ماتەماتيكادا كەرەمەت جاڭالىقتار اشىپ، الەمدىك عىلىمعا «الگوريتم»، «الگەبرا» ۇعىمدارىن سىيلاعان ارال تەڭىزى ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن ءال حورەزميدەن مىناداي ناقىل ءسوز قالعان كورىنەدى:

«ەگەر ايەل يماندى بولسا، مۇنى – 1 دەڭىز. ال ەگەر ايەل وعان قوسا سۇلۋ بولسا، وندا وعان 0-ءدى قوسامىز، سوندا 10 بولادى. ەگەر ايەلءدىڭ بايلىعى بار بولسا، وعان تاعى 0-ءدى قوسامىز، سوندا الگى ونىمىز 100 بولادى. سونىمەن بىرگە ايەل تەكتى اۋلەتتەن شىقسا, وعان تاعى 0-ءدى قوسامىز، سوندا 1000 بولادى. ەگەر ەڭ الدىنداعى 1 سانىن (ياعني، يماندى) ءوشىرىپ تاستايتىن بولساق, وندا مۇنىڭ ءبارى دە قۇر ءنولگە اينالادى» – دەگەن ەكەن.

تۇسىنە بىلگەنگە كەرەمەت ءتامسىل. ارينە، ايەلدىڭ تاربيەسى، ونىڭ يمانى ءبارى اۋاداي كەرەك. وعان ەشقانداي داۋ ايتقالى وتىرعان جوقپىن. ۇلتتىڭ اناسى دا وسى ايەل. الايدا اتاقتى ويشىلدىڭ وسى سوزدەرىن وقىپ وتىرعان مەنىڭ ويىما ايەلدىڭ تاربيەسى ەمەس، قازاقتىڭ ءونىمسىز كۇيكى تىرلىگى ەلەستەپ كەتتى. مەن ەشقانداي عۇلاما عالىم نەمەسە كەرەمەت ماتەمتيك ەمەسپىن. ءجاي، عۇلامانىڭ وسى سوزدەرى تەك ايەلگە عانا ارنالماعان دەگەن وي كەلدى باسىما.

بىزدە جىل سايىن بيۋدجەتتەن ميللياردتاعان قاراجات ءبولىنىپ ونەركاسىپتى، تەحنولوگيانى، جاڭا يننوۆاتسيانى، ەكونوميكانى دامىتۋعا، ادامداردىڭ ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋعا، ءتۇرلى جيىندار مەن كونفەرەنتسيالار، سيمپوزيۋمدار مەن جىلتىراعان كەزدەسۋلەر وتكىزىلۋگە جۇمسالادى. جارايدى، بۇلاردىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا  كەرەك دەلىك. ءبىر ورگانيزمنىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرىپ، كىمنەن نەنى جاسىرايىق، بۇگىن اشىلىپ، ەلباسىمىز قىزىل لەنتاسىن قيعان زاۋىت ءبىر جىلعا جەتپەي جابىلىپ، كەشە سالىنعان جول جارامسىز بولىپ، ايقايلاپ ءجۇرىپ سالىنعان جۇزدەگەن كۆ.مەتر تۇرعىن ۇيلەردىڭ كوبى تەحنيكالىق اقاۋى شىعىپ، كەيبىرى قيراپ قالىپ جاتقانى بەلگىلى. استىق ەگەمىز دەپ ونى ساقتايتىن قويما بولماي قانشاما ەگىن دالادا قار باسىپ، ءشىرىپ جاتادى. «شىڭعىسحان الەمدى اسكەرمەن جاۋلاسا، قازاقستان الەمدى ەتپەن جاۋلايدى» دەپ ۇكىمەت وتىرىسىندا بايانداما جاساپ،  ارتىنشا قىتايعا 900 تەڭگەگە تىققىشتاپ وتكىزگەن سول ەتتى ءوز حالقىمىز 1500 تەڭگەگە ساتىپ الىپ جاتادى.

ءارى قاراي تىزبەلەي بەرسەم ءسىز جالىعاسىز. سەبەبى ءسىز دە، مەن دە ءبىر ەلدە تۇرىپ جاتىرمىز. ءبىلىپ وتىرىمىن، مۇنىڭ ءبارىن سىبايلاس جەمقورلىققا جابا سالۋعا بولادى. ول دا دۇرىس. بىراق ەسىڭىزدە بولسىن، ادام بالاسى بىزگە دەيىن اۋىرعان، مىڭ جەردەن تەحنولوگيا دامىسا دا ول اۋىرا بەرەدى. قانشا جەردەن نەشە ءتۇرلى ءدارى-دارمەك ويلاپ تاپساڭىز دا اۋرۋدى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. سول سياقتى سىبايلاس جەمقورلىق  تا بىزگە دەيىن بولعان، بىزدەن كەيىن دە بولا بەرەدى، وعان ەشقاشان كۇمان كەلتىرمەڭىز. ول ەشقاشان جويىلمايدى. تەك ءبىز ونىمەن ۇدايى كۇرەسە بەرەمىز، كۇرەسە بەرەمىز. بۇل بىتپەيتىن، شەتى دە شەگى دە جوق ماڭگىلىك مايدان. ءجا، بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. حورەزمي قاريانىڭ مىسالىنداي وسىلاردىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ كورەيىكشى.

«ەگەر ەلىمىزدە  ىرگەلى عىلىمدار مەن قولدانبالى عىلىمدار مىقتى دامىسا ونى - 1 دەڭىز. ەگەر ەلىمىز جاڭا وزگەرىستەر، جاڭا يننوۆاتسيالار ەنگىزۋگە قۇمار بولسا وعان 0-ءدى قوسىڭىز، سوندا 10 بولادى. ەگەر ەلىمىز حالقىنىڭ الەۋمەتتىك قورعالۋىن، دەنساۋلىعىن جاقسارتىپ ءتۇرلى جەڭىلدىكتەرىن ەنگىزسە وعان تاعى 0-ءدى قوسىڭىز، سوندا 100 بولادى. سونىمەن قاتار ەلىمىز جەڭىل جانە اۋىر ونەركاسىپتى قولعا الىپ، ەكونوميكانى كوتەرسە، «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» وتكىزسە، ەلدىڭ ماسەلەسىن تالقىلاسا، بيىك مىنبەلەردەن باياندامالار وقىپ جاتسا وعان تاعى 0-ءدى قوسىڭىز، سوندا 1000 بولادى. ەندى قاراڭىزشى، ەڭ الدىنداعى 1-ءدى (ياعني ءبىلىم مەن عىلىمدى) ءوشىرىپ تاستايتىن بولساڭىز ءسىزدىڭ شەت ەلدەن اكەلگەن سۋ جاڭا تەحنولوگياڭىز،  كۇن سايىن ءوتىپ جاتقان جينالىس، كەڭەسىڭىز، دەنساۋلىقتى جاقسارتام، جالاقىنى كوتەرەم، ەكونوميكانى دامىتام دەپ تىراشتانعان بۇكىل ارەكەتىڭىزدىڭ ءبارى دە 0-گە اينالىپ شىعا كەلەدى».

ءبىر عانا اقيقات شىندىق بار. ءبىلىم مەن عىلىم دامىمايىنشا ەشقاشان كوسەگەمىز كوگەرمەيدى. ەشقاشان! بىزگە ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمنىڭ دامۋىنا (اسىرەسە ىرگەلى عىلىمعا) مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قولداۋى كەرەك. وسى كەزگە دەيىن كوزگە تامىزعانداي ەتىپ جىرمشىلاۋدىڭ ەندى رەتى جوق. بۇل سونشالىقتى ۇلكەن تاۋەكەلدى قاجەت ەتەتىن، ەرتەڭ قايتپاي قالادى-اۋ دەپ قورقاتىن سالا ەمەس. عىلىم مەن بىلىمگە قۇيعان قارجى ون ءتىپتى ءجۇز ەسەلەپ كەرى قايتادى.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 2018 جىلى ۇكىمەتتىڭ قورىتىندى وتىرىسىندا يگەرىلمەي قالعان ميللياردتاعان قارجى بيۋدجەتكە كەرى قايتارىلدى. ەگەر وسىنشاما قارجىنى ءبىلىم مەن عىلىمعا قۇيساڭىزدار جينالىستا تەرلەپ، اقشانى قايدا جۇمسايمىن دەپ باس قاتىرماس ەدىڭىزدەر.

ەڭ قىزىعى جەر كۇندى اينالاتىنىن  سوناۋ ورتا عاسىردا دالەلدەنىپ تاستاعانىمەن ريم پاپالارى ونى ەشقاشان مويىنداعان ەمەس. قاسارىستى، قىرسىقتى، قولىنان كەلگەن بار قيتۇرقىلىقتى قولدانىپ كوردى. بىراق اقيقاتتان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. امالى قۇرىعان ۆاتيكان 1992 جىلى ارادا 350 جىل وتكەندە جەر كۇندى اينالاتىنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

ال ەلىمىزدىڭ بولاشاعى عىلىم مەن بىلىمگە تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداۋ ءۇشىن بىزگە قانشا ۋاقىت كەرەك؟

رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz