كۇڭزى ايتتى دەيتىن ءبىر سوزدە، «ءوزىن ويلاماعان ادامدى قۇداي اتىپ جەر جۇتادى» دەپ اۋىر ايتىلادى. ابايدىڭ ۇندەسۋىن كوردىڭىز بە؟

ناۋقانشىلدىقپەن «وتان ءۇشىن العا!»، «حالىق ءۇشىن العا!» دەگەنننىڭ ءبارى جالعان. ءوزىن ويلاپ ءوز باسىن دۇرىس الىپ جۇرە العان ادام عانا وتانعا، ەلگە پايداسىن تيگىزە الار. باسقانىڭ شەن-شەكپەنىنە، دارەجەسىنە، كيگەن كوستيۋمىنە قاراي قۇلاما، ىسىنە، ىلكىمدى سوزىنە قاراي سىيلا دەپ تۇر ەكەن. «سوزىنە قاراي كىسىنى ال، كىسىگە قاراي ءسوز الما» دەپ «الۋدىڭ» ەلىكتە، ۇيرەن، قابىلدا، ماقۇلدا، ىلەس دەگەن ماعىناسى بار ەكەنىن مەڭزەپ وتىر. ابايدى ايتامىز ءسوزىن تىڭدامايمىز، جاتتايمىز جانىمىزعا سىڭىرمەيمىز. دانا ءسوزدى ناقتى ىسكە، قوزعالىس باعدارىمىزعا اينالدىرماعاندىقتان، تۇتاس وقىتۋ پروگرامماسىندا اباي رۋحى جاتپاعاندىقتان راقىمسىزدىق بەل الىپ بەدىرەيگەن بەتسىزدەر، تاستان قاتتى جۇرەكتەر ورتامىزدان شىعۋدا. ادام بالاسى اقيقاتتان الىستاعان سايىن، قازاق ابايدان اجىراعان سايىن اداسا بەرمەك. توبەلەسپەن باستالعان جاستار جىلى تۋرالى جامان ايتتىڭ دەمەڭىز، شىندىق وسى.

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى

Abai.kz