كۇنى كەشە عانا، «zakon.kz» دەيتىن سايت ءسۇيىنشى سۇراپ، «رف قورعانىس مينيسترلىگى بايقوڭىر عارىش ايلاعىن پايدالانۋدى دوعارادى» دەگەن اقپاراتتى تاراتتى.  اتالعان سايتتاعى از عانا اقپاراتتى وقىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتا قۋاندىق. قۋانباي قايتەيىك، ۇشىرعانىنان قۇلاتقانى كوپ كورشىمىز بەيبىت كۇندە بالا-شاعامىزعا ۋ جۇتتىرىپ، زاپىران قۇستىردى. ول تۋرالى بۇعان دەيىن دە جازدىق. كەيىنىرەك تاعى جازارمىز...

الگى اقپاراتتان العانىمىز، رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى ءبىزدىڭ بايقوڭىردان بيىلدىققا ءبىر عانا زىمىران ۇشىرادى ەكەن. سونىمەن ءبىتتى. ءارى قاراي زىماران ۇشىرۋدى دوعارىپ، وزدەرىنىڭ «پلەسەتسك» دەيتىن ايلاعىنا تولىق كوشىپ كەتەدى ەكەن. قازاق توپىراعىنىڭ توز-توزىن شىعارعان قيراۋىقتاردان قۇتىلاتىن بولدىق دەدىك.

رەسەي بايقوڭىردان كەتتى مە، جوق پا؟

سويتكەنشە بولمادى. الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسكەن مىڭ سان اقپاراتتىڭ اراسىنان رەسەيدىڭ «tvzvezda.ru» دەيتىن سايتىنىڭ مىنا ءبىر ماتەريالى جىلت ەتە قالدى. ءدال جاڭاعى تاقىرىپ. ءدال جاڭاعى اقپارات. بىراق كرەملدىك باق-تىڭ نۇسقاسى. اشتىق، قارادىق.

سويتسەك، رف قم اۋە-عارىش كۇشتەرىنىڭ عارىشتىق اسكەرى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى يگور موروزوۆ دەگەن ادام بىلاي مالىمدەمە جاساپتى.

شىنىندا رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى ءبىزدىڭ بايقوڭىردان بيىل سوڭعى رەت زىمىران ۇشىرادى ەكەن. سودان كەيىن، ارحانگەلسكى وبلىسىندا ورنالاسقان وزدەرىنىڭ «پلەسەتسك» عارىش ايلاعىنا كوشەدى ەكەن.

جاڭاعى موروزوۆ دەگەن ادام: «بايقوڭىر بوتەن مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. سوندىقتان اسكەري جوبالار ەندى ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزدە، پلەسەتسك عارىش ايلاعىندا جۇزەگە اسىرىلادى. بيىل بايقوڭىردان ءبىر زىمىران ۇشىرامىز. سونان سوڭ، تولىق كوشەتىن بولامىز. ال بايقوڭىر ايلاعى روسكوسموستىڭ مەنشىگىنە وتەدى» دەپتى.

سوڭعى 10 جىلدا رەسەيلىك اسكەري سپۋتنيكتەر تولىق جاڭارتىلىپ بولدى. قازىرگى ۋاقىتتاعى وربيتاداعى 150 رەسەيلىك اپپاراتتىڭ 70 پايىزى رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باقىلاۋىندا. بۇل دا جاڭاعى موروزوۆتىڭ ايتقانى.

سونىمەن، تۇيگەنىمىز مىناۋ: رەسەي بايقوڭىردى ءبىرجولا تاستاپ كەتپەيدى. تەك اسكەري ماقساتتاعى زىمىراندار ۇشىرۋدى توقتاتتى. بايقوڭىردان رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى عانا كەتەدى. ال روسكوسموس ەندىگى جەردە بايقوڭىردى رف قورعانىس مينيسترلىگىمەن بولىسپەي، ءوزى بي، ءوزى قوجا بولىپ قالا بەرمەك.

رەسەي 2050-گە دەيىن بايقوڭىردان قۋساڭ دا كەتپەيدى

مىنە، جاعداي سولاي. رەسەي 2050 جىلعا دەيىن بايقوڭىردان كەتپەيدى. بىلتىر رەسەي ۇكىمەتى، روسكوسموس باسشىلىعى بىزدىكىلەرمەن كەلىسىپ، بايقوڭىردى پايدالانۋ مەرزىمىن 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتقان. ونى رەسەيدىڭ روسكوسموسىن باسقاراتىن روگوزين دەگەن سۇيىنشىلەپ حابارلاعان.

بۇل بۇل ما، قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا مەملەكەتارالىق كەلىسسوزدەر جاسالىپ، اقىرىندا ەكى مەملەكەتتىڭ بىرلەسكەن «بايتەرەك» جوباسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى پروتوكولعا قول قويعان. ول بويىنشا، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىندا زىمىران ۇشىراتىن جاڭا كەشەن سالىنادى.

ەكى تاراپ كەلىسىپ شەشكەن. قازاقستان ءوز مىندەتىنە – «زەنيت-م» عارىشتىق ينفراقۇرىلىمىن مودەرنيزاتسيالاۋدى السا، رەسەي سول كەشەننەن ۇشىراتىن ورتا كلاستى «سويۋز-5» زىمىرانىن ازىرلەيدى.  رەسەي زىمىراندى دايارلاپ، قازاقستان ونى ۇشىراتىن كەشەندى سالىپ بولعان سوڭ، وعان «بايتەرەك كەشەنى» دەگەن ات بەرىلەدى. جاڭاعى «بايتەرەكتەن» زىمىران ۇشىرۋدى 2025 جىلعا جوسپارلاعان. كەيىن، جىلدامداتىپ ۇشىرىپ جىبەرسەك دەپ كەلىسىپتى. كەلىسىپتى دە، العاشقى ۇشىرۋدى 2022 جىلعا جوسپارلاپتى. ءوتىڭىز جارىلىپ كەتسە دە راسى وسى.

بايقوڭىردا پرەزيدەنت – پۋتين  

جوعارىدا ايتتىق، گەوگرافيالىق ورنالاسۋى بويىنشا «بايقوڭىر» قازاقستان تەرريتورياسىنا كىرەدى. ال ونى جالعا الىپ وتىرعان رەسەي. «بايقوڭىردا» قر زاڭى جۇرمەيتىنى، ونداعى جۇرتتىڭ رەسەي رۋبلىمەن ساۋدا جاساپ، مەكتەپتەرىندە «پرەزيدەنتىمىز پۋتين» دەپ وقىتىلاتىنى وسىعان دەيىن تالاي مارتە جازىلدى. سول كەزدە كوشەرباەۆ «كوكەلەرىن تانىتامىن» دەپ بارىپ، اقىرىندا 6 مەكتەپتى قر بجعم پروگرامماسىمەن وقىتاتىن ەتىپ قايتقان ەدى. دەگەنمەن، «بايقوڭىردا» رەسەي زاڭى ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر، قازىر. تاقىرىپتان ءسال اۋىتقىدىق.

عارىش ايلاعىنا ورالايىق. سونىمەن، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن رەسەي 2050-گە دەيىن جالدايدى. زىمىراندارىن ۇشىرادى. سىناقتارىن جۇرگىزەدى. سول ءۇشىن اقى تولەيدى. بىلاي قاراساڭىز، «وندا تۇرعان نە بار» دەرسىز. بار. بىلمەسەڭىز، بىلدىرەيىك. كورمەسەڭىز، كورسەتەيىك...

2019 جىلى 7 «پروتون» ۇشىرادى

وتكەن جىلى رەسەي بايقوڭىردان 2019 جىلى 7 «پروتون» ۇشىراتىنى جاريا بولدى. 5 «پروتون» رەسەيلىك سپۋتنيكتەردى تولىقتىرۋ ءۇشىن، جابدىقتار جەتكىزۋگە پايدالانىلسا، تاعى 2 «پروتون» «يامال-601»-گە جابدىقتار جەتكىزۋ ءۇشىن «ەكسپرەسس-80»، «ەكسپرەسس-103» اپپاراتتارىن الىپ ۇشادى.

قازاق دالاسىنا 36 رەت «پروتون» قۇلاعان

«پروتون» رەسەيدىڭ نەگىزگى جۇك تاسىمالداۋشى زىمىرانى. ەڭ كوپ ۇشىرىلعان دا وسى «پروتون» ەكەن.  ءبىزدىڭ بايقوڭىردان 415 رەت «پروتون» ۇشىرىلعان. ونىڭ 370-ءى ءساتتى ورىندالسا، 9-ى جارتىلاي ءساتتى بولعان. ال 36 «پروتون» اپاتقا ۇشىراعان. اپاتقا ۇشىراعان دەدىك قوي. ەندى سول اپاتتار جايلى جازايىق...

اپاتتار

كەيبىر دەرەك­تەر­گە سۇيەنسەك، 600 توننالىق گەپتيلمەن ۇشاتىن «پرو­تون­نىڭ»  قازاقستان جەرىنە 36-سى قۇلاپتى.

28/02/2006. “پروتون-م” زىمىران-تاسىعىشى (زت) “ارابسات-4ا” عارىش اپپاراتىن بەلگiلەن­گەن وربيتاعا شىعارا المادى.

06/09/2007. “دجەيسيسات” سەرiگiن وربيتاعا شىعارۋ بارىسىندا “پروتون-م” تاسىعىشتىڭ ەكiنشi جانە ءۇشiنشi بولiگi ۇشۋ جولىنان اۋىتقىپ كەتتi. ول جەزقازعاننان 40 شاقىرىمداي جەرگە قۇلاپ، سول ماڭداعى ەلدi مەكەن­دەردi ابiگەرگە سالدى. قورشاعان ورتا، اينالاعا، اۋاعا، سۋعا، جان-جانۋالار مەن وسiمدiكتەرگە ەلەۋلi زالال كەلتiردi.

15/03/2008. “پروتون-م” زت تاعى دا “امس-14” بايلانىس سەرiگiن مولشەرلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى. عارىشتىق اپپارات ۋاقىتىنان بۇرىن ءبولiنiپ قالدى.

05/12/2010. “پروتون-م” زت ءۇش “گلوناسس” عارىشتىق سەرiگiن بەلگiلەنگەن وربيتاعا شىعارا الماي قۇلادى.

18/08/2011. “پروتون-م” زىمىرانى “ەكسپرەسس-ام-4” عارىش اپپاراتىن جوبالانعان وربيتاعا شىعارا المادى.

06/08/2012. “پروتون-م” زت “بريز-م” بلوگىمەن “ەكسپرەسس-مد” جانە “تەلكوم-3” سەرiكتە­رiن بەل­­گiلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى.

02/07/2013. “پروتون-م” زت “دم-03ا” بلوگى جانە “گلوناسس” اپپاراتىمەن ۇشىپ بارا جاتىپ، 17-سەكۋندتا اپاتقا ۇشىرادى.

16/05/2014. “ەكسپرەسس-ام4ر” سەرiگiن الىپ بارا جاتقان “پروتون-م” زىمىرانى باسقارۋشى قوزعالتقىشتىڭ بۇزىلۋىنان اپاتقا ۇشىراپ، ونىڭ قالدىقتارى اتموسفەرادا جانىپ كەتتi.

16/05/2015. MexSat-1 مەكسيكالىق عارىش سەرiگiن شىعارۋ بارىسىندا دا “پروتون-م” زت 500-شi سەكۋندتا كۇتپەگەن جاعداي بولىپ، اتموسفەرادا جالىن قۇشتى.

11 ميلليون گەكتار جەر رەسەيدىڭ اسكەري پوليگونى

ول از دەسەڭىز تاعى ايتايىق... ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش-پەن جارىسىپ قارۋلانۋدى ماقسات ەتكەن كسرو 1950 جىلداردان باستاپ اسكەري پوليگوندارىن قاپتاتىپ اشا باستاعان. ءبىر تاڭقالارلىعى، رەسەيدىڭ وسى اسكەري پوليگوندارىنىڭ باسىم بولىگىن قازاقستان اۋماعىندا اشۋى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى – رەسەيدىڭ ۇلكەن پوليگون الاڭىنا اينالعان جانە اينالىپ وتىر. ارينە، 1992 جىلدان كەيىن قازاق دالاسىنداعى پوليگونداردىڭ اۋماعى اجەپتاۋىر ازايدى. دەگەنمەن، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ 11 ميلليون گەكتار جەرى رەسەيدىڭ اسكەري پوليگوندارى ءۇشىن جالعا بەرىلگەن.

رەسەيدىڭ قازاق دالاسىنداعى اسكەري پوليگوندارىندا قازاقستاننىڭ ۇكىمى جۇرمەيدى جانە ءسوز بولىپ وتىرعان ايماق تەرريتورياسى جاعىنان پولشا سەكىلدى ەۋروپاداعى ءىرى مەملەكەتتىڭ اۋماعىمەن پارا-پار. قازاقستاننىڭ تۇتاستاي ەكى وبلىسىن قامتيتىن جەر.  ول تۇپتەپ كەلگەندە قازاقستاننىڭ جەرى. جالعا بەرۋ دەگەن – ول مەنشىككە بەرىپ قويۋ دەگەن ءسوز ەمەس.

ەلىمىزدە رەسەيدىڭ 7 اسكەري بازاسى ورنالاسقان

الايدا، ەلىمىزدەگى 7 بىردەي اسكەري نىساندى ارنايى كەلىسىمشارت نەگىزىندە رەسەي فەدەراتسياسىنا جالعا بەردىك. بۇگىندە 11 ملن. گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان سول جەتى بازا رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ يەلىگىندە.

1. رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №5-ءشى مەملەكەتتىك سىناق پوليگونى. قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا ورنالاسقان، ۇشۋ تراسساسى ارال تەڭىزىنەن كامچاتكا تۇبەگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان بايقوڭىر عارىش ايلاعى. 2004 جىلى جالعا بەرۋ مەرزىمى 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى.

2. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ۆ.چكالوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك №929-شى ۇشۋ-سىناق ورتالىعى. بۇل ورتالىقتىڭ شتابى استراحان وبلىسىنىڭ احتۋبينسك قالاسىندا ورنالاسقان.

3. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №4-ءشى مەملەكەتتىك ءارتۇرلى سىناق پوليگونى. 1949 جىلى قۇرىلعان بۇل پوليگون اۋماعى اتىراۋ جانە باتىس قازاقستان  وبلىستارىنىڭ باتىس ايماقتارى (نارىن قۇمى) مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ  استراحان، ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ شىعىس بولىكتەرىن قامتيدى.

4. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №10-شى مەملەكەتتىك ءارتۇرلى سىناق پوليگونى. سارى-شاعان سىناق الاڭى. بۇل سىناق الاڭىندا نەگىزىنەن اۋە كۇشتەرىنە قارسى سىناقتار جۇرگىزىلەدى. كۇنى كەشە عانا ماسكەۋدى قورعاۋعا ارنالعان زىمىرانعا قارسى قۇرىلعى سىناقتان وتكىزىلدى.

5 .№5580-ءشى سىناق جۇمىستارىن قامتاماسسىز ەتۋ بازاسى. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى №11 ەمبى مەملەكەتتىك سىناق پوليگونى. بۇل سىناق الاڭى اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا ورنالاسقان.

6. رەسەيدىڭ اۋە كۇشتەرىنىڭ عارىش اسكەرىنە قاراستى №3-ءشى زىمىران-عارىش قورعانىسى ارمياسىنىڭ راديوتەحنيكالىق جەلىسى. بۇل نىسان بالقاش كولىنىڭ بويىنداعى پريوزەرسك قالاسىندا ورىن تەپكەن.

7. قوستاناي قالاسىنداعى رەسەي اۋە قورعانىس كۇشتەرى ترانسپورتتىق اۆياتسياسىنىڭ جەكە پولكى.

ءتۇيىن. الگى ءبىر جىلى «پروتون» بايقوڭىردان ۋلى بۇلت بوپ ۇيىرىلگەندە رەسەيلىكتەر قازاق دالاسىنا، قازاقستان ازاماتتارىنا كەلگەن وراسان زور كولەمدەگى زياندى ەمەس، قالتالارىنان وتەماقى رەتىندە شىعاتىن شىعىندى ەسەپتەپ اۋرەگە ءتۇستى. ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ كوپشىلىگى «قورشاعان ورتاعا دا، ازاماتتارعا دا تونگەن قاۋىپ جوق» دەۋدەن تانبادى.

كەيىن ۇكىمەت الدىندا ەسەپ بەرگەن سول كەزدەگى «قازعارىش» اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ مىرزا: «بۇل اپات ەمەس، رەسەيدىڭ ىشكى شارۋاسى»، – دەپ سالدى.

ال «اقساقال بيلىك» پەن ۇكىمەتىنىڭ بار ويلاعانى «بايقوڭىردان رەسەيلىكتەر كەتسە، ونىڭ جۇمىسى توقتاپ، ءبىزدىڭ تابىسىمىز ورتايىپ قالادى» دەگەن قارا باستىڭ قامى عانا. قامسىز كۇندە قان جۇتىپ جاتقان قاراشانىڭ قامىن ويلاسا، ءوز ۇكىمەتى ءوستىر مە ەدى؟!

تابيعاتتى، قور­شاعان ورتانى، بابادان بالاعا ميراس بولعان قاسيەتتى توپىراقتى توزدىرعان پوليگونداردان تۇسكەن پايداعا كۇن كورەتىندەي نە باسىنا كۇن تۋدى قازاق ۇكىمەتىنىڭ؟! 10 ملن. گەكتار جەردى قالاي، قايتىپ پايدالانىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىز، تەك بولماشى تيىن-تەبەنگە ءمازبىز. ءتىپتى، ءوز جەرىمىزدەگى ءوز عارىش ايلاعىمىزدان ءوز ازاماتىمىزدى عارىشقا ۇشىرۋ ءۇشىن رەسەيگە 20 ميلليارد تولەيمىز. ءبىز سونداي مىقتىمىز عوي...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz