اڭگىمە شىڭعىس حان جايىندا. تاريحتى اداستىرعان ءارىبىمىز – «ڭ».

وسەكەڭ – وسپانحان اعامىز – بۇل ارىپكە ءسوز باسىندا كەلەتىن ءبىر ءسوز تاۋىپ بەرگەن، ول – ءڭوڭ، ايسبەرگ. شىڭعىس حان تاريحى دا تاپ سول ڭوڭگە ۇقسايدى: بەتىندە – ءبىر وتىرىك، استارىندا ادام اداساتىن ايلا-شارعى. شىڭعىس حان جايىنداعى بۇكىل تاريحتى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن «ڭ» ءارىبى ەڭ اۋەلى «موڭعول» سوزىندە بولىپ، ودان «موعول» ءسوزى پايدا بولعان با الدە كەرىسىنشە مە؟ سودان بارىپ «شىڭعىس حان موڭعول ما، موعول ما؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

موڭعول قاي تىلدە سويلەيدى، موعول قاي تىلدە سويلەگەن؟ ال شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى قاي تىلدە سويلەگەن؟ وعان دالەل، كۋا بار ما؟ بار بولسا، كانە؟

شىڭعىس حان موڭعول بولسا دا، موعول بولسا دا، تۋىپ-وسكەن جەرىن تاريح ءدال، دالەلمەن ايتتى ما؟

كازىرگى «موڭعول» دەپ جۇرگەن حالىقتى بۇرىن قازاق «ويرات» دەگەن. ويراتقا شوروس، حوشوۋىت، ءدۇربىت، تورعاۋىت تايپالارى جاتادى. قازاق ولاردى «قارا قالماق» دەپ اتاعان. ال حالحا تايپاسىن «قۇبا قالماق» اتاعان. سوندا بۇكىل موڭعولدىڭ جالپى اتى – قازاق ءۇشىن تەك قالماق.

قازاق پەن قالماق 250 جىلدان استام سوعىسىپتى. بىراق قازاق قارا قالماقتى دا، قۇبا قالماقتى دا ەشقاشان موڭعول دا، موعول دا دەمەگەن.

ەندى كۋاگە تاريحي دەرەكتەردى تارتايىق.

ءبىرىنشى كۋا – پلانو كارپيني. كىتابىنىڭ اتى – «يستوريا مونگالوۆ». ءبىز بۇل كىتاپتىڭ  1993 – جىلى الماتىدا «عىلىم» باسپاسىنان شىققان نۇسقاسىن نەگىزگە الامىز.

تاريحتان بەلگىلى، شىڭعىس حان 1227 – جىلى قايتىس بولعان. ال يتالياندىق كارپيني ول قۇرعان مەملەكەتكە 1245 – جىلى جازعىتۇرىم كەلىپ، 1246 – جىلى كۇزدىڭ سوڭىندا قايتادى. بۇل كەز – ەلدى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى كۇيىك حان باسقارعالى جاتقان كەز. شىڭعىس حان ولگەلى بار-جوعى 18 (ون سەگىز) جىل بولعان.

ول اۋەلى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ حاننىڭ ۇلى سارتاقتىڭ اۋىلىنا كەلەدى. «باتۋ» ءسوزى قازاقتىڭ «قاتۋ»، «ۇتۋ»، «باسۋ» سەكىلدى سوزدەرىنىڭ جاسالۋ جولىنا ۇقساس جاسالىپ، باتىل دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال سارتاق – «سارى» جانە «تاق» سوزدەرىنەن قۇرالعان قوس ءتۇبىرلى تۇرىك ءسوزى، ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس ورتاداعى «ى» دىبىسى ايتىلمايدى، كازىر دە قازاقتار «سارعالداق»، «سارتوبە»، «سارجايلاۋ» دەپ، ورتاداعى «ى» دىبىسىن قالدىرىپ سويلەيدى، قالدىرىپ جازادى.

كارپيني كىتابىنىڭ اتالۋىنداعى «موڭعال» ءسوزى تۇپنۇسقادا دا سولاي ما الدە اۋدارماشى  وزگەرتكەن ءسوز بە، ونى مەن بىلمەيمىن.

باتۋ ورداسى يتيل وزەنىنىڭ بويىندا ەكەنى ايتىلادى. ونىڭ قازاقشاسى – ەدىل. ول – ەجەلدەن تۇرىك ءسوزى، «اعىل-تەگىل»، «مول» سوزىمەن تەكتەس.

ال كارپيني كەلە جاتقان ۇلى قاعاننىڭ مەكەنى نايمان مەن ۇيعىردىڭ شەگاراسىندا. ەدىل مەن وسى ەكى اراعا ونىڭ بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان. دەمەك بۇل ولكەنىڭ شەگاراسىن بەلگىلەگەن ادام – شىڭعىس حان. ول – قاعان كۇيىك پەن باتۋ حاننىڭ اتاسى. ول شەگارا بۇل كۇندە ءبىراز تارىلدى، الايدا نەگىزى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ساقتالىپ قالدى.

«شىڭعىس» ءسوزىنىڭ توركىنى موڭعول تىلىندە انىقتالمايدى. ال ونىڭ قازاق تىلىندە «شىڭقۇز» ەكەنىن، ءارى شىڭداي بىيىك، ءارى قۇزداي تەرەڭ دەگەن ماعىنا بەرەتىن ءسوز ەكەنىن  1776 – جىلى جازىلعان «ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىندە قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى جازسا (1993 – الماتى، 85 – بەت), ەكى ءجۇز جىلدان كەيىن ونى ساكەن سەيفۋللين دە جازادى.

«قازاق تاريحىنان قىسقاشا ماعلۇمات» دەگەن ەڭبەگىندە ساكەن سەيفۋللين: «1206 – جىلى وزىنە شىڭعىس حان دەگەن ات العان. شىڭعىس حاننىڭ تۋما اتى – تەمۋشىن (تەمىرشىڭ) ەكەن...

1206 – جىلى تەمىرشىڭ رۋ باستىقتارىن شاقىرىپ قۇرعان ۇلكەن جىيىلىسىندا (قۇرىلتايىندا) جيىلىپ وتىرعان توپقا شىعىپ ءسوز سويلەپ: «تەمىرشىڭ حان ەندى كىشكەنە حان ەمەس، بۇل ەندى ۇلى، بيىك حان بولدى. كوكتەگى ءتاڭىردىڭ ءامىرى بويىنشا، مۇنىڭ ەسىمى ەندى «شىڭ-قۇزحان» بولسىن!» – دەپ جار سالعان قوڭىرات رۋىنان مەڭلەكە بالاسى «ءتاڭىرى بۇتى» اتانعان كوكشە دەگەن باقسى شىڭعىس (شىڭ-قۇز) اسكەرىنىڭ باستىعى بولعان. (الماتى، 2007, «قازىعۇرت» باسپاسى، 7 – توم، 13, 14 – بەت ).

مۇنى ايتقاندا قوڭىرات كوكشە باقسى، ارينە، موڭعولشا ەمەس، تۇرىك تىلىندە سويلەگەن. سەبەبى قوڭىرات – قازاق تايپاسى. موڭعول تىلىندە «شىڭ» دا، «قۇز» دا – «ورگيل» (361, 195 – بەت). بۇل دەرەكتى مەن  1977 – جىلى ۋلاان بااتار قالاسىنان شىققان «قازاقشا – موڭعولشا سوزدىكتەن» الىپ وتىرمىن. الدا دا سويتەم.

جانە ءبىر باسى اشىق نارسە: قوڭىراتتار ەشقاشان موڭعول موڭعول بولعالى موڭعول جەرىندە تۇرعان ەمەس. ال سوندىقتان قوڭىرات مەڭلەكەنىڭ موڭعول جەرىندەگى شىڭعىس حانعا قالاي اكە بولىپ جۇرگەنىن (ەسۋگەي ولگەن سوڭ ولەڭ سوعان تيگەن) ەلەستەتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس.

كۇيىك بيلەگەن جەردە قالالاردىڭ جوق ەكەنىن ايتا كەلىپ، تەك كاراكارون دەگەن عانا قالاسى بار، بىراق ءبىز ونى كورمەدىك، جارتى كۇندىك جەردەن جانىنان ءوتىپ، يمپەراتوردىڭ سىر – وردا اتالاتىن باستى سارايىنا كەلدىك دەيدى كارپيني (22 – بەت).«كاراكارون» دەپ وتىرعانى، ارينە، قاراقورىم. «قارا» دەگەن – موڭعولشا «حار» (177 – بەت), قورىم – ساگا (190 – بەت). دەمەك بۇل قالا موڭعولدىكى ەمەس. ويتكەنى «قارا» دا،  «قورىم» دا قازاقتىڭ ءسوزى: قارا – ءتۇستى بىلدىرەدى، قورىم – تاۋ بەتكەيىندەگى ءبىر-بىرىمەن بىرىكپەگەن ۇساق تاستىڭ جيىنتىعى.

شىڭعىس تا، ونىڭ ۇرپاقتارى دا موڭعول بولسا، نەگە ورتالىق قالاسىنىڭ اتىن موڭعولشا قويماي، قازاقشا اتاعان دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋماي ما؟

«سىر – وردا» دەپ وتىرعانى، ارينە، سارى – وردا. ويتكەنى كارپينيدىڭ وسى كىتابىن قىتايشادان اۋدارعان تىلەۋبەردى ابەنايۇلى «سارى – وردا» دەپ دۇرىس اۋدارعان            (پلانو كارپيني «موڭعال تاريحى»، الماتى، «شاپاعات – نۇر» باسپاسى، 2013 – جىل، 20 – بەت).«سارى» دەگەندى موڭعولدار «شار»  (265 –بەت ), «وردانى» «ورد» دەيدى ەكەن   (235 – بەت). دەمەك  بۇل دا موڭعولدىڭ ءسوزى ەمەس، قازاقتىكى.

وسى سىر – وردا تۇرعان ەلدە شوشقا دەگەن مۇلدە جوق دەيدى كارپيني (24 – بەت). قازاق شوشقانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن باقپايدى.

ەدىل مەن سارى – وردا اراسىنداعى ەلدى كارپيني «تاتارى» دەپ اتايدى. ۇيلەرىندە قۇلپى بولمايدى دەيدى (31 – بەت). جانە ولاردا نان جوق دەپ جازادى. ۇلكەندى سىيلاۋ بۇل ەلدە باستى سالت، ۇلكەندى سىيلاماعاندى جازالايدى دەيدى (32 – بەت). قىز دا، ايەل دە اتقا مىنەتىنىن ايتادى. ۇيگە تابالدىرىقتى باسىپ كىرگەن ادامدى ءولىم جازاسىنا كەسەدى دەيدى.

ءبارى – قازاققا ءتان ادەت.

بۇل ارا ءبىر كەزدە «مونگال» اتالعان، وندا ءتورت حالىق تۇرعان، ءبىرىنشىسى – يەكە مونگال، ياعني ۇلى مونگال; ەكىنشىسى – سۋ – مونگال، ولار ءوزىن «تاتار» دەپ اتايدى، «تاتار» اتالاتىنى سۋ بويىندا تۇرادى، ءۇشىنشىسى – مەركىت  اتالادى، ءتورتىنشىسى – مەكريت نەمەسە سۋ – تاتار دەيدى     (33 – بەت). «كەرەيىت» دەگەندى كارپيني «مەكريت» دەپ وتىرعان بولۋ كەرەك.

«يەكە» دەپ وتىرعانى – كونە تۇرىك ءسوزى، «ۇلكەن» دەگەن ماعىنا بەرەدى، كازىرگى كەزدە ۇلكەن كىسىلەردىڭ اتىنا قۇرمەت رەتىندە قوسىلىپ ايتىلادى: تۇرعاندى تۇر-ەكە، نۇرلاندى نۇر-ەكە دەيمىز، ت.س.س. ال ول كەزدەگى «سۋ» مەن كازىرگى «سۋدىڭ» ايىرماسى جوق، كارپينيدىڭ «ۆوديانىە مونگالى» دەگەنى – وعان دالەل. «سۋ» دەگەندى موڭعولدار «ۋس» (278 – بەت) دەيدى. سۋدى كونە تۇرىكتەر دە «ۋس» دەگەن. شىڭعىس حان يەكە موڭعال ەكەن. «ولار ءوزىن «تارتار» دەپ اتاعان»، – دەگەندى دە ايتادى كارپيني.

«تاتار» دەگەندى «تارتار» دەۋشىلەر تاريحتا بار. ءسوزدىڭ قۇرىلىمى مەن تەگى جاعىنان بۇل ەكى ءسوز دە تۇرىك ءسوزى. تارتار، ۇرسار، قۇرتار، تاتار، ساتار، جاتار دەگەن سوزدەردىڭ قۇرىلىمى – ءبىر. «تارتار» دەگەن تارتىپ الۋدى بىلدىرسە، «تاتار» دەگەن ءدام تاتۋدى اڭعارتادى. ءدال ماعىناسى بۇگىنگى كۇندە كومەسكىلەنگەن.

يمپەراتور، ياعني كۇيىك قاعان سالعان قالا ومىل، ياعني ەمىل اتانىپتى (34 – بەت). بۇل دا كونە تۇرىك سوزىنەن تۇراتىن ءسوز، «ەمۋ» سوزىمەن توركىندەس. كۇيىك حان «بۇكىل تاتاردى وزىنە قۇل قىلىپ الدى» دەيدى كارپيني (34 – بەت).

اسكەري تەرمىندەردى كارپيني تۇپنۇسقادا قالاي جازعانى بەلگىسىز، اۋدارمادا ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى جانە تۇمەنباسى دەپ ورىسشا بەرىلگەن. «تۇمەندى» «تما» دەپتى. «تىم كوپ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن بۇل ءسوز – ورىس تىلىندە بۇگىنگە دەيىن «تما».

«تاتارى ياۆليايۋتسيا ۆلادىكوي ناد جيتەليامي»، – دەيدى كارپيني (50 – بەت). ونىڭ جازۋىنا قاراساق، مۇنداعى جەردىڭ قوجاسى – تاتارلار، ال مونعالدار – ولاردىڭ  باسشىسى. دەمەك تاتار مەن مونعال – بىرتەكتەس حالىق.

«تاتارلاردىڭ ويى، قولدارىنان كەلسە، جەر ءجۇزىن باعىندىرىپ الۋ»، –  دەيدى كارپيني         (52 – بەت ). بىرەسە «تاتار» دەپ، بىرەسە «موڭعال» دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءتۇبى ءبىر-اق حالىق ەكەنى وسىدان-اق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

كۇيىك حاننىڭ باتۋدان جوعارى ەكەنىن ايتا كەلىپ، «نا يح يازىكە يمەنۋيۋششەيسيا كان، كۋيۋك»، – دەيدى (53 – بەت). «كان» دەگەنى، ارينە، «حان»، بۇل اراداعى ءۇتىر – اۋدارماشىنىڭ نەمەسە باسپانىڭ قاتاسى. «حان كۇيىك» قوي، ءبىرى – لاۋازىمى، ءبىرى – اتى. بۇل ەكەۋى دە ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ ءسوزى. دەمەك ول ءتىل – تۇرىك ءتىلى، ونىڭ ىشىندە كازىرگى قازاقتىڭ بۇرىنعى ءتىلى. كۇيىككە ءتىل قاتقىسى كەلگەندەر: «كۇيىك!» – دەپ اتىن اتاماي، «حان!» – دەپ لاۋازىمىن قوسا سويلەگەن عوي.

«رۋس جەرىنىڭ كوبىن تاتارلار قىردى»، – دەيدى كارپيني (59 – بەت). دەمەك ورىستاردى بيلەگەن كازىرگى موڭعولدار ەمەس، مونعال مەن تاتارلار. ولار بيلەگەن جەردە ءتورت ۇلكەن وزەن بارى ايتىلادى: دنەپر، دون، ۆولگا، يايك. «دنەپر» ءسوزىنىڭ توركىنى «ءنوپىر» ءسوزى بولار دەپ ويلايمىن، اعىسى قاتتى بولسا كەرەك، ال «دون» دەپ وتىرعانى – ءدوڭ، تۇرىك ءسوزى (قازاق). «ۆولگا» دەگەنى، ءسىرا، اۋدارماشىنىڭ ءسوزى، ول كەزدە ول وزەن ەدىل (يتيل) اتالعان. ال «يايك» دەگەنى – جايىق. ءتورت وزەننىڭ بىردە-ءبىرى كازىرگى موڭعول حالقىنىڭ تىلىندە اتالماعان.

«باتۋ وچەن ميلوستيۆ ك سۆويم ليۋديام»، – دەيدى (63 –بەت).

«كانگيت جەرىنە كەلدىك»، – دەپ (63 – بەت), يانكينت، بارحين، ورناس اتتى مەكەندەردى اتايدى  (64 – بەت) «كانگيت»  قاڭلى  بولسا،     يانكينت – جانكەنت، بارحين – بارشىن،   ورناس – ورناس بولار. ءبارى دە ەجەلگى قازاق سوزدەرى.

كارپينيدىڭ جازعاندارىن مۇقىيات قاراپ وتىرساڭ، ول كازىرگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرىنە جەتپەي، سارى – وردادان قايتقان. جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبارى كونە قازاق تىلىندە. بۇل نە سوندا؟ ءبىزدىڭ قاتەلىك پە، تاريحتىڭ قاتەلىگى مە؟ الدە شىڭعىس حان ولگەلى بەرگى ون سەگىز جىل ىشىندە بۇكىل موڭعول تەز ارادا تۇرىكتەنىپ كەتكەن بە؟

كارپيني كۇيىكتى ۇلى قاعان سايلاۋ راسىمىنە قاتىسادى. ونى قاعان سايلايتىن كۇنى قاتتى بۇرشاق جاۋىپ، سايلاۋ كەلەسى كۇنگە قالدىرىلادى.

وسى ارادا اۋدارماشىنىڭ ءتىل بىلمەۋشىلىگى شىندىقتى قالاي بۇلدىرەتىنىنە كوز جەتكىزەتىن ءبىر مىسال بار. ورىس تىلىندە: «بولەە 160 چەلوۆەك ۋتونۋلو تام جە پري دۆورە»، – دەسە (32 – بەت), تىلەۋبەردى ابەنايۇلى اۋدارعان قازاقشادا: «160 شاقتى ادام تۇگەلدەي بۇرشاق سۋىنا مالشىندى»، –دەلىنگەن (17 – بەت). «ۋتونۋلو – سۋعا باتىپ كەتتى» دەگەندى بىلدىرەدى. سۋعا باتىپ كەتۋ مەن سۋعا مالشىنۋدىڭ» اراسى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟

كارپينيدىڭ ءبىز ءۇشىن وتە ءبىر تىڭ دەرەگى مىناۋ بولار.

كۇيىك ۇلى حان، ياعني قاعان سايلانعاننان كەيىنگى جاعدايدى جازا وتىرىپ بىلاي دەيدى: «…تام نا ودنوي پرەكراسنوي راۆنينە، ۆوزلە نەكوەگو رۋچيا مەجدۋ گورامي، بىل پريگوتوۆلەن درۋگوي شاتەر، نازىۆاەمىي ۋ نيح زولوتوي وردوي» (67 – بەت). بۇل، ارينە، التىن وردا دەگەنى. ال «التىن وردا» قازاقتىڭ ءسوزى مە، موڭعولدىكى مە؟

التىندى  موڭعولدار – «الت» (25 – بەت), وردانى – «ورد» دەسە (235 – بەت), وندا نەگە «التورد» دەپ جازبايدى كارپيني؟ ال اۋدارماشىنىڭ اتاۋ ءسوزدى ءوز اتالۋىندا جازباي، «زولوتايا وردا» دەپ ورىس تىلىندە جازۋىنىڭ    ءوزى – ادىلەتسىزدىك. اتاۋ ءسوز (جالقى ەسىم) اۋدارىلماي، ءوز اتالۋىنشا «التىن وردا» دەپ جازىلۋى كەرەك-ءتى.

قازاقتا «ءبىر جوقتى ءبىر جوق تابادى» دەگەن ءسوز بار. ءبىز ۇنەمى التىن وردا اتى اتالسا، ونى ەدىل بويىنان ىزدەيمىز عوي، ال كارپيني ونىڭ قاراقورىم قاسىندا ەكەنىن جازىپ وتىرعان جوق پا؟ دەمەك باتۋ التىن وردانىڭ ەدىل بويىنداعى بيلەۋشىسى بولعانى عوي؟ ال التىن وردانىڭ باستى يەسى – قاراقورىمداعى كۇيىك.

ەندى شىڭعىس حان قازاسىنان سوڭ 26 جىلدان كەيىن، ياعني 1253 – جىلى شىعىس ەلىنە ساپار شەككەن گيلوم رۋبرۋكتىڭ «پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىە سترانى» اتتى كىتابىنە كوز سالىپ كورەيىك (بۇل دا كارپينيدىڭ كىتابىمەن بىرگە باسىلعان. الماتى، «عىلىم» باسپاسى، 1993ج.).

كارپيني كۇيىك حان تۇسىندا كەلسە، رۋبرۋك موڭكە حان بيلەپ تۇرعان كەزدە كەلەدى. ول دا الدىمەن سارتاققا سوعىپ، سونان سوڭ باتۋ ورداسىنا بارادى. ول بىراق تاتاردى «تاتار» دەگەنمەن، مونگالدى  «موال» دەپ جازادى. بۇل، ارينە، «موڭعول» دەگەن ءسوز ەمەس، الايدا ۇندەستىك زاڭى بويىنشا سويلەيتىن تۇرىكتىڭ دە تازا ءسوزى ەمەس، ويتكەنى ۇندەستىك زاڭىمەن سويلەيتىن ەلدە ەكى داۋىستى دىبىس ءتۇبىر سوزدە قاتارلاس كەلمەيدى. سوندىقتان «موال» سوزىندە ورتاداعى «و» مەن «ا» – نىڭ اراسىندا تاعى ءبىر دىبىس بار بولادى، ونى رۋبرۋك، ءسىرا، ايتا الماعان. ال ول ايتا الماعان دىبىس «ع»  بولۋى مۇمكىن. سوندا «موعال»، «موعول» دەگەندى رۋبرۋك «موال» دەپ وتىرعان بولۋى مۇمكىن.

«موال نەمەسە تاتارلار» (80 – بەت) دەپ، رۋبرۋك ولاردى تەڭەستىرىپ جازادى. ەكەۋىنىڭ ول ءۇشىن ايىرماسى جوق.

ولاردىڭ نەگىزگى سۋسىنى قىمىز (كۋمىس) ەكەنىن جازادى (82 – بەت). ونى موڭعولدار «اشىتۋ ايراگ» نەمەسە «اشتۋ ايراگ» دەيدى ەكەن (جوعارىدا ايتقان سوزدىك، 204 – بەت). ءوزىنىڭ نەگىزگى سۋسىنىن وزگە تىلدە ايتاتىن بولعانى ما موڭعولدىڭ؟ ونى رۋبرۋك «كوبىلوە مولوكو» دەپ انىق جازعان. «كارا – كوسموس ت.ە. چەرنىي كۋمىس»، – دەيدى ول   (84 – بەت). ونى سىيلى ادامدارعا ارناپ ازىرلەيدى ەكەن. سارتاق، كۇيىك، موڭكە – ءبارى موڭعول بولسا، نەگىزگى سۋسىندارىنا قازاقتىڭ «قىمىز» دەگەن ءسوزىن پايدالانعاندارى قالاي؟ جانە ولار سۇتتەن «گريۋت» جاسايدى ەكەن (84 – بەت). ونىسى، ارينە، قۇرت. قازاق ءسوزى. ال موڭعولدار ونى «اارۋل» دەيدى ەكەن (199 – بەت). سۋسىنىن دا، تاماعىن دا قازاقشا اتايتىن بۇل موڭعول سوندا قانداي حالىق؟

ول جەردە «سوگۋر» (85 – بەت) اتالاتىن سارشۇناق كوپ دەيدى رۋبرۋك. «سوگۋرى»، ارينە، سۋىر . ونى موڭعولدار «تارباگا» دەيدى (279 – بەت). بۇعان قاراعاندا، موڭعولدار موال دا، تاتار دا ەمەس. ويتكەنى ولاردىڭ ءتىلى دە، ءسوزى دە باسقا.

ول ارادان «اركال» (85 – بەت) دەپ اتالاتىن اڭ كورگەنىن جازادى. ونىسى – ارقار. ارقاردى موڭعولدار «ارگال» (31 – بەت) دەيدى.

سۇتتەن «ايرا» جاسايتىنىن جازادى. ايراندى موڭعولدار «ساراگ» دەيدى (20 –بەت). ۇقسامايدى.

حريستياندار قىمىز ىشپەيتىنىن ايتا كەلىپ، كوماندار ىشىندە «كاپچايت» اتتى ەل بار ەكەنىن ايتادى (94 – بەت). ءتىلى كەلمەي مە الدە دۇرىس ەستىمەي مە، «قىپشاق» دەگەندى سولاي جازىپتى. ال مەنىڭ بىلۋىمشە، قىپشاقتار ەشقاشان موڭعولعا جاتپاعان.

ول ەل بالىقتىڭ ءبىر ءتۇرىن «چەباك» (95 –بەت) دەيدى ەكەن. «شاباق» دەگەندى موڭعولدار «ۋىلدىرىق» دەيتىن كورىنەدى (343 – بەت). «حان» دەگەندى «حاان» (343 – بەت), مەرگەندى – «مەرگەن» (218 – بەت), باتىردى – «بااتور» (57 – بەت) دەيدى ەكەن.

سارتاق جانىندا ونىڭ قاتاي دەگەن قىزمەتكەرى: «ونى حريستيان دەمەڭدەر،  ول – موال»، – دەپتى. ول «موال» دەپ اتاۋدى ۇناتادى ەكەن (98 – بەت).

ونىڭ ەستۋىنشە، ەرتە كەزدە موال حالقىنىڭ ىشىنەن چينگيس دەگەن كاسىپكەر شىعىپتى.

«موالدار بۇرىنعى اتتى جويىپ، ءوز تاتار-موالىن جوعارلاتقىسى كەلەدى»، – دەيدى رۋبرۋك (104 – بەت). بۇعان قاراعاندا، موالدىڭ ءوزى تاتارلاردىڭ اراسىنان شىققانى ايقىن كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

باتۋدىڭ الدىنا كىرگەندە رۋبرۋك ءوزىنىڭ جۇرەكسىنگەنىن جازادى. «دۆور نا يح يازىكە نازىۆاەتسيا «وردوي»، چتو زناچيت سەرەدينا»، –دەپتى  (104 – بەت). «وردا» ءسوزىنىڭ تەگى «ورتا» سوزىنەن دەگەنى ورىندى شىعار دەپ ويلايمىن. ونداي ماعىنا موڭعول تىلىندە جوق.

موڭكە دەگەندى مونگۋ دەيدى. باتۋدان موڭكەگە دەيىن ءتورت اي جول ءجۇرىپ جەتەدى. سول ارانىڭ ءبارى موالدار مەن تاتارلاردىڭ بيلىگىندە  ەكەنىن ايتادى. جولدا كانگلە جەرىنەن وتەدى. قاڭلى دا موالدارعا قاراعان ەل ەكەن. ەتيل جانە ياگاك وزەندەرىن ايتادى (ەدىل مەن جايىق). بۇل جەردەن گۋندار شىققانىن، ۇلى بۋلگاريانىڭ دا موالدارعا قارايتىنىن ءسوز ەتەدى (107 – بەت). گۋنداردىڭ ۆەنگىر جەرىندە پاننونيە اتالاتىن مەكەن تاپقانىن جازادى  (108 – بەت). ونى گەرودوت تا جازعان.

باتۋ مەن موڭكە بيلەگەن ەلدەن «كۋلان» دەپ اتالاتىن ەسەكتىڭ ءتۇرىن كورگەنىن دە جازادى (109 – بەت). قۇلاندى موڭعولدار «حۋلان» دەيدى ەكەن (196 – بەت). تالاس قالاسىن ءدال جازادى، ودان ءبىر ايلىق جول جۇرەتىن جەردە بولات دەگەن قالا بار ەكەنىن دە ايتادى (110 – بەت). وندا قارا قىتايلار تۇرادى دەيدى. تالاس پەن بولاتتىڭ قازاق ءسوزى ەكەنىنە ەشكىم تالاسا قويماس.

ىلەدەن (اتىن اتامادى) وتكەن سوڭ، پارسىشا سويلەيتىن سارراتسيندار تۇراتىن ەكۆيۋس اتتى شاعىن قالاعا كەلگەنىن جازادى. «ەكۆي» – «ەكى»، «ۋس» –«سۋ» دەگەن ءسوز، ال قالا ەكىسۋ نەمەسە كازىرشە كوركەمدەپ ايتساق، قوسوزەن دەگەن اتاۋ بولار دەپ شامالايمىن. ويتكەنى تالدىقورعان قالاسىنان ون سەگىز شاقىرىم باتىسىندا قاراتال مەن كوكسۋ وزەندەرى ءبىر-بىرىنە قوسىلعان جەردە كونە قالانىڭ ورنى بار، «ەكىسۋ» قالاسى سول ارادا بولعان-اۋ دەپ شامالايمىن. ول قالا تۋرالى كەزىندە بارتولد تە، تىنىشپاەۆ تا جازعان. ودان كەيىن كايلاك  (110 – بەت) اتتى قالاعا كەلگەنىن ايتادى. بۇل قالانى تاريحشىلار قويلىق دەپ ءجۇر. مەن ونى قايىلىق بولار دەپ بولجايمىن. ويتكەنى قازاق قويلىق، جىلقىلىق دەپ قالاعا ات قويماسا كەرەك، قوي مەن جىلقىسى جوق جەر بار ما؟ دەشتى قىپشاق جەرىندە بۇرىن ءۇيسىن، قۇن مەملەكەتىمەن قاتار قاڭلى دەگەن دە مەملەكەت ءومىر سۇرگەن. ول مەملەكەتكە قاراعان قايى اتتى تايپا بولعان. سول قاڭلىنىڭ 50 مىڭ قايىسىن كەزىندە ەسەنبۇعا انادولى تۇرىكتەرىنە باستاپ بارعان. ايگىلى ەرتۇعىرىل باتىر وسى قايىدان شىققان. ارقاداعى تورعاي جەرى دە تورى قىپشاق پەن قاڭلىنىڭ قايلى تايپاسىنىڭ قوسىلعان جۇرتى. الماتى وبىلىسىنداعى شەلەك اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى تورعاي دا تورى مەن قايىنىڭ مەكەنى. سوعان قاراعاندا، قويلىق دەپ جۇرگەنىمىز دە قايىلىق بولۋ كەرەك. ول قالا كازىرگى الاكول اۋدانىنا قارايدى.

رۋبرۋكتىڭ «يۋگۋر» دەگەنى – ۇيعىر. ول دا موالدار مەن تاتارلارعا قوسىلعان ەل. موڭكە حان سولاردىڭ جازۋىن قولدانادى. «موالى ي تاتارى پرينادلەجات ك يح سەكتام»، – دەيدى رۋبرۋك (113 – بەت). مۇنىسى – ولار دا مۇسىلمان دەگەنى. ۇيعىرلاردىڭ ءتۇبى تۇرىكتەر ەكەنىن انىق جازادى (115 –بەت).

قىتايلاردى دا، تيبەتتەردى دە وزىنە قاراتىپ العان كازىرگى موڭعولدار ەمەس، موالدار ەكەنىن دە انىق جازادى (116 – بەت).

«حان» دەگەن لاۋازىم، مەنىڭشە، قالماقتا (موڭعولدا) بولماعان. كان حان، ياعنىي كۇيىك حان ولگەندە، ونىمەن بىرگە ۇلكەن ۇلى جانە 300 تاتار ءولتىرىلىپتى (114 – بەت). ول موڭعول بولسا، نەگە ونىمەن بىرگە موڭعولداردى ەمەس، تاتارلاردى جەرلەگەن؟

قىمىزدىڭ بۇل دا  «قاراكوسموس» دەگەن ءتۇرىن ايتا كەلىپ، «بال، ت.ە. ناپيتوك يز مەدا» دەيدى (124 – بەت). «بال» قازاق ءسوزى ەكەنىنە ەشكىم داۋ ايتا قويماس. موڭكە ءتورت تارام سۋسىن اعاتىن تەتىكتىڭ بىرىنەن «قاراكوسموس» دەگەن قىمىزدى، ءبىر تارامىنان «بال» اتتى سۋسىندى اعىزدىرىپ قويسا، ول قالايشا موڭعول بولادى؟ «بال»دەگەندى موڭعولدار دا «بال» دەيدى ەكەن (52 – بەت).

موڭكەنىڭ ءبىرىنشى ايەلى – كوياتا-كاتەن دەپتى (129 – بەت) «كاتەن» دەگەنى، قازاقشا – قاتىن، موڭعولشا – حاتان  (181 – بەت). ال «قوياتا» دەگەندەگى «قويى» – «قوي»، «اتاسى» – «اتا». موڭعولشا «قوي – حون» (185 – بەت),  «اتا – ااب» (35 – بەت).

قاراقورىمدا «بازار» بار دەيدى  (140 –بەت). بازاردى موڭعولدار – «زاح زەەل» دەيدى ەكەن. (49 – بەت) جانە ەكى «مەچەت» بار دەيدى (146 – بەت), ونىڭ قازاقشاسى – مەشىت ەكەنى داۋسىز. موڭعولدار ونى «سۋم حيد» دەيدى (219 –بەت).

موڭكە حان رۋبرۋكتى قابىلداعاندا بىلاي دەپتى: «مى، موالى، –سكازال ون،–ۆەريم، چتو سۋششەستۆۋەت تولكو ەدينىي بوگ» (154 – بەت).

شىڭعىس حاننىڭ دا، باتۋ مەن كۇيىكتىڭ، موڭكەنىڭ موال ەكەنىنە، مەنىڭشە، داۋ جوق. ماسەلە تەك سول موالدىڭ كازىرگى قاي حالىق ەكەنىندە عانا: موڭعول ما، قازاق پا؟.

بولات قالاسى مۇندا دا ايتىلادى «ۋ    ناس» – بىزدە بولات دەگەن قالا بار، – دەپ  موڭكە انىقتاپ ايتادى (155 – بەت). وندا قارۋ-جاراق جاسالادى ەكەن.

حان قابىلدايتىن ادامداردى وتتىڭ ورتاسىنان وتكىزەدى ەكەن، ول – قازاقتىڭ كونە ىرىمى. وت – تازالاۋشى.

ول حالىقتىڭ كوكتەمدە جاڭا قىمىز ءىشۋ ءراسىمى بارىن، ونى ولاردىڭ ۇلكەن مەيرام ەتىپ وتكىزەتىنىن جازادى. ايتۋىنا قاراعاندا، ول – ءبىزدىڭ  قىمىزمۇرىندىق مەرەكەمىز (150 – بەت). ولار كوكتە ءبىر قۇداي بولسا، جەردە ءبىر شىڭعىس حان بار دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. ونى قۇدايدىڭ ۇلى دەپ باعالاپتى. (159 – بەت).

موڭكە حان ءوزىنىڭ فرانتسۋز كارولى ليۋدوۆيككە جازعان حاتىندا: «ءبىز، موالدار، نايماندار، مەركىتتەر، مۋستەلەمەندار بولامىز»، – دەيدى (160 –بەت). وسى اراداعى سوڭعى ۇتىرگە مەن سەنىمسىزدىكپەن قارايمىن. ويتكەنى «مۋستەلەمانامي» دەگەنى «مۇسىلماندارمىز» دەگەنى عوي. سەبەبى «مۋستەلەماندار» دەگەن حالىق و زاماندا دا، بۇ زاماندا دا بولعان ەمەس. ال كارولگە حات جازىلىپ جاتقان تۇستا، موال، نايمان، كەرەي،   مەركىت – ءبارى دە مۇسىلمان بولعان. «قالاممەن جازىلعاندى قايلامەن بۇزا المايسىڭ». ال ءبىر زامانداردا كازىرگى موڭعولدار مۇسىلمان بولدى دەگەندى ءوز باسىم  ەستىگەن دە، وقىعان دا ەمەسپىن.

موالداردىڭ بيلەۋشى حالىق ەكەنىن رۋبرۋكتىڭ مىنا ءسوزى دە اڭعارتادى: كارولگە حات موال تىلىندە جازىلادى (113 – بەت) جانە حان سارايىنا باراتىن ءبىر ەسىك جايىندا «وعان موالدان باسقالار كىرە المايدى»، – دەيدى (114 – بەت).

مەرزىمى بىتكەن سوڭ، رۋبرۋك قاراقورىمنان ەدىل بويىنداعى سارايعا، ياعني باتۋ ورداسىنا قايتا ورالادى. ەكى ارا – ءبىر مەملەكەتتىڭ جەرى. ءتىلى دە بىردەي، جەيتىن تاماعى، سالت-ءداستۇرى، تۇرمىسى – ءبارى بىردەي. ءتىلى موالشا نەمەسە تاتارشا، بىراق كازىرگى موڭعولشا ەمەس.

قاراپ وتىرساق، كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ ارا-تۇرا جازىپ كەتكەن اتاۋ ءسوزىنىڭ ءبارى كازىرگى قازاق تىلىمەن بىردەي. ولار ءوز مەملەكەتىن سول تىلدە باسقارادى. سوندا قالاي، شىڭعىس حان دا، باتۋ دا، كۇيىك تە، موڭكە دە – ءبارى قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن موڭعولدار بولعانى ما؟

ەندى وسى مونگال مەن موالدىڭ قاي ارادا ناقتى مەكەن ەتكەنىن انىقتاپ كورەيىك. ول ءۇشىن تاعى كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ جازعاندارىنا جۇگىنەيىك.

كارپيني ءجۇرىپ وتكەن جولىن رۋبرۋكتەن گورى ساراڭ ايتادى جانە بىرەسە شەگىنىپ، بىرەسە ىلگەرىلەپ، ءار كەزدە ءار جولىن ەسكە الىپ وتىرادى. الايدا ەكەۋىنىڭ دە ءبىر تاۋ اراسىنان شىققان كۇشتى جەل تۋرالى جازعاندارىنا قاراپ،  ەكەۋىنىڭ دە ءبىر جولمەن جۇرگەنىن بايقايمىز. ول جەلدىڭ قاي ارادا ەكەنىن رۋبرۋك وتە ءدال جازادى. «مى ۆىەحالي يز ۆىشەۋپوميانۋتوگو گورودا كايلاكا ۆ پرازدنيكي سۆياتوگو اندرەيا، ي تام پوبليزوستي، ۆ ترەح لە، – دەي كەلىپ، – ۆ ەتوي دولينە پوچتي بەسپرەستاننو دۋەت ستول سيلنىي ۆەتەر، چتو ليۋدي پروەزجايۋت س ۆەليكيم وپاسەنيەم، كاك بى ۆەتەر نە ۋنەس يح ۆ مورە»، – دەيدى  (117 – بەت). قايىلىقتىڭ دا، ەبى جەلىنىڭ دە، كارپيني «تەڭىز» دەپ وتىرعانى ەجەلگى كوكشە تەڭىزىنىڭ شىعىس جاق شەتى الاكولدىڭ دە جەتىسۋ جەرىندە ەكەنىنە قاي تاريحشى، قاي گەوگراف داۋ ايتا الادى؟

ەرتەرەكتە، كارپينيدىڭ جازۋىنشا، نايماندار مەن قاراقىتايلار مول قول جيناپ مونگالداردى شاۋىپتى. ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى اڭعاردا سوعىسادى، «ۆ نەكۋيۋ دولينۋ، سجاتۋيۋ مەجدۋ دۆۋح گور، چەرەز كوتورۋيۋ پروەزجالي مى, وتپراۆلياياس ك يح يمپەراتورۋ»، – دەيدى     (34 – بەت). سول ۇرىستا مونگالداردىڭ جەڭگەنىن جازادى.

ونىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان جەرى، ارينە، جوڭعار الاتاۋى مەن ىلە الاتاۋىنىڭ اراسى. دەمەك كارپيني جازىپ وتىرعان «مونگالدار» وسى ارادا ءومىر سۇرگەن قازاقتاردىڭ اتا-باباسى.

قايىلىق قالاسىندا بولعانىن ايتا كەلىپ، كارپيني: «... ۆ ەتوي زەملە جيۆۋت وردۋ، ستارشي ناد باتۋ. مالو توگو ون درەۆنەە ۆسەح كنيازەي تاتارسكيح، تام يمەەتسيا تاك جە وردا، يلي دۆور ەگو وتتسا, ۆ كوتوروم جيۆەت ۋپراۆليايۋششايا يم ودنا يز ەگو جەن»، – دەيدى (64 – بەت)

بۇل ايتىپ وتىرعانى، ءسوز جوق، شىڭعىس حاننىڭ ورداسى.

«ولاردىڭ (موالداردىڭ – ب. ن.) العاش تۇرعان جەرى جانە شىڭعىس حاننىڭ سارايى بولعان مەكەن ونانكەرۋلە دەپ  اتالادى»، – دەيدى رۋبرۋك (101 – بەت). مۇنىسى – ءونان مەن كەرۋلەن (كەرولەڭ) وزەندەرىن قوسارلاپ ايتقانى. موڭعولشا ونون نەمەسە ونىن جانە كەرۋلەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى جوق. تۇرىكشە نەمەسە قازاقشا ول ءسوز ءونان جانە كەرى ولەڭ. ءو+نان دەسەك، «ءنان» ءسوزىنىڭ توركىنىن تۇسىنەمىز، «داريا»، «ۇلكەن سۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى. كەرۋلەن    دەگەن – كەرى جانە ولەڭ سوزدەرىنىڭ قوسىندىسى، كەرى اققان وزەن دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال ەندى وسى جەر قايدا؟

قايىلىق قالاسىندا رۋبرۋكتى موالدار ون ەكى كۇن كىدىرتەدى. باتۋ جىبەرگەن جولباسشىنى كۇتەدى. جانە سول ارادا ولاردى ۇيىنە قوندىرعان جام (يام، بەكەتشى) تاعى كىدىرتپەك بولادى. «كوگدا جە مى بىلي ەششە نا 5 دنەي پۋتي وت نەگو (موڭكەنىڭ مەكەنىنە دەيىن – ب.ن.), توت يام، ۋ كوتوروگو مى پروۆەلي نوچ، حوتەل بىلو ناستاۆيت ناس پو كاكوي-تو وبحودنوي دوروگە، تاك چتو نام نادلەجالو بى سترادات ەششە بولەە 15 دنەي. ي كاك يا ۋزنال، ەمۋ حوتەلوس دەلات ەتو دليا توگو، چتوبى مى پروەحالي چەرەز ونونكەرۋلە، ت.ە. چەرەز يح سوبستۆەننۋيۋ زەمليۋ، ۆ كوتورىي ناحوديتسيا دۆور چينگيس – حانا» (119 – بەت).

مىنە، كوردىڭىز بە، كارپينيدىڭ «دۆور ەگو وتتسا» دەگەنى شىڭعىس حاننىڭ سارايى بولىپ شىقتى. رۋبرۋك ەكەۋىنىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن توعىستى.

سوندا شىڭعىس حاننىڭ ءوز سارايى قايىلىق قالاسىنىڭ ماڭىندا بولسا، وندا كازىرگى موڭعولدىڭ ەلى قايدا، جەرى قايدا؟ جانە ونون دا، كەرۋلەن دە وسى ارادا، شىڭعىس حاننىڭ ورداسى تۇرعان جەردە دەپ كارپيني مەن رۋبرۋك اپ-انىق جازىپ وتىر عوي.

قاراقورىم دەگەن جەر ولاردىڭ العاشقى مەكەندەگەن جەرى بولعاندىقتان، ولار ءوز حانىن سول ماڭايعا اپارىپ سايلايتىن ءداستۇرى بار دەگەندى ايتادى رۋبرۋك(101 – بەت). ال العاشقى قاراقورىمنىڭ قاي ارادا ەكەنىن اركىم ءار قيلى بولجايدى. الايدا اتامەكەن بولعان قاراقورىمدى قاسيەتتەپ، شىڭعىس حان ۇرپاقتارى سالعان كەيىنگى قاراقورىم قالاشىعىنىڭ ورنىن ورىس عالىمى يادرينتسەۆ انىقتاعان. ال رۋبرۋك ايتىپ وتىرعان جەر – ودان بۇرىنعى اتامەكەنى. كازىرگى كەربۇلاق اۋدانىن جايلايتىن جالايىرلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل كۇندە ماتاي اتالاتىن تاۋ بۇرىن قاراقورىم اتالعان. ول بەسشاتىر وبالارىنىڭ سولتۇستىك جەلكەسىندە، التىنەمەل تاۋىنىڭ باتىسىندا، ىلە بويىندا.

شىڭعىس حاننىڭ اتامەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن، باسى اشىق ءبىر جاعدايعا كوڭىل اۋدارعان ءجون. كارپيني دە، رۋبرۋك تە كازىرگى موڭعول جەرىنە بارماعان، وعان جەتپەي، ءبىرى قاراقورىم ماڭىنان، ەكىنشىسى قاراقورىمنىڭ وزىنەن ورالعان. ولار ءتىپتى ۇيعىر مەن ويرات جەرىنە دە اياق باسپاعان، تەك كازىرگى جەتىسۋدىڭ شەتىنە جەتىپ توقتاعان. ۇيعىرلار تۋرالى ايتا كەلىپ، رۋبرۋك: «كاراكورۋم ستويت كاك بى نا يح  تەرريتوري»، – دەيدى (114 – بەت).

ال ەندى ونشا قينالماي-اق كارتاعا قاراي قويىڭىز: موڭعوليا ۇيعىرلاردىڭ ار جاعىندا ما، بەر جاعىندا ما؟ شىعىسىندا ما، باتىسىندا ما؟

بۇل – ءتىپتى داۋعا جاتپايتىن اقيقات.

باتۋ حاننان شىعىپ،  ولاردىڭ مەنشىكتى جەرىنە بارعانىن كارپيني انىق جازادى: «ك يمپەراتورۋ كۋيۋكۋ، ۆ يح سوبستۆەننۋيۋ زەمليۋ»، – دەيدى (63 – بەت). دالەل  دەگەن – وسى. كۇيىكتىڭ ءوز جەرى – جەتىسۋ.

رۋبرۋك ۇيعىرلاردىڭ  شىڭعىس حانعا كورشى ەل ەكەنىن، ول ۇيعىرعا قىزىن بەرگەنىن (114 – بەت) ايتا كەلىپ، ولاردىڭ ار جاعىندا تيبەتتەر تۇرادى، ودان ارىدا لونگا مەن سولونگولار، ودان ارى مۋك دەپ اتالاتىن ادامدار، ودان ارىدا ۇلى كاتايلار تۇرادى دەيدى   (115 – بەت).

ال كازىرگى محر – ىڭ شىعىسىندا، ياعنىي ار جاعىندا قاي ەل بار؟ ەل جوق.

ءبارى قولمەن قويعانداي: شىڭعىس حاننىڭ، ياعني موالداردىڭ مەكەنى شىعىسىندا ۇيعىرمەن شەكتەسەدى، ول – بۇگىنگى جەتىسۋ.

وسىنىڭ ءوزى-اق شىڭعىس حاننىڭ، كازىرگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرىندە تۋىپ-وسپەگەنىن دالەلدەپ تۇرعان جوق پا؟

شىڭعىس حان جايىندا ەڭ كولەمدى، ەڭ تىياناقتى «تۇگەل تاريح» («ءجاميح ات – تاۋاريح») اتتى كىتاپ جازعان راشيد  ءاد – دىنگە قۇلاق ساپ كورەيىكشى. ول بۇل كىتابىندە شىڭعىس حان يەلىگىندەگى ەلدەردىڭ تۇگەلدەي تۇرىك بولعانىن اشىق جازادى جانە ولاردى جالايىردان باستاپ، بارىنە سىيپاتتاما بەرەدى، «س درەۆنەيشيح ۆرەمەن ي دو ناشيح دنەي نازىۆالي ي نازىۆايۋت تيۋركامي, وبيتالي ۆ ستەپنىح پروسترانستۆاح، ۆ گوراح ي لەساح وبلاستي دەشت – ي كيپچاكا، رۋسوۆ، چەركاسوۆ، باشكيرتسەۆ، تالاسا ي سايراما، يبيرا ي سيبيرا، بۋلگارا ي رەكي انكارا ۆ پرەدەلاح وبلاستەي, كوتورىە يزۆەستنى پود نازۆانيەم تۋركەستانا ي ۋيگۋرستانا; پو رەكام ي گورام ۆ وبلاستياح نارودا نايمانا، كاك، ناپريمەر، كوك – يردىش [ سيني يردىش]، يردىش [گورا]، كاراكورۋم، گورى التايا، رەكا ورگان، ۆ وبلاستي كيرگيزوۆ ي كەم – دجيۋماتوۆ، ۆ مەستنوستياح س منوگوچيسلەننىمي لەتوۆكامي ي زيموۆكامي، يزۆەستنىح پود يمەنەم موگۋليستان [ت.ە. سترانا مونگولوۆ. ا. س.] ي پرينادلەجاششيح (استىن سىزعان – ءبىز) نارودۋ كەرايت،        كاك – تو [پو رەكام ي وزەرام]  ونون، كەلۋرەن، تالان – بالدجيۋس،  بۋركان – كالدۋن، كۋكنا – ناۋر، بۋير – ناۋر، كاركاو, كۋين، ەرگۋنە – كۋن، كالاير، سەلەنگا، بارگۋدجين – توكۋم، كالاادجين – ەنەت ي ۋتكۋح، كوي سمەجنو س كيتايسكوي ستەنوي. [ۆسە نارودنوستي] پو ناستوياششەە ۆرەميا سيديات ي سيدەلي [نا ۆسەح ەتيح مەستاح] پو [يسكوني] وبۋسلوۆلەننومۋ [درەۆنيمي وبىچايام] پوستانوۆلەنيۋ» («راشيد اد – دين «سبورنيك لەتوپيسەي»، توم ءى، كنيگا پەرۆايا، موسكۆا – لەنينگراد، 1952, ستر. 74 – بەت).

مۇنداعى ايتىلعان تۇرىكتەردى، تۇركىستاندى، دەشتى قىپشاقتى، موگولستاندى مويىنداماساق، وندا نەنى مويىندايمىز؟

بايقادىڭىز با، كازىرگى موڭعولستانداعى وسى بۇرقان دەيتىن حەنتەيدى دە، ءحودوو ارال دەيتىن بايان ۋلااندى دا، اۋرۋگتى دا، تەڭىز دەگەنى وسى دەپ جۇرگەن بايكولدى (بايكالدى) دا اتامايدى. موڭعولداردىڭ جارماساتىنى تەك ونون مەن كەرۋلەن، ال ونىڭ موڭعولستاندا ەمەس، موعولستاندا ەكەنىن جوعارىدا ايتىلدى.

بۇرىن دا، كازىر دە تۇرىك دەپ اتالاتىن ەلدىڭ شىعىس جاق شەگاراسى انكارا وزەنىنىڭ ايماعىمەن شەكتەلەتىنىن ءراشيد ءاد – ءدىن «رەكي انكارا ۆ پرەدەلاح وبلاستەي» دەپ اپ-انىق ايتىپ وتىر. وعان كازىرگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر-سۋى كىرمەيدى.

ءراشيد ءاد – ءدىن تىزبەلەپ جازعان شىڭعىس حان بيلىگىندەگى ءبىر جەر «تامان – بالدجيۋس» دەپ اتالىپتى. ونىڭ قازاقشا اۋدارماسى – بالجۋس.

كىتاپ پارسى تىلىندە اراپ قارپىمەن جازىلعان. وندا «ج» مەن «ح» ۇقساس جازىلادى: «ج» مەن «خ». سونداي-اق «س» مەن «ش» دا ۇقساس جازىلادى: «س» جانە «ﺵ». بۇل ارىپتەردىڭ ءبارىن، مەنىڭشە، اۋدارماشىلار سوندىقتان اۋىستىرىپ وقىعان. سول سەبەپتى «بالقاش» ءسوزى «بالجۋس» بولىپ كەتكەن. ال «تامان» دەگەنى بالقاش توڭىرەگى، ماڭايى دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. «ارى تامان وتىرشى!» دەپ جاتامىز عوي. ال «كاركاو» دەگەنىن «قارقارا» ەمەس دەپ كىم ايتادى؟ «كالادجين» دەگەنى «قالجات» دەگەندى ەسكە تۇسىرەدى.

جوعارىدا ءراشيد ءاد –دىننەن كەلتىرىلگەن سوزدايەككە قارايىقشى. «موگۋليستان» دەگەندى كىتابتىڭ رەداكتورى «ت.ە. سترانا مونگولوۆ» دەپ تۇسىنىك بەرىپ تۇر. ال موگۋليستان نەگە «موڭعول ەلى» بولۋ كەرەك؟ زورلىق، ادەيى بۇرمالاۋ دەگەن – وسى.

شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە ءوز ادامى جازىپ وتىرعان «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرىنا» جۇگىنەيىك.

اۋەلى شىڭعىس حاندى كەرەي حانى وڭ حان شابادى.

«شىڭعىس قاعان... ەرتەسى ءتۇس اۋا قوسىن قارقارا، جەتە، ىلەتى جەرلەرىندە دامىلداپ ازىقتاندى. اس ۇستىندە الشىنتايدىڭ جىلقىشىلارى شەگەتەي مەن ءادىر جەتتى. ولار    ماۋ – ءوندىر تاۋىنان جىلقى جايىپ ءجۇرىپ كوردىك. قۇلاعان – بۇرقاننان شاڭ كوتەرىلدى. جاۋ تاياپ قالدى. جىلقىنى قۋىپ جەتكەنىمىزشە وسى بولدى، –دەدى.

شىڭعىس قاعان جاۋدىڭ شاڭى كورىنە دەرەۋ قارسى اتتاندى» («قۇپيا شەجىرەنىڭ قۇپياسى» كىتابىنەن. «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى»، الماتى، 2010. 510 – بەت. قىتايشادان اۋدارعان – تىلەۋبەردى ابەنايۇلى).

بۇل دەرەك –  بۇلتاراتپايتىن دەرەك. مۇندا ايتىلعان   قارقارامىز – ءالى  قارقارا، كازىرگى الماتى وبىلىسى كەگەن اۋدانىنىڭ جەرىندە. جەتەمىز –«زافارنامدا» جازىلعان سول جەتە، ونىڭ ەكىنشى اتى – موعول. ول – بۇرىنعى موعولستان، كازىرگى جەتىسۋ. ال ىلەتىنى ىلە بويى دەمەگەندە، نە دەيمىز؟ ول ءسوز سىلەتى، ولەڭتى، بۇعىتى، داردالتى، شىدەرتى دەيتىن قازاق جەرلەرى سەكىلدى اتالعان. «قۇلاعان – بۇرقانى» بۇرقاننىڭ قۇلاماسى ەمەس پە؟

بۇل جەردىڭ ءبارى – كارپيني شىڭعىس حاننىڭ ءوز جەرى دەپ ايتقان ەكى تاۋدىڭ جوڭعار مەن ىلە – الاتاۋىنىڭ ورتاسىنداعى جەرلەر.

شىڭعىس حاننان وڭ حان جەڭىلىپ، اقىرىندا قاڭعىپ قاشىپ جۇرگەنىندە، نايمان كۇزەتشىلەرى ونى تانىماي ءولتىرىپ كەتەدى.

وڭ حاندى شىڭعىس جەڭگەن سوڭ، ونى ەندى نايماننانىڭ تايان حانى شابادى. ول شىڭعىستى تاتارلار دەپ مەنسىنبەيدى.

«سول شاقتا قاعان تامان – قىر دەگەن جەردە اڭشىلىق قۇرىپ جۇرگەن.  تۇرگەن – سوگەتى دەگەن جەردە سايات قىزىعىنا باتىپ جاتقاندا، العىششى – تەزگى – قوريدىڭ ەلشىسى ۇعىنام وسى سالەمدى جەتكىزەدى. سۋىت حاباردان سوڭ قاعان سول جەردە باس قوسىپ كەڭەس قۇردى...

ءسويتىپ ولار اڭشىلىقتى دوعارىپ، ابجاعا – كودە – كەردەن اتتانىپ شىقتى. قارقارا وزەنىنە جەتىپ، ورنىعا دەگەن ولكەنىڭ كەلتەگەي – قادا دەگەن جەرىنە قونىپ، ات-جاساعىن ساناققا الدى» (سوندا «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى»، 519 – بەت).

بۇل سوعىس وتكەن جەر دە باياعى كارپيني ايتقان ەكى تاۋدىڭ – بۇرىنعى ارقاس، كەيىنگى بۇرقان، كازىرگى جوڭعار الاتاۋى مەن بۇرىنعى ءوندىر، كازىرگى ىلە الاتاۋىنىڭ ورتاسىنداعى اڭعاردا  وتكەنى بەپ-بەلگىلى بولىپ وتىر.

تۇرگەن مەن سوگەتى ءالى سول ورنىندا سول اتاۋىمەن ساقتالىپ جەتتى. قارقارا دا سول ورنىندا، سول اتاۋىندا، ۇشەۋى دە الماتى – نارىنقول تاسجولىنىڭ بويىندا. بۇرقان عانا ىلەنىڭ سول جاق بەتىندە. ءبىر تۇرگەن سونىڭ قاسىندا، ەكىنشى تۇرگەن ىلەنىڭ سول جاعىندا.

عالىمدار، اۋدارماشىلار قانشاما الداۋعا تىرىسسا دا، جەر-سۋدىڭ اتىن تۇگەلدەي بۇرمالاپ، جاسىرىپ قالا الماپتى. شىڭعىس حاننىڭ كازىرگى جەتىسۋ ولكەسىندە ءوسىپ-ونگەنى وتىرىك ەمەس ەكەن. ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ «موگۋليستان» دەپ وتىرعانى – وسى ارا. ونون مەن كەلۋرەنى دە ءونان مەن كەرولەڭ، كۋكا ناۋرى – كوكنور – جاسىلكول، (جاركەنت جاقتا),     كاركاوسى – قارقارا (كەگەن جاقتا).

ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ ايتقانىنداي، «سمەجنو س كيتايسكوي ستەنوي»، ياعني قىتاي قورعانىنا دەيىن جالعاسىپ جاتقان تۇرىك حالقى – تاتارلار قايدا؟» – دەگەن سۇراقتان كازىر قىتاي دا، ورىس تا قورقادى، جاۋاپ بەرە الماي تيتىقتايدى، ولار تۇگىل، ول سۇراقتان ءوزىمىز دە قورقامىز، ويتكەنى ءوزدى-ءوزىمىز ارپالىسىپ جۇرگەندە، بارىنەن ايرىلىپ قالعانبىز. وعان       اتا-بابامىز دا كىنالى، ءبارىمىز كىنالىمىز. بىراق ءبىز سونىڭ بارىنەن ساباق الا الماعان سورماڭدايمىز. اششى تاريحتىڭ اششى شىندىعى تەك سوندا. ىنتىماق كۇشتى مە، الاۋىزدىق پا – ونى ءومىر كورسەتەدى ءالى. ءبىزدىڭ بۇكىل تاعدىرىمىز ابايدىڭ مىنا ەكى جول ولەڭىنە سىيىپ كەتەدى:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ.

الايدا قۇداي قولداپ، 1991 – جىلى ءوز ىرقىمىز ءوز قولىمىزعا قايتا ءتيدى. مەملەكەتىمىز بەيبىت، تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سول بەيبىت زاماندى ءبىلىمدى، وزىق ويلى، مادەنيەتتى، تاريحى مەن ءتىلىن شەكسىز دامىتقان ۇرپاق بولۋعا ارناپ ءجۇرمىز بە؟ ءالى شورە-شورە، وسەك-اياڭدى اينالشاقتاپ، مەنىڭشە، شالقار ايدىنعا شىعا الماي ءجۇرمىز.

شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە جازىلعان «كوك داپتەردى» وسى كۇنى تاريحشىلار قازاقشا جانە موڭعولشا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتاپ ءجۇر، ال ورىستار «سوكروۆەننوە سكازانيە مونگولوۆ» دەيتىن بولدى، بۇرىن «تاينايا يستوريا مونگولوۆ» جانە «سەكرەتنايا يستوريا مونگولوۆ» دەيتىن. مۇنىڭ ەشقايسىسى دا شىعارمانىڭ ءوز اتى ەمەس. ول شىعارمادا قۇپيا دەيتىندەي قۇپيا دا جوق. ونىڭ ءوز اتى – «شىڭعىس قاعاننىڭ قۇزاۋىرى». بۇل – شەجىرە. ال شەجىرەدە قانداي قۇپيا بولادى؟ مۇنى قىتايشا تۇپنۇسقادان تىلەۋبەردى ابەنايۇلى وقىدى. پيعىلى دۇرىس اۋدارماشى – تاريحي شىعارمانىڭ ءوز اتىن جاسىرىپ، وعان مۇلدەم باسقاشا اتاۋ بەرە مە؟ ال موڭعولدار، ورىستار مەن قىتايلار ول شىعارمانىڭ ءوز اتى   «شىڭعىس قاعاناتىنىڭ قۇزاۋلارى» ەكەنىن  نەگە جاسىرعان؟ ويتكەنى شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك، ونىڭ ىشىندە جالايىر تايپاسىنان ەكەنىن، ياعني قازاقتىڭ ءبىر تايپاسىنان تارايتىنىن بىلە تۇرا الدەبىر ارام ويمەن ادەيى وزگەرتكەن.

بالكىم، تىلەۋبەردى قاتە وقىپ وتىرعان شىعار؟ جوق، ونىڭ وقىعانى دۇرىس. ويتكەنى     1973 – جىلى موسكۆادان شىققان «التان توبچي» كىتابىنىڭ العىسوزىندە ن. پ. شاستينا «سوكروۆەننوە سكازانيە مونگولوۆ» كىتابى تۋرالى: «پەرۆوناچالنو جە نازۆانيە پامياتنيكا بىلو «رودوسلوۆيە چينگيس – حانا» (چينگيس حاگان – ۋ حۋدجاۋر), – دەپ جازادى (23 –بەت). مىنە شىندىقتى جاسىرۋدىڭ باستاپقى جولى وسىدان باستالعان. كىتاپتىڭ ءوز اتىن جاسىرۋ – شىڭعىس حاننىڭ تۇرىك ەكەنىن جاسىرۋ. ويتكەنى «شىڭعىس قاعاننىڭ قۇزاۋىرى» دەگەن ءسوز – «شىڭعىس قاعاننىڭ  ءتۇپ-تۇقىيانى» دەگەن كونە تۇرىك ءسوزى. ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعاپ وتىرعان كىسىگە: «ءاي، سەن نەنى قۋزاپ وتىرسىڭ؟!» – دەگەن قازاقتاردى ءبىز ەستىدىك.

شىنداپ كەلگەندە، مۇندا بۇرمالانىپ وتىرعان تەك قانا كىتاپتىڭ اتى ەمەس. اتى قازاق تىلىندە قويىلعان سوڭ، بۇكىل كىتاپ قازاق تىلىندە جازىلدى دەگەن ءسوز، ياعني تۇرىك تىلىندە جازىلعان. مىنە قۇپيانىڭ قۇپياسى وسىندا. بۇل – تاريحقا جاسالعان جاي قىيانات قانا ەمەس، كەشىرىمسىز قىلمىس.

بۇل  – حح – عاسىردىڭ  ءبىزدى اياماي الداعان سۇمدىعى، ساياساتتىڭ سايقال وتىرىگى.تاريحتى دا، حالىقتى دا قولدان وزگەرتىپ، قولمەن جاساعان ساياساتتىڭ اسا زىمىيان جەمىسى. سونىڭ سالدارىنان ءبىز ءوز اتا-بابامىزدان اداسىپ، قىتاي مەن ورىس وقىمىستىلارى بۇرمالاپ،  جەر-سۋدىڭ، تاۋ مەن ورماننىڭ، ادامداردىڭ موڭعولدانعان اتتارىنا الدانىپ، زور قىياناتتىڭ قۇربانى بولعامىز.

كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ ايتقاندارىن 26 جاسىندا، 1252 – جىلى موڭكە حاننىڭ ورداسىنا كەلگەن اتامالىك جوبەني دە (ەۋروپالىقتار جوۆەيني دەيدى) «الەم ءامىرشىسىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندە ىراستايدى. موڭكە 1251 – جىلى حان سايلانعاندا، اتامالىك ونىڭ ورداسىنا كەلەسى جىلى كەلەدى.

بۇل كىتاپتى قىتاي تىلىنەن تىلەۋبەردى ابەنايۇلى اۋداردى، ءالى كىتاپ بولىپ شىققان جوق.

بۇل كىتاپ شىڭعىس حاننىڭ مۇسىلمان بولعاندىعىن مىنا سويلەمنەن-اق دالەلدەيدى:

«وتىراردا قايىر حان 450 مۇسىلماننىڭ جانىن الدى»

بازارعا جىبەرگەن 450 ادامى مۇسىلمان دا، تەك شىڭعىس حاننىڭ ءوزى مۇسىلمان ەمەس دەگەنگە ادام سەنە مە؟

«تۇركىستاندا ماۋەرەناحاردا بولدىم. سوندا... شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ اتا-قونىسى    بار»، – دەپتى ول.

«تاتارلاردىڭ ءتول مەكەنىنە كەلسەك، ولاردىڭ ءوسىپ-ونگەن جەرى ءبىر ۇلى اڭعار بولاتىن. تاتار ولكەسىنىڭ باس-اياعى جەتى-سەگىز ايلىق جول».

«اڭعار» دەپ وتىرعانى كارپيني ايتقان ەكى تاۋدىڭ اراسى عوي.

«ونىڭ شىعىسى قىتايعا تىرەلەدى، باتىسى ۇيعىرعا ۇلاسادى، سولتۇستىگىندە قىرعىز بەن سولاڭعاي، ال وڭتۇستىگىندە تاڭعىت پەن ءتۇبىت»، – دەيدى جوعارىدا ايتقانىن انىقتاي ءتۇسىپ.

كارتاعا قارايىقشى، قىتاي كازىرگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىسىندا ما، قازاقستاننىڭ شىعىسىندا ما؟

«زۇلقارنايىن دا شىڭعىس حانعا شاكىرت بولعانداي ەدى»، – دەپ باعالايدى اتامالىك جوبەنەي.

وسىنىڭ ءبارى ويدان شىعارىلعان وتىرىك پە الدە بۇرمالاۋشى تاريحشىلاردىكى وتىرىك پە؟

ال ەندى قازاق دەرەكتەرىنە كەزەك بەرەيىك. ەڭ الدىمەن 1776 – جىلى حاتقا تۇسكەن قازاقتىڭ اتا شەجىرەسىنە قارايىق. ونى جازىپ  قالدىرعان – قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ اتاسى ماتاي اقساقال. بۇرىن قاراقورىم اتانعان، ودان كەيىن وسى كىسىنىڭ اتىمەن ماتاي تاۋى اتالىپ كەتكەن جەر كازىر الماتى وبىلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا قارايدى.

قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حاننىڭ شىن اتى – تەمىرشىڭ. قازىبەك بەك ونى قىسقاشا تەمىر دەي سالادى. ال كازىرگى اتالىپ جۇرگەن تەمۋچين دەگەن ات قازاقشا دا، موڭعولشا دا، تۇرىكشە دە ماعىنا بەرمەيدى. دەمەك بۇرمالانعان. «تەمىر دە جالايىر (مەركە) تايپاسىنان شىققان. ونىڭ اتالارى جالايىردان – وراقتى، ونىڭ ىشىندە انداستان تارالعان»، – دەيدى قازىبەك بەك («ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن»، الماتى، 1993, 95 – بەت). كارپيني دە، رۋبرۋك تا «بۇل ارادا بۇرىن شىڭعىس حان ورداسى بولعان» دەپ وتىرعان جەر بۇل كۇندە الماتى وبىلىسىنا قارايدى. اقسۋ ماڭىندا بايانجۇرەك اتالاتىن جەر بار. قازىبەك بەك: «بايانجۇرەك اتاقتى شىڭعىس حان – تەمىردىڭ باباسى ءدىننىڭ ەكى بالاسى بايان، جۇرەكتىڭ اتىنان قالعان»، –دەيدى (سوندا، 188 – بەت). بۇعان قانداي داۋ ايتۋعا بولادى؟

كارپيني مەن رۋبرۋككە سەنبەگەن ادام، ارينە، قازىبەك بەككە دە سەنە قويمايدى.

بىراق عىلىمدا ادامدى سەندىرەتىن بەرىك ءبىر قاعيدا بار: وتىرىكتى قانشاما جاسىرساڭ دا، ءبىر جەرى ءبارىبىر اشىلىپ قالادى. وتىرىكتى وتىرىكپەن بۇركەي بەرگەن سوڭ، ونىڭ دا ۇيلەسپەيتىن جەرىن ىزدەگەن ادام تۇبىندە ءبىر تابادى.

قازىبەك بەكتەن كەيىن اراعا ەكى عاسىر سالىپ ساكەن سەيفۋللين بىلاي دەيدى: «بايبىشەدەن تۋعان كەنجە ۇلى تولەگە بەرگەن ۇلەسى شىڭعىستىڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى جانە سوعان جالعاس كۇنشىعىستاعى ايماقتار بولدى (قارا شاڭىراق). ودان كۇنباتىسقا قاراي جالعاسقان جەرلەر اعاتايدىڭ ۇلەسىنە ءتيدى...

شىڭعىس ولگەن سوڭ ۇلى حان اعاتاي بولادى. اعاتاي ۇلەسىندەگى كۇنباتىسقا قاراي جالعاس جەرلەر – شاعاتاي ۇلەسىنە. ال ودان كۇنباتىسقا قاراي جالعاسقان (ەڭ كۇنباتىس جاق شەتتەگى) قارا تەڭىز روسسياعا شەيىنگى جەرلەر جوشى ۇلەسىنە ءتيدى. شىڭعىستىڭ ءتورت ۇلىنا تيگەن وسى ۇلەستەردىڭ بارىندە دە تۇرىك رۋلارى بولعان. بۇ كۇندە قۇرالىپ، قازاق اتانىپ وتىرعان تۇرىك-موڭعول رۋلارى جوشى ۇلەسى مەن شاعاتاي ۇلەسىندە بولعان. سودان ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان سوڭ شاعاتاي ۇلەسىندەگى تۇرىك-موڭعول رۋلارى جوشى ۇلەسىنە كوشكەن. بۇل رۋلار شاعاتاي ۇلەسىنەن جوشى ۇلەسىنە كوشكەننەن كەيىن، قۇرىلىپ، كازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان تۇرىك-موڭعول رۋلارى: جالايىر، قاڭلى، الشىن، قىپشاق، قوڭىرات، ماڭعىت، ءۇيسىن، ارعىن، نايمان، كەرەي، تاعى باسقالارى جوشىنىڭ ۇلەسىندە بولعان. سونىمەن كازىرگى قازاق اتانىپ قۇرىلعان تۇرىك-موڭعول رۋلارى ول كەزدە قىرىمنان ەدىل-جايىق، كۇنشىعىس سىبىرگە، قاراتاۋ – الاتاۋعا شەيىن جايىلعان جوشى حاننىڭ ۇلەسىندە بولعان. جوشى شىڭعىستان بۇرىن ولگەن. جوشىعا ءتيىستى ۇلەسكە جوشىنىڭ بەس ۇلى يە بولعان: ەجەن، باتىي، بەرەكە، شايباق، توقاي – تەمىر. باتىيدىڭ ورداسى التىن وردا بولىپ اتالعان» (س. سەيفۋللين، الماتى، 2007, 7 – توم، 15 – بەت).

ەندى وسىعان ويلانا قاراپ كورەيىكشى.

شىڭعىستىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ ۇلەسىنە شىڭعىس حاننىڭ ءوز جۇرتى جانە سودان كۇنشىعىسقا قاراي جاتقان جەرلەر ءتيىپتى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» دە ءدال وسىلاي ايتىلعان.

ەگەر شىڭعىس حان، موڭعول، ورىس جانە قىتاي عالىمدارى ايتىپ جۇرگەندەي، حەنتەي تاۋىنان باستالاتىن ونون جانە حەرلەن بويىندا تۋسا، وندا ونىڭ كۇنشىعىسىندا ەشقانداي دا ەل جوق، تەك مۇحيت بار. نانباساڭىز، كارتاعا قاراڭىز. سوندا قالاي بولعانى؟ شىڭعىس حاننىڭ ول ارادا تۋعانى وتىرىك پە، بۇل جەردى تولەگە بەرگەنى وتىرىك پە؟ ءۇش ۇلىنا ۇلكەن ۇلەس بەرىپ، ەڭ كەنجە ۇلىنا شىڭعىستىڭ ەشتەڭە بەرمەۋى، ارينە، مۇمكىن ەمەس. دەمەك شىڭعىس حاننىڭ حەنتەي تاۋىنىڭ ماڭىندا دا، ونون مەن حەرلەننىڭ بويىندا دا تۋى مۇمكىن ەمەس. ول كارپيني مەن رۋبرۋك 1245 جانە 1253 – جىلى كورگەن قايىلىق قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە، اشىپ ايتقاندا، بۇرقان تاۋى مەن تۇرگەن توعايدىڭ كۇنباتىسىنداعى شۇبار مەن ارالتوبە ماڭىندا، ودان دا دالىرەك ايتقاندا، شىڭعىس ساي اتالاتىن جەردە تۋعان. ال تولەنىڭ ۇلەسىنە سول ارا جانە ۇيعىر جەرى، ويراتتار، بۇگىنگى موڭعولداردىڭ جەرى – ءبارى قاراعان.

ساكەن «تۇرىك-موڭعول» تايپالارى دەپ جازادى، ال ءوزى بىردە-ءبىر موڭعول تايپاسىن اتامايدى. ءبىز بىلەتىن ولاردىڭ شوروس، تورعاۋىت، ءدۇربىت، حوشاۋىت، حالحا دەگەن تايپالارى كازىر محر قۇرامىندا. دەمەك جوشى ۇلەسىندە كازىرگى موڭعول تايپالارى بولماعان، ونىڭ ءبارى تولەگە قاراعان.

ناقتىلاپ ايتقاندا، كەيبىر عالىمدار ايتىپ جۇرگەندەي، بۇرقان دەگەنىمىز حەنتەي، كەرۋلەن دەگەنىمىز حەرلەن ەمەس، ونان دا ءونان  ەمەس. ول ارادا شىڭعىس حان تۋىپ وسپەگەن، تەك كەنجە ۇلىنا ۇلەس قىلىپ بەرگەن جەرلەر. وسىنداي تارىداي شىندىق تاۋداي تاريحتىڭ شىن بەتىن اشادى.

ساكەننىڭ جازۋىندا تاعى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن جاي بار،  ول – شىڭعىس  حان بالالارىنىڭ اتى. ءبىز بىرەسە ۇگەدەي، بىرەسە ۇكەتاي، وكەتاي، وكاتاي دەپ قىرىق قۇبىلتىپ جازىپ جۇرگەن بالاسىنىڭ اتىن ول اعاتاي دەيدى. كونە تۇرىك تىلىندە ول اكاتاي دەپ اتالۋى مۇمكىن. ەرتەدە تۇرىكتەر اعانى «اكا»، ءىنىنى «ۇكە» دەگەن. ۇيعىر حالقى كازىر دە سولاي سويلەيدى. قازاق تا: «سەنى اكە، ۇكە دەگەننەن باسقا جازىعىم نە؟» – دەپ تاۋسىلادى.

جولدا تۋعان جوشىنىڭ شىن اتى جولشى بولسا، ودان كەيىنگى ۇلدىڭ اتىن نە اكاتاي، نە ۇكەتاي قويۋ قازاقى قىيسىنعا كەلەدى. ودان كەيىنگى ۇلدى شاقاتاي دەپ اتاۋ دا تۇرىك حالقىنىڭ ادەتىنە جاتادى. «شاقا»  دەگەن – بالا. شاقاتاي ءسوزى بالاقاي سوزىنە ۇيالاس. «بالا-شاعا» دەپ جۇرگەنىمىز «بالا-شاقا» ءسوزىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس وزگەرگەن ءتۇرى. تولە دە تۇرىك ءسوزى. بالكىم، «ءتول» الدە «تولەۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن بولسا كەرەك.

سوندا بۇكىل بالاسىنىڭ اتىن تۇرىكشە قويعان شىڭعىس حان قازاققا ساتىلعان موڭعول بولعانى ما، قالاي؟ الدە ول كەزدە موڭعولدار دا قازاقشا سويلەپ، كەيىن تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، قايتادان ءوز تىلىندە سويلەپ كەتكەن بە؟

1946 – جىلى قايتىس بولعان شەجىرەشى اقىن قازانعاپ بايبولوۆ دەگەن كىسى كەزىندە «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتتى تاريحي داستان شىعارعان. سوندا ەسىم حاننىڭ ارعى باباسى شىڭعىس حان جايىنا دا توقتالا كەتكەن.

«تەمۋشين وسە كەلە ءوزىنىڭ اقىلىمەن، ەرلىگىمەن جۇرت كوزىنە ءتۇستى. توعىز ۇل ونى كۇندەپ كورە المايتىن بولدى. ءبىر كۇنى اباسى ايتىپتى: «سەنىڭ مىنالارمەن اباڭ ءبىر بولسا دا، اتاڭ باسقا ەدى. ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى زورلىق قىلادى. وسىلار ەسەيىپ ءوز بەتتەرىمەن كەتكەنشە ىلەنىڭ باسىنا بارىپ ساداق اتىپ كۇن كور. ىلەنىڭ بەتى قۇستىڭ ءجۇنى باسسا، سەنىڭ ءتىرى ەكەنىڭدى بىلەمىن»، – دەيدى. (قازانعاپ بايبولوۆ «تولە بي»، الماتى، 1991. 19, 20 – بەت).

ءوناننىڭ ىلە ەكەنىنە بۇل دا دالەل ەمەس پە؟

قازاقتىڭ اقىلدى – ءبىلىمدى اقىنى ماعجاننىڭ «تۇركىستان» دەگەن ولەڭىنە قارايىقشى.

تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،

دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر.

شىڭعىستاي ارىستاننىڭ قۇر اتى دا

ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر (شىعارمالارى، الماتى، 1989 ج.175 – بەت).

ماعجان بۇل ولەڭىندە شىڭعىس حاندى تۇركىستاننىڭ تۇلەگى دەپ ماقتان تۇتىپ وتىر. بۇعان قاراعاندا، شىڭعىستىڭ تۇرىك ەكەنىن بىلۋشىلەر بىزدەن بۇرىن دا بولعان. تەك ءبىر وكىنىشتىسى، قازىبەك بەكتىڭ، ساكەننىڭ، قازانعاپتىڭ، ماعجاننىڭ بۇل ايتقاندارىن وقىعان كەزدە قازاقتار ءوز قازاعىنىڭ ايتقانىنا يلانبايتىن، ءوز قازاعىن مەنسىنبەيتىن اۋرۋعا الدەقاشان ۇشىراپ قويعان بولاتىن. ول اۋرۋدان، ءسىرا، ءالى ۇزاق ەمدەلەتىن شىعارمىز.

كۇدىكتەنۋدىڭ، سەنبەۋدىڭ، مويىنداۋ مەن مويىنداماۋدىڭ – ءبارىنىڭ شەتى مەن شەگى بولادى. جارايدى، التىن وردانى  قۇرعان شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى تۇرىك موعولدارى ەمەس، تۇرىك تاتارلارى دا ەمەس، تۇرىكشە بىلمەيتىن، موڭعولشا سويلەيتىن-اق ەل بولسىن. ەدىل بويىن، قىرىمدى، بۇكىل دەشتى – قىپشاق دالاسىن بىرنەشە عاسىر سولار بيلەدى. ورىس جەرى دە سولاردىڭ قول استىندا بولدى. ەگەر ولار كازىرگى موڭعولدىڭ ارعى اتا-باباسى بولسا، نەگە ولاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ءتىلى تۇرىك ءتىلى بولدى؟

ماحمۇت قاشعاري بابامىز «تۇرىك سوزدىگىن » شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ ءبىر عاسىر بۇرىن جاساعانى الەم عىلىمىنا ايان. سول سوزدىكتە مىناداي تۇرىك سوزدەرى بار: قاپتان، ورىسشاسى – كافتان (تۇرىكشە ماعىناسى: ءتاننىڭ سىرتقى قابى، ياعني سىرت كيىم), ىشتان، ورىسشاسى – شتان (ماعىناسى ىشكيىم، ءتاننىڭ ىشكى كيىمى), ۇتىك (كيىمنىڭ قىرتىسىن جازاتىن قۇرال), ورىسشاسى – ۋتيۋگ; يوعۇرت (ۇيىعان قۇرت، ۇيىعان ايران بولعاندا، ۇيىعان قۇرت  نەگە بولماسىن؟), ورىسشاسى – يوگۋرت، جير (مالدىڭ شيكى مايى), ورىسشاسى دا «جير». قازاقتا ارىق ادامدى «ءشىر بىتپەگەن قۋ ەكەنسىڭ» دەيتىن ءسوز بار. تاۋار (مالدى ايىرباس ساۋدا جاساۋ), ورىسشاسى – توۆار. بۇل سوزدەر ورىس لەكسيكونىنا كازىرگى موڭعولدار ارقىلى ءسىڭدى دەۋگە كىمنىڭ اۋزى بارادى؟ ولاردا بۇل سوزدەردىڭ ايتىلۋى مۇلدەم باسقاشا. بۇل سوزدەر، ءسوز جوق، التىن وردا بيلەۋشىلەرى ارقىلى ورىس تىلىنە ەنگەن سوزدەر. ماحمۇت قاشعاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىنە» ەنبەي قالعان دا تالاي ءسوزىمىزدىڭ توبەسى كەيبىر ورىس سوزدەرىنەن قىلتيىپ تۇراتىنى وتىرىك پە؟ ماسەلەن، رەت – رياد، ارقان – اركان، قاراۋىل – كاراۋل، قورعان – كۋرگان،  شالبار – شاروۆار، تەڭگە – دەنگي،  قاقپان – كاپكان (بۇل ءسوز «قاپقان» دەگەن تۇرىك ءتۇبىرىن دۇرىس ساقتاعان), تىم كوپ – تما، مۇك – موح،    دادا – دياديا، ۇرا – ۋرا، بارىس – بارس، بوران – بۋران، جاساۋىل – ەساۋل، جاساق – ياساك، بيىك – پيك، كوپەك (ۇساق) – كوپەەك، بۇكىر – بۋگور، جام، جامشى – يامششيك، بەكەت – پيكەت، ال (قىزىل) – الىي، بورەنە – برەۆنو، ءىلبىس – يربيس، تاڭبا – تامگا، تۇمان – تۋمان، ءتاڭىرى – تەنگري، وشاق – وچاگ، كەرىش – كەرچ، كەسەك – كۋسوك، تۇلىپ – تۋلۋپ، تابىن – تابۋن، قۇرىق – ۋكريۋك،  جارىق – ياركي، دالا – دال، سوپاق – سوپكا، جار – يار، تۇزدىك – تۋزەمەتس; قوجا، قوجايىن – حوزياين، توماعا – توماگاۆكا، توبىر – تابور، قۇيرىق (قويدىكى) – كۋرديۋك، جىراق – وۆراگ، سىرعا – سەرگا، تالىستاي – تولستىي، قىي-تەزەك – كيزياك، قازاق – كازاك، توبە كىيىم – تيۋبەيتەيكا، كەتپەن – كەتمەن، اتقا – اتاكا، بوساياق – بوسياك، شوپان – چابان، باتىر – بوگاتىر، بۇركىت – بەركۋت،  قاربىز – اربۋز، جۇرت – يۋرت (ا), كەرۋەن – كاراۆان، جۇمۋ – زاجمۋريتسيا، تىك – تكات،  تىگىنشى – تكاچيحا، بازار – بازار، مارال – مارال، جارلىق – يارلىك، دارىن – دار، ماما – ماما، باقشا – باكچا; قىرات، قىر (بەت) – حرەبەت، قوساق – كوسياك، كىرپىش – كيرپيچ، دوعا – دۋگا، قۇماي – گامايۋن، ت.س.س. مۇنىڭ ءبارى «تاتارو – مونگولسكوە يگونىڭ» جەمىسى ەمەگەندە، نە؟ ول، شىن مانىندە، «يگو» ەمەس، يگىلىك بولعان: ورىس كىنازدىكتەرىن بىرىكتىرىپ، مەملەكەتتىك جۇيەگە كەلتىرگەن – التىن وردا.

موعولستاننىڭ، التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى تۇرىك ءتىلى بولعانىن كىم جالعان دەي الادى؟ اراپ جيھانگەزى يبن باتتۋتتا دا وعان XIV – عاسىردا «دەشتى قىپشاققا ساياحات» اتتى شىعارماسىندا كۋا بولماپ پا ەدى؟

ەدىل بويىن مەكەن ەتكەن باتۋ (باتىي), بەركە (بەرەكە), سارتاق، قىرىم مەن سارايدى  وردا ەتكەن وزبەك حان، ءاز جانىبەك حان، نوعاي حان، قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك تە، قاسىم حان، حاقنازار حان، شىعاي، تاۋەكەل، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە حان – ءبارى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى، ءبارى تۇرىك تىلىندە، ونىڭ ىشىندە قازاق نۇسقاسىندا سويلەپ وتسە، قاي دالەلمەن ولاردى موڭعول ەدى دەيمىز؟ قازاق ەلىن بيلەگەن حاننىڭ ءبارى – شىڭعىس ۇرپاقتارى. شىڭعىس موڭعول بولسا، ونىڭ ۇرپاقتارى نەگە موڭعوليانى بيلەمەگەن؟ نەگە ءبارى قازاق جەرىنە «كوشىپ» كەتكەن؟

بۇرقان – قالدۇننىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەستەن، ونىڭ ورنىن انىقتاپ الماي تۇرىپ، شىڭعىس حاندى ادەيى باسقا حالىقتىڭ بالاسى    ەتۋ – قازاقتى مازاقتاۋ. ءبىلىمسىز، ءوز تاريحىن ءوزى بىلمەيتىن نادان حالىق دەپ مەنسىنبەۋ.

ءتىپتى قيسىنسىز مىنا وتىرىككە زەر سالىڭىزدارشى.

ولەڭدى ءوز جۇرتىنا اكەلە جاتقان مەركىت جىگىتى بۇرقان ارقىلى ءوز اۋىلىنا كەلە جاتقاندا، كەنەت جولدان وعان ەسۋگەي باۋىرلارىمەن جابىلىپ، ولەڭدى تارتىپ الادى.

ال ەندى كارتاعا قارايىق. مەركىت جىگىتى ولەڭدى قاي جاقتان ءوز جۇرتىنا قاراي اكەلە جاتادى؟ شىعىس  جاعى – مۇحيت. ول جاقتان اكەلە دە جاتپايدى، ول جاققا اپارا دا جاتپايدى، ول جاقتا ەل جوق، تەك مۇحيت بار. باتىستان اكەلە جاتىر دەيىن دەسەڭ، وندا ونى قايدا اپارا جاتادى؟ مۇحيتقا ما؟  مەركىتتىڭ جەرى حەنتەيدىڭ باتىسىندا. ءبىرى عانا ەمەس، ءبارى ۇيلەسپەيدى. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر-اق تۇتام» ەكەنى كورىنىپ تۇر.

الايدا سول كورىنىپ تۇرعاندى كورە المايتىنداي بىزگە نە كورىندى؟

قازاقتىڭ اتا شەجىرەسىن جازىپ قالدىرعان قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنا جۇگىنەيىك.

«راس، شىڭعىس حاندا موڭعولدار دا بولدى، – دەيدى ول. – ولار بار-جوعى ءتورت  جارىم  مىڭ عانا ادام ەدى. ودان باسقا وتىز ەكى مىڭ تاتارلار بار-دى. تاتارلار دا تۇرىكشە سويلەيتىن جۇرت بولاتىن».

«…ەگەر تاۋاريحتىڭ جۇزىنە تۋرا قارار بولساق، شىڭعىس قازاق جەرىندەگى بيلىككە تالاسقاندارعا عانا قاتتى كەلدى. ول ارعىننىڭ، ءۇيسىننىڭ، قىپشاقتىڭ قىلشىعىن قيسايتقان جوق. قايتا ولاردىڭ جاۋىنگەرلىگىنە قۇلدىق اسىپ وتىردى» («ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن»، الماتى، 1993, 97 – بەت).

«شىڭعىستىڭ جەرمەن جەكسەن ەتكەن قالالارى قارا قىتايلار بيلەپ وتىرعان ۇش، اقتوبە، تاراز، وتىرار، باقىن (بارشىن دەگەن ءسوز قاتە جازىلعان-اۋ، ءسىرا؟ – ب. ن.) سىقىلدى قالالار بولاتىن» (سوندا، سول بەتتە). «موڭعول  جەرىن بيلەگەن دۋلاتتار سول ارعى دۋلى تۇقىمىنان كەلەدى. موعول دەگەن اتاۋ دا ابىل ۇرپاعىنا بەرىلگەن ەكەن. ال مۇحامەد حايدار دۋلاتي سول سوڭعى دۋلات ۇرپاعىنان» (سوندا،  42 – بەت).

بۇعان قاراساق، شىڭعىس حان زامانىندا موعول دا، موڭعول دا بولعان ەكەن. بۇعان نە ايتامىز؟

موعولدىڭ تۇرىك ەكەنىن، ابىل ۇرپاعى بولاتىنىن قازىبەك بەك جازىپ قانا قويماي، ونىڭ بەرىلگەن اتاۋ ەكەنىن دە انىق ايتىپتى. دەمەك ول ۇرۋ دا، تايپا دا، حالىق تا ەمەس، بەلگىلى ءبىر جۇرتقا بەرىلگەن اتاۋ عانا.

تاعى ءبىر ءسات ساكەن سەيفۋليننىڭ جازعانىنا دا جۇگىنە كەتەيىك.

«جوشىنىڭ جاڭا اتالعان بەس ۇلكەن ۇلىنان باسقا دا ۇلدارى بولعان. سول كىشى ۇلدارىنىڭ بەلگىلى بىرەۋى موعول ەسىمدى بولعان. موعولدىڭ نەمەرەسى نوعاي دەگەن كوشپەلى تۇرىك رۋلارىنىڭ اتاقتى مىقتى حانى بولعان (سوندا، 15 – بەت).

«ەلدىڭ اتى سول ەلدى بيلەگەن اتاقتى ءبيدىڭ، اتاقتى حاننىڭ اتىمەن اتالىپ كەتەتىن ەسكىلىكتەن كەلە جاتقان، اسىرەسە تۇرىك رۋلارىندا ەسكىدەن كەلە جاتقان ادەت» (سوندا، 16 – بەت).

بۇعان بىردەڭەنى الىپ-قوسۋدىڭ، مەنىڭشە، قاجەتى شامالى. ماسەلە «موعول» ءسوزىنىڭ توركىنى تۇرىك تىلىندە ەكەنىندە.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن كىتاپ 1979 – جىلى العاش رەت موڭعوليادا قازاقشالاندى، ولگي قالاسىندا باسىلدى. وعان دامدانسۇرەن دەگەن عالىمنىڭ 1940 – جىلى  1– قازاندا جازىلعان ماقالاسى العىسوز رەتىندە بەرىلدى. اۋدارعان – بازىلحان بۇقايۇلى (1978 – جىلى 15 – كوكەكتە).

كارپيني مەن رۋبرۋك شىڭعىس حاننىڭ اتامەكەنى ونانكەرۋلە دەسە، «قۇپيا شەجىرە» ونون مەن حەرلەن وزەندەرىن اتايدى. حەرلەندى زورلاپ كەرۋلەنگە اينالدىرىپ جۇرگەن – كەيىنگىلەر. بۇل كۇندە ول كارتادا دا كەرۋلەن دەپ جازىلعان. بۇل، ءسوز جوق، شىڭعىس حاندى زورلاپ موڭعول قىلۋدىڭ العاشقى قامى.

ءبىر قىزىعى، ونوننىڭ دا، حەرلەن مەن كەرۋلەننىڭ دە موڭعولشا ماعىناسى جوق ەكەن. ونىڭ سەبەبى، مەنىڭشە، بۇل ەكى ءسوز دە تولە باسقارعان تۇرىكتەرمەن بىرگە بارعان ءسوز. تۇرىكشىدەن تۇرلەنىپ، جات جەردە ادام تانىماستاي وزگەرىپ كەتكەن سوزدەر. ونانگە (ىلەگە) قۇيماي، تەرىس اققان قاراتال وزەننىڭ باسى بەلجايلاۋدان باستالاتىن تەرىس – اققان وزەنى بولۋ كەرەك. «كەرى» مەن «تەرىس» ءسوزىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ماعىنالاس ءسوز ەكەنىن بۇكىل قازاق بىلەدى دەپ ويلايمىن. الماتى وبىلىسى قاراساي اۋدانىنداعى قاسقاسۋ وزەنى قاسقا ولەڭ دەگەن اتاۋدان وزگەرە-وزگەرە وسى كۇنى قاسكەلەڭ بوپ كەتكەنىن دە بىلەتىن جۇرت بارشىلىق. جەردىڭ تاريحى – ەل مەن ءتىلدىڭ تاريحى ەكەنىن بۇل دا ەسكە سالادى. جەردىڭ اتاۋى كىمدىكى بولسا، جەردىڭ يەسى دە سول. سوندىقتان باسقىنشىلار باسىپ العان ەلىنىڭ جەر-سۋ اتىن قۇلشىنا وزگەرتەتىنىنە تاريح كۋا. ال شىڭعىس حان زامانىنداعى جەتىسۋدىڭ جەر-سۋ اتتارى بىزگە امان جەتۋى سول زامانداعى تايپا مەن رۋ ادامدارىنىڭ ءالى كۇنگە سول ارادا قوزعالماي وتىرۋىنان.

العىسوز جازعان دامدانسۇرەن: «شىڭعىس حان       تۋىپ-وسكەن جەردەگى بۇرقان تاۋى –مىناۋ، كەرى ولەڭ – اناۋ، كودە ارال – وسى»، – دەپ ەشبىر جەر-سۋدى ءدال اتامايدى. تەك «حەرلەننىڭ ءحودوو ارالى كازىرگى بايان ۋلاان ەكەنى داۋسىز». «ءحودوو ارالدىڭ دولوون بولدووگى  كازىرگى دولوود. حەرلەننىڭ اۋرۋگى – قازىرگى اۆراگا» دەگەن ءۇش پىكىر-ۇسىنىس  ايتادى (22 – بەت).  ناقتىلاپ اتاعان دا، دالەلدەپ كورسەتكەن دە ەشتەمەسى جوق، تەك جورامال عانا. ال تاريح تەك جورامالمەن جاسالمايدى عوي.

الدىندا تاعى ءبىر ولجاسىن، كەيىن ۇستاعان بالىعىن تارتىپ العان سوڭ، تەمىرشىڭ ءىنىسى قاسار ەكەۋى باسقا شەشەدەن تۋعان اعاسىن ولتىرەدى عوي، سونان سوڭ رۋلاستارى سول ءۇشىن تەمىرشىڭدى جازالاۋعا بۇرقانعا كەلەدى. ولار قورعانادى. اقىرىندا تەمىرشىڭ اتقا ءمىنىپ قاشادى. سونى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» بىلاي جازادى: «قاسار تەمۋجىندى بىلدىرمەي نۋ ورمانعا قاشىرىپ جىبەردى. تايچيۋدتەر ونى ءبىلىپ قويىپ قۋادى، بىراق اسقار شىڭنىڭ نۋىنا سۇڭگىپ كەتكەندىكتەن، اداسىپ قالادى دا، ورماندى تۋ سىرتىنان قورشايدى» (79 – ۇزىك، 36 – بەت). ەشقانداي جەردىڭ اتى اتالمايدى. «اسقار شىڭعا» قاشادى، بەلگىسىز «ورماندى» قورشايدى».

وسى شىعارمانىڭ ورىس تىلىندە «سوكروۆەننوە سكازانيە مونگولوۆ» دەگەن اتپەن 1990 – جىلى ۋلان – ۋدەدە شىققان نۇسقاسىن وقىپ قارايىق. «تەمۋجين پۋستيلسيا ۆ لەس. تايچيۋدتسى بروسيليس زا نيمي ۆ پوگونيۋ، نو ون ۋجە ۋسپەل پريبراتسيا ۆ گۋستۋيۋ چاششۋ نا ۆەرشينە تەرگۋنە . نە ۋمەيا تۋدا پرونيكنۋت، تايچيۋدتسى وكرۋجيلي ەتوت بور ي ستالي ەگو ستوروجيت» (27 – بەت).

ەندى كونە قىتاي ءتىلى مەن جازۋىن جەتىك بىلەتىن تىلەۋبەردى ابەنايۇلىنىڭ قىتايشادان اۋدارعان نۇسقاسىن وقىپ كورەيىك.

«تەمەجان اسىپ-ساسىپ اتقا ءمىندى دە، ورمانعا كىرە جونەلدى. تايجىگىتتەر كورىپ قالىپ، تۇرگەن تاۋىنا دەيىن قۋدى. تەمەجان نۋعا سۇڭگىپ كەتكەندىكتەن، تايجىگىتتەر كەيىندەي بەردى دە، سىرتتاي قورشاۋعا الدى» (79 – ۇزىك، 156 – بەت). «قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى»، الماتى، 2013, «شاپاعات–نۇر» باسپاسى).

سالىستىرىپ وتىرعان ءۇش تىلدە دە بۇرقان اتى دۇرىس جازىلعان.

ءۇش اۋدارما دا قىتاي تىلىندەگى تۇپنۇسقادان اۋدارىلعان. سوندا قالاي، بىرەۋ وقىعاندى ەكىنشى بىرەۋ وقىماي كەتە مە؟ مەنىڭشە، جەردىڭ اتى ادەيى اۋدارىلماعان. سەبەبى بىرەۋ-اق: ونداي جەر موڭعوليادا جوق. ال ورىسشا «تەرگۋنە» مەن قازاقشا «تۇرگەننىڭ» ماعىناسى – بىردەي: «تەز» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قىتاي ءتىلىن ەكى اۋدارماشى دا ماعىنالىق جاعىنان دۇرىس اۋدارعان، الايدا تەرگۋنە دەگەن جەر موڭعوليادا دا، قازاقستاندا دا جوق، تەك تۇرگەن بار. ول الماتى وبىلىسىنداعى جاركەنت قالاسىنىڭ باتىسىندا جاتقان ۇسەك وزەنى  بويىنداعى ۇزىن توعاي ءالى كۇنگە دەيىن تۇرگەنتوعاي اتالادى.  باسى بۇرقان تاۋدىڭ شىعىس جاق تۇسىنان باستالىپ، اياعى جاركەنت قالاسىنىڭ باتىس جاق تۇسىنان توقتالادى. 1856 – جىلى قۇلجاعا بارا جاتقان ساپارىندا شوقان ءۋاليحانوۆ وسى ارامەن ءوتىپ، بۇرقانعا ايالداپ، تۇرگەنتوعايدا جوعالعان تۇيەلەرىن تۇرگەنكەنت ماڭايىنان تاۋىپ، ۇسەك وزەنىنىڭ تومەنگى جاعى ءالى دە تۇرگەن اتالاتىنىن جازىپ كەتكەن (چ. چ. ۆاليحانوۆ «سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح»، توم ءىى، الماتى، 1962, «زاپادنىي كراي كيتايسكي يمپەري ي گورود كۋلدجا» دنەۆنيك پوەزدكي ۆ كۋلدجۋ). «تۋرگەن – ەتو بىسترىي»، –  دەپ جازادى شوقان. بىرەۋدى ىلە-شالا تەز قۋعاندا، ونى قازاق «تۇرە قۋدى» دەيدى.

بۇرقاننان قاشقان ادام ونىڭ قاسىنداعى تۇرگەنتوعايعا تىعىلماعاندا، ىلەنىڭ سول جاق بەتىندەگى تۇرگەنگە تىعىلمايدى عوي؟ الگى كارپيني جازعان ەكى تاۋدىڭ اراسى دا وسى ارا عوي، ونىڭ ۇستىنە. بىرىنە ءبىرى ءدال كەلىپ تۇر.

ءونان دە، كەرى ولەڭ دە ەشبىر تاريحي دەرەكتە بۇرقان تاۋىنىڭ وزىنەن باستالمايدى، تەك بۇرقان تاۋى ءونان وزەنىنىڭ باس جاعىندا ەكەنى عانا ايتىلادى. ونىڭ ۇستىنە، ءراشيد ءاد ء–دىننىڭ شىڭعىس حان ءومىرىن زەرتتەۋگە ارناعان «جاميع –ات تاۋاريح» اتتى زەرتتەۋىنىڭ ورىسشاسىندا بۇرقان جەرىنەن اعاتىن وزەندەردى بىلاي سىيپاتتايدى: «...ۆ تسەنترە – كەلۋرەن، س ۆوستوكا – ونون» (توم ءىى، كنيگا ۆتورايا، موسكۆا –لەنينگراد، يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك سسسر، 1952, ستر. 234).

مەن كەربۇلاق پەن پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ جەر-سۋىن ءبىراز بىلەتىن اداممىن، سول ارادا تۋىپ وسكەنمىن. ءدال ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ جازعانىن كوزىممەن دە، كوڭىلىممەن دە كورە الام. كەرى ولەڭ، ياعني تەرىساققان سۋى قاراتال وزەنىنىڭ  باسى سانالادى، ويتكەنى ەڭ ۇزىن سالاسى – سول. ول بەلجايلاۋدىڭ ۇيگەنتاس دەگەن بەلىنەن باستالىپ، اۋەلى كوكسۋعا، سونان سوڭ قاراتالعا قۇيادى. باستالار جەرى ايگىلى وربۇلاق شايقاسى وتكەن جەردەن ون شاقتى شاقىرىم شىعىستا. قورعاستان بەلجايلاۋعا دەيىنگى بارلىق سۋ ىلەگە قاراي اعىپ، ىلەگە قۇيادى دا، تەك وسى سۋ تەرىس اعادى. جاڭگىر حان بەيىتىنىڭ باتىس جانىنان وتەدى، ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنان اعادى. ءراشيد ءاد ء–دىننىڭ، مەنىڭشە، «ۆ تسەنترە – كەلۋرەن» دەپ وتىرعانى سوندىقتان. شىڭعىس حان زامانىندا قورعاستان كوكسۋعا دەيىن سوزىلعان ۇزىن تاۋ تۇگەلىمەن بۇرقان اتالعان. سولاي ەكەنى سول كەزدەگى جازبالاردان كورىنىپ تۇر.

شىڭعىس حانعا قاتىستى دەرەكتەردە ايتىلاتىن ونون وزەنى كازىرگى ىلە دەيدى تىلەۋبەردى ابەنايۇلى. مەن وعان قوسىلام. ويتكەنى ونون وزەنىن موڭعولداردىڭ ءوزى ونىن دەيدى ەكەن. شىڭعىس حان زامانىنان ءبىر عاسىر بۇرىن ماحمۇت قاشقاري بابامىز ىلەنى ىلە دەگەن، ال ۇلكەن، قاسيەتتى سۋدى بابالارىمىز «داريا»، «دايرا»، «ۇلكەن سۋ»، «ءنان وزەن» دەپ دارىپتەگەن. ىلەنى دە «ءونان» دەپ، ءنان وزەن دەگەن شىعار دەپ ويلايمىن. جانە توعىز كۇن تۇرگەنتوعايعا تىعىلعان تەمىرشىڭدى ۇستاپ العان تايجىگىتتەر ونى ءونان وزەنىنىڭ بويىمەن الىپ بارا جاتقاندا، ول قاشىپ شىعىپ قۇمىرعا وزەنىنىڭ قاسىندا بۇركەي – ىرگە دەگەن جەردە وتىرعان ءوز وتباسىنا قوسىلادى. قۇمىرعا وزەنى شىعىستان باتىسقا قاراي ءبىراز اعىپ بارىپ ونانگە قاراي بۇرىلادى دەپ جازادى دەرەكتەر.

بەلجايلاۋدىڭ كۇنگەي جاعىنداعى تاۋدان اعاتىن قاراقول سۋىنا تاۋدىڭ شىعىس جاق ەتەگىنەن ءبىر سۋ قوسىلادى، ول جەلكە اتالاتىن جايلاۋدىڭ شىعىسىنان كولدەنەڭ اعىپ كەلىپ، الگى قاراقولعا قۇيىلادى دا، ارى قاراي كوكتەرەك وزەنى اتالىپ، ىلەگە قاراي اعادى.

مەن وسى سۋدىڭ اتى قاتە اۋدارىلعان با دەپ ويلايمىن، دۇرىسى قۇمىرعا ەمەس، قابىرعا بولۋ كەرەك، ويتكەنى تاۋ ەتەگىن قابىرعالاپ اعادى. جانە بۇركەي– ىرگە  دەگەن – قازاق ءسوزى; جەلدەن، سۋىقتان بۇركەۋلى، ىق ىرگە جەر دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك. سول سۋدىڭ شىعىسىنداعى جازىقتىڭ ارعى بەتىندە كۇنى بۇگىن دە ىرگەتاۋ اتالاتىن كوكتەۋ بار. مەنىڭشە، بۇركەي – ىرگەمىز – سول. تەمىرشىڭ وسى ىرگەتاۋدا وتىرعاندا، كوكتەمدە مەركىتتەر كەلىپ بورتەنى تارتىپ اكەتەدى. ال تەمىرشىڭنىڭ ءوزى كيتىڭ جازىعىن كەسىپ ءوتىپ، باركورنەۋ تاۋىنىڭ ىرگەسى ارقىلى تۇرگەنتوعايعا، ودان ءارى بۇرقانعا قاشىپ كەتەدى. قۋعىننان امان قالعان سوڭ، بۇرقانعا باسىن ءيىپ، توعىز مارتە ءتاۋ ەتەدى. جەر ىڭعايى، ءبىر-بىرىمەن جاقىندىعى – ءبارى دەرەكتەردە جازىلعاندارمەن دالمە-ءدال كەلەدى. جارايدى، بۇعان دا كۇدىكتەنەيىك. ال كارتاعا قارايىقشى، موڭعولياداعى ونون وزەنى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي اعىپ جاتىر جانە بۇرقاننىڭ باس جاعىنان ەمەس، ءدال وزىنەن باستالىپ جاتىر. ال ءراشيد  ءاد – ءدىن ونى شىعىستان اعادى دەپ اپ-انىق جازىپ وتىر. بۇل سايكەسسىزدىك ءبىزدى نەگە ويلانتپايدى؟

الگى ايتقان قاراقول سۋى، ءبيچۋريننىڭ جازۋى بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ باباسى قايدۋعا جايلاۋ بولعان جەر، ول ونى «چەرنايا ۆودا» دەپ اۋدارادى. ال، ءتىل زاڭى بويىنشا، اتاۋ ءسوز بولىپ تۇرعان جالقى ەسىم ەشبىر تىلگە ماعىنالىق جاعىنان اۋدارىلماۋى كەرەك. ءبيچۋريننىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان «چەرنايا ۆوداسى» – ءبىز ايتىپ وتىرعان قاراقول، قاراسۋ دەگەندى بىلدىرەتىن كونە تۇرىك ءسوزى.

الان – حاۋانىڭ شاتا تۋعان بالالارى بىزدەن ارتىلىپ بارادى دەپ كورە الماعان جالايىرلار ونىڭ تۇقىمىنان تاراعان سەگىز بالانى ءولتىرىپ، تەك ناعاشىسىنىڭ قولىنداعى قايدۋ عانا امان قالادى. ناعاشىسى ونى وتىن اراسىنا تىعىپ امان الىپ قالادى. كەيىن جالايىرلاردىڭ اقساقالدارى ول قاتىگەزدىكتى ايىپتاپ، كىنالىلەردى قايدۋعا ءبىرجولا قۇل قىلىپ بەرەدى. («يستوريا  مونگولوۆ» كىتابى. ن. بيچۋرين (و. ياكينف) «يستوريا پەرۆىح چەتىرەح حانوۆ يز دوما چينگيسوۆا»، موسكۆا، 2011).

ءبيچۋريننىڭ بۇل دەرەگىنە قاراعاندا، شىڭعىس حاننىڭ بابالارى جالايىرلارمەن جاقىن، قونىستاس وتىرعان. ال جالايىرلاردىڭ ەجەلدەن جەتىسۋ، ياعني جەتە نەمەسە موعول جەرىن مەكەندەگەنىن  XIV – عاسىردا موعولستاندى ون شاقتى رەت شاپقان اقساق تەمىر جورىعىن جازىپ قالدىرعان ەكى بىردەي «زافار-ناما» شىعارماسى جەر-سۋ اتتارىن ءدال اتاپ تۇرىپ دالەلدەمەدى مە؟ ول «زافار-نامانىڭ» ءبىرىن مۇحامەد قايدار دۋلاتي بابامىز ءوزىنىڭ «تاريحي راشيدي»  اتتى ايگىلى شىعارماسىندا ءتۇپ دەرەك رەتىندە پايدالانعان عوي. شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ جالايىرلارمەن مەكەندەس ەكەنىن ءبيچۋريننىڭ بۇل دالەلدەۋىنىڭ ءوزى تاريح ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك ەمەس پە؟

«ۆسە يح يۋرتى پروستيرايۋتسيا وت پرەدەلوۆ سترانى ۋيگۋروۆ دو گرانيتس حيتايا ي دجۋردجەنە ۆ تەح وبلاستياح، كوتورىە نىنە نازىۆايۋت موگۋليستان», دەيدى ءراشيداد – ءدىن («سبورنيك لەتوپيسەي»، توم 1, كنيگا پەرۆايا،    موسكۆا – لەنينگراد، 1952. 92 – بەت).

موعولستاننىڭ موڭعولستان ەمەسىن، ول جەتىسۋدىڭ كونە اتاۋى ەكەنىن بۇل كۇندە تاريحشىلار عانا ەمەس، م. ق. دۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» شىعارماسىن وقىعان بارشا جۇرت بىلەتىن شىعار دەپ ويلايمىن.

باسقا جۇرت ءبىر تەمىر تەڭگە تاۋىپ السا، بۇكىل تاريحىنا جاڭا كوزقاراسپەن قارايدى. ال ءبىز جەر-سۋىمىزدى تاۋىپ جاتساق تا ءوزدى-وزىمىزبەن ايتىسىپ-تارتىسىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قۇپتاماعاندى باتىرلىق ساناپ، ەلدىڭ مۇدەسىنەن بۇرىن رۋ مەن تايپانىڭ مۇدەسىن جوعارى قويىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن بەت جىرتىسامىز دا  جاتامىز.

ورىسشا، قازاقشا دەرەكتىڭ بارىنە قاراڭىز، ونون وزەنىن بويلاپ بارىپ وڭ حان مەن شىڭعىس حان ۋلدجا دەگەن جەردە تاتارلاردى جەڭەدى. سول ماڭايدا قۇس شاتى، ناراتى شاتى دەگەن جەرلەر بار ەكەنى ايتىلادى. ال ەندى كارتاعا قاراڭىز، ناراتى جوتاسى قىتايداعى ىلەنىڭ باس جاعىندا تۇر. ءوناننىڭ ىلە ەكەنىنە وسىنىڭ ءوزى-اق  دالەل ەمەس پە؟ الدە قاتە كارتادان كەتكەن بە؟ ناراتى ىلەنىڭ باسىندا تۇرسا، وندا ۋلدجي، ۇلجا دەپ تۇرلەندىرە جازىپ جۇرگەنىمىز قۇلجا بولىپ شىقپاي ما؟

مۇنىڭ ءبارى تاريحي دالەلگە جاتپاسا، وندا بىزگە تاريحقا دالەل ەمەس، ەشكىمدى، ەشنارسەنى مويىندامايتىن توڭمويىندىق قانا كەرەك بولعانى ما؟

وسىنشاما وزبىر وتىرىككە ءتوزىپ كەلە جاتقانى ءۇشىن، ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا تەك تاڭ قالامىن. وزگەنىڭ بۇرمالاپ جازعان وتىرىگىن تالعاماي، تولعاماي جۇتىپ  جاتقانىمىزعا قاراپ، وتىرىككە قارسى ارامىزدان بىرەۋ اۋىز اشا قالسا، وعان ءوزىمىزدىڭ نە تاپ بەرىپ، نە باس سالىپ جاتقانىمىزدى كورىپ، سونشاما سورلى حالىق بولىپ قالعانىمىزعا جىلاعىم كەلەدى! وقىماعاننان، بىلمەگەننەن قانشاما ەسەمىز كەتىپ جاتىر؟!

دامدانسۇرەننىڭ مىنا دالەلىنە سەنەمىز: «حەرلەننىڭ ءحودوو ارالى كازىرگى بايان ۋلاان ەكەنى داۋسىز». وسى دا دالەل مە؟ نەگە ول داۋسىز؟ بايان ۋلاان دەگەنى – تاۋ. ال «حودوو» – موڭعول تىلىندە «قىر» (205 – بەت). سوندا ءحودوو ارالىمىز «قىر ارال» بولماي ما؟ تاۋ مەن قىردىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟

بۇل ءسوزدى تىلەۋبەردى كودە ارال دەپ اۋداردى. دەسە دەگەندەي، كەربۇلاق اۋدانىنداعى ارالتوبەنىڭ اۋدانى سول ارانىڭ ادامدارىنىڭ ەسەبى بويىنشا، 70 – 80  گەكتار جەر. ۇستىندە تەك كودە وسەدى. ول كودەنى بىرەۋلەر «ساداقكودە»، تاعى بىرەۋلەر «قىلتاناق»، كەيبىرەۋلەر «اقسەلەۋ» دەسەدى.

مەنىڭ ويىمشا، ارقاس تاۋى مەن التىنەمەل تاۋىنىڭ ورتاسىنداعى ارالتوبەنىڭ ەسكى اتى ءحودوو دە ەمەس، كودە دە ەمەس، «كوتۋ ارال» بولعان بولۋ كەرەك. «كوتۋ» ءسوزى ماحمۇت قاشقاري بابامىزدىڭ «تۇرىك سوزدىگىندە»  ء(حى – عاسىر، شىڭعىس حاننان ءبىر عاسىر بۇرىن) «توبە» دەپ كورسەتىلگەن.  سولاي بولسا، بۇل توبە ءاۋ باستان-اق ارالتوبە اتانعان. قىتايدىڭ پىشىك جازۋىنداعى بۇل ءسوزدى، تىلەۋبەردىنىڭ ايتۋىنشا، «كوتۋ» دەپ تە وقۋعا بولاتىن كورىنەدى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى جاڭاعى ارالتوبەنىڭ جانىنداعى جۋبۋر دەگەن جەر دەپ جازىلعان (44 – بەت), ال تىلەۋبەردى ونى «شۇبار» دەپ وقىعان («قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى»، الماتى، 2013, 488 – بەت ).

شۇبار دەگەن اۋىل كازىر دە سول ارالتوبەنىڭ باتىسىندا 10 شاقىرىمداي جەردە تۇر.

التىنەمەلدىڭ شىعىس جاق بەتىندە قۇرساي، سونان سوڭ شىڭعىسساي دەگەن شالعىندى، بۇلاقتى ساي بار. الگى شۇبار مەن ارالتوبەنىڭ وڭتۇستىك بەتىندە، قاراقورىم – ماتايدىڭ سولتۇستىك جەلكەسىندە. قاراپ وتىرساڭىز، وسى مەن ايتىپ وتىرعان جەر-سۋ مەن تاۋ-تاستىڭ ءبارى ءبىر ماڭايدا، ءبىر توڭىرەكتە، ءبىر-بىرىنەن الىس ەمەس، ءبىر-بىرىمەن قارايلاس جەردە.

جامۇقا مەن شىڭعىس حان (ەكەۋى دە الان – حاۋادان  تارايدى – ب. ن.) العاش رەت زەرەن قاپشاعايدا، ەكىنشى رەت كۇيتەڭ دەگەن جەردە سوعىسادى، قاپشاعايدى اۋدارماشىلار اتاۋ ءسوز رەتىندە اۋدارماي جازۋى كەرەك ەدى، ادەيى مە الدە بىلمەي مە، قىسپاق جەر ەكەنىن بىلدىرەتىن سوزبەن بەرە سالعان. ال كۇيتەڭدى كازىر ەل كىيتىڭ دەپ ءجۇر. بۇل كىيتىڭنىڭ سول شىڭعىس حان زامانىنداعى كۇيتەڭ ەكەنىنە مەن مىنا سەبەپتى سەنىمدىمىن. شىڭعىس حانعا جامۇقاعا قارسى كومەككە كەلگەن كەرەيدىڭ باسشىسى وڭ حان وعان وتقيا ارقىلى كۇيتەڭگە شىقسا، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى كۇيتەڭگە كورەنلىك دەگەن جەردەن شىعادى. ول جەرلەردىڭ اتى بۇگىندە ءسال وزگەشەلەۋ، بىراق باياعى ءتۇبىرىن ساقتاپ ايتىلادى. وتقىيا – قىزىلقىيا,     كورەنلىك – باركورنەۋ. باركورنەۋدەن دە، قىزىلقيادان دا كيتىڭ جازىعىنا شىعاتىن جول بار، كيتىڭ – ەكەۋىنىڭ دە وڭتۇستىگىندە. ونىڭ ۇستىنە، قىزىلقىيادان شىققان  كەرەيلەر شەپ قۇرىپ جاتقان جەر بۇگىندە كەرەيساي اتالادى.

وسىنشاما  ءبىر-بىرىمەن ءبىر وڭىردە بايلانىسىپ جاتقان جەرلەر «موڭعولدىڭ  قۇپيا شەجىرەسىندە» دە، «سوكروۆەننوە سكازانيە مونگولوۆتا» دا، تاعى باسقا دەرەكتەردە دە  ورىندارى نەگە دالمە-ءدال كازىرگى ورنىمەن ساي كەلەدى؟ ويتكەنى بۇل ارا، شىنىندا دا، شىڭعىس حان ءومىر سۇرگەن، تۋىپ وسكەن ارا. ءبيچۋريننىڭ جازۋىنشا، سول زاماندا شىڭعىس حاننىڭ سەگىز بىردەي باباسىن باۋىزداعان جالايىرلار دا ءالى كۇنگە دەيىن سول ورىندارىندا وتىر. شۇبار، ارالتوبە وڭىرىندە تۇرىپ جاتقان جالايىرلاردىڭ كوبى كازىر دە انداستار.

وسىنىڭ بارىنە مۇرىن ءشۇيىرىپ قاراۋعا بولا ما؟ بۇعان ءمان بەرمەسەك، ونى ەسەپكە الماساق، وندا «تاريحتىڭ ماقساتى – شىندىققا جەتۋ» دەپ جالعان داۋرىعۋدىڭ نە قاجەتى بار؟

جارايدى، ءبىر قازاقتىڭ ايتقانىنا ەكىنشى قازاق سەنبەي-اق قويالىق. ءوز كوزىمەن كورگەن، ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن شەتەلدىك كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ، اتامالىكتىڭ، ءراشيد  ءاد – ءدىننىڭ   جازعاندارىنا قازاقتىڭ ايتقانى دا ءدال كەلەتىنىن مويىنداۋ كەرەك ەمەس پە؟

ال ەندى تاتار دا، موال، مونگال نەمەسە موعولدار – ءبارىنىڭ تەگى تۇرىك بولسا، وندا نەگە موالدار تاتارلاردى جاقتىرمايدى؟

«موالدار، – دەيدى رۋبرۋك، – وزدەرىن «تاتار» دەپ اتاعاندى جاقتىرمايدى» (100 – بەت ). ويتكەنى بۇرىن ولاردىڭ ءوزى تاتار بولعان، كازىر موال – ولاردىڭ بيلەۋشىسى. سوندىقتان موالدار تاتار دەگەن اتتى قۇرتىپ، موال دەگەن اتتى جوعارلاتقىسى كەلەدى دەيدى (101 –بەت).

مۇنىڭ دا جاۋابى ءراشيد ءاد – دىندە تۇر.

قابىل حان بيلەگەن زاماندا تاتارلار مەن موڭعولدار تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتىپتى. ءبارى قىيات پەن نيرۋننان تاراعان تۋىستار ءبىر-بىرىمەن باۋىرلاسىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتادى. قابىل حاننىڭ ايەلى قوڭىرات تايپاسىنان ەكەن. سونىڭ سايىم – تەگىن دەگەن باۋىرى اۋىرىپ، ونى تاتار باقسى ەمدەيدى. الايدا سايىن – تەگىن ءولىپ قالىپ، ونى باقسى دۇرىس ەمدەمەي ءولتىردى دەگەن اڭگىمە شىعىپ، باۋىرلاس ەلدىڭ اراسىنا وسىدان ارازدىق كىرەدى. ول بىرتە-بىرتە ءورشىپ، ۇلكەن جاۋلىققا ۇلاسادى (سوندا، 104 – بەت).

ال ەندى وسى موعول نەمەسە «موڭعول» ءسوزىنىڭ ماعىناسى نە؟ جانە ول قاي تىلدە پايدا بولعان ءسوز؟

بۇعان تۇسىنىكتى ءراشيد ءاد – ءدىن عانا بەرەدى.

«ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۋ مونگولسكيح پلەمەن تاك ۋستانوۆلەنو، چتو تە، كوتورىە پوياۆيليس وت ەتيح ۆەتۆەي، چاششە ۆسەگو سوستويات مەجدۋ سوبوي ۆ رودستۆە، ي مونگول – دارلەكينى – سۋت وني سلوۆو جە مونگول سپەرۆا زۆۋچالو (بۋكۆ. بىلو) مۋنگول, تو-ەست، «بەسسيلنىي» ي «پروستوسەردەچنىي. پو مونگولسكي «كيان» زناچيت «بولشوي پوتوك»، تەكۋششي س گور ۆ نيزينۋ، بۋرنىي، بىسترىي ي سيلنىي. تاك كاك كيانى بىلي وتۆاجنىي، حرابرىي ي كراينە مۋجەستۆەننىي; چتو ەتو سلوۆو پولوجيلي يح يمەنەم. «كيات – منوجەستۆەننىە چيسلو وت كيان; تەح ي ەتوگو رودا، كوتورىە بليجە ك ەگو ناچالۋ، نازىۆالي ۆ درەۆنوستي كيات» («سبورنيك لەتوپيسەي»، توم 1, كنيگا پەرۆايا، م. – ل. 1952. 154 – بەت).

كوپ اداسۋدىڭ باسى وسى سوزدەردىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋىنان باستالعان سىياقتى.

«قىيان» مەن «قىياتتا» تۇرعان تۇسىنبەستىك جوق. ءسوزدىڭ مۇنداي جەكەشە جانە كوپشە ءتۇرى قازاق شەجىرەسىندە بۇرىننان بار. مىسالى، كەرەي، ونىڭ كوپشە ءتۇرى – كەرەيىت; دۋلى، كوپشە ءتۇرى – دۋلات.

ال ءراشيد ءاد – ءدىندى اۋدارعان حەتاگۋروۆ ەجەلدەن ءبىر-بىرىمەن تۋىس حالىقتىڭ ءبىرى «مونگول – دارلەكين» دەپ اتالعان، ال ونىڭ باستاپقى اتالۋى «مۋنگول» دەيدى.

اۋدارماشى حەتاگۋروۆ پارسى ءتىلىن بىلگەنمەن، تۇرىك ءتىلىن بىلمەگەن بولۋ كەرەك. سوندىقتان ونىڭ «مونگولى – دارلەكينى» دەگەنىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس.

تاريحقا جۇگىنسەك، ەرتەدە تۇرىك حالقىن جاۋ شاۋىپ، ەكى وتباسى عانا امان قالادى، ولاردى قىيان مەن نۇكۇز دەپ اتايدى. ءتورت ءجۇز جىلداي تاۋ ىشىندە تىعىلىپ، كوبەيىپ، اقىرىندا ولار اشىققا شىعادى. قىيانداردان شىڭعىس حاننىڭ اتا – بابالارى تارايدى، ال نۇكىس، نوكىس اتالاتىن اتالار تۇلكىباس اۋدانىندا ءالى دە بار، نەگىزىنەن ولار – قاراقالپاق ىشىنە تاراعان ۇرۋ. «اقتابان شۇبىرىندى» زوبالاڭى كەزىندە قاراقالپاقتار قازاقتارمەن بىرگە قالماققا قارسى 35 جىل بويى سوعىستى. تەك ابىلقايىردىڭ  دۇرىس ساياسات جاساماۋىنان جات بولىپ كەتتى.

2016 – جىلى ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ «تاريحتار جيناعىن» ءزارىپباي ورازباي دەگەن ازامات پارسى تىلىنەن تىكەلەي تارجىمەلەدى. ول: «ءراشيد ءاد – دىندە موڭعول دەگەن ءسوز جوق»، – دەيدى، «مۇعۇل» دەپ اۋداردى. دەمەك اۋدارماشى حەتاگۋروۆ «ڭ» ءارىبىن قوسقان. الايدا پارسى تىلىندە «ڭ» دىبىسى مەن ءارىبى دە جوق ەكەن. ءبىر ارىپتەن اداسۋدىڭ سىرى بۇدا دا جاتۋى مۇمكىن.

«بايىرعى زامانداردان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قوڭىرات، قورالاس، يكيراس، ەلجيعان، ۋرانقاي، كەلىنعۇت دەگەن اتپەن بەلگىلى جانە (وسىلارعا ۇقساس) باسقا دا تايپالار مۇعۇل – دۇرلىككەن دەپ اتالادى»، – دەپ اۋدارىپتى ءزارىپباي (راشيد اد – دين «تاريحتار جيناعى»، شىمكەنت، 2001. 1 – توم، 173 – بەت).

سونداي-اق مۇندا مۇعۇلدار ىشىندە ەرەكشە بولىپ تابىلاتىن نيرۋن قاۋىمى بار ەكەنى ايتىلادى.

«دارلەكين» دەگەنى «دۇرلىككەن» ەكەنى ەندى تۇسىنىكتى. جاۋدان ۇرىككەن، قاشقان ەل دۇرلىكپەگەندە كايتسىن؟ دۇرلىككەن – تۇرىك ءسوزى. دەمەك قىياندار دا، مۇعۇلدار دا، نۇكىستەر دە – ءبارى تۇرىكتەر. بۇعان داۋ ايتۋ – دەرەكتى، تاريحتى سىيلاماۋ.

بۇل كىتاپتە: «مۇعۇل (تايپاسى) تۇركى قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىر بۇتاعى بولىپ تابىلادى»، – دەپ اپ-انىق جازىلعان (سوندا، 178 – بەت).

2 – تومىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە ءزارىپباي حەتاگۋروۆتىڭ ونان دەگەندى ونون دەپ بۇرمالاپ اۋدارعانىن جازادى (سوندا، 2 – توم، 23 – بەت). بۇرمالاۋلار ءبىر ارىپتەن دە باستالعانى وسىدان دا بەلگىلى. «ونان» ءسوزى قازاقشا ونانگە جاقىن عوي، ونى ونون دەپ الىستاتقان.

«جاس كۇنىندە شىڭعىس حاندى مەركىتتەر تۇتقىنعا العان»، – دەگەن دەرەك ونىڭ ولارعا وشپەندىلىگىن تۇسىندىرە تۇسەدى (سوندا، 2 – توم، 68 – بەت).

ءزارىپباي بىلاي اۋدارادى: «اسىلىندا، «مۇعۇل» ءسوزى العاشىندا «مۇڭ ۇل» دەپ اتالعان، ياعني «مۇڭلى»، «بەيشارا» ءارى «اقكوڭىل»، «اقجارقىن»، «كىشىپەيىل» دەگەن ماعىنانى اڭعارتادى (سوندا، 2 – توم، 143 – بەت).

«موڭعول»، «مونگال»، «موال»، «موعول»، «مۇعۇل»، «مۇڭعۇل»، تاعى  باسقالارىنىڭ ءبارى وسى «مۇڭ ۇل» سوزىنەن ءار سەبەپپەن بۇرمالانا وزگەرگەن سوزدەر ەكەنى، مەنىڭشە، ەندى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. «مۇڭ ۇل» دەگەندى قازاق-تۇرىكتەر ۇندەستىك زاڭىنىڭ ىقپالىمەن سان ءتۇرلى قۇبىلتىپ ايتا بەرۋى – تابيعي قۇبىلىس. ەرتەدە «ۇل» دەگەندى قازاقتار «وعلان»، «ۇلان»، «ۇعىلى»، «وعىلى» دەپ ايتا بەرگەن. سوندىقتان «مۇڭ ۇل» دەگەندى «مۇڭ ۇعىل»، «مۇڭ (لى، دى) وعلان; «مۇڭ (لى، دى) ۇلان» نەمەسە «مۇڭ وعلان» دەپ اۋىزەكى ايتىلا-ايتىلا كەلىپ، سان قۇبىلىپ كەتۋى – زاڭدى. ەڭ باستى نارسە بۇل ءسوزدىڭ ءبارىنىڭ دە توركىنى تۇرىك ءتىلى ەكەنىندە.

تۇيىتكىلدىڭ ءتۇبى وسەكەڭ ايتقان «ڭ» دىبىسى مەن ارىبىنەن تارايدى. قازاق تىلىنە ءتان ۇندەستىك زاڭى ءبارىمىزدى ءبىر ارىپتەن اداستىرىپ ءجۇر دەپ ويلايمىن. ويتكەنى «ڭ» مەن «ع» دىبىسى قاتار كەلگەندە، ەكى ءتۇرلى اتالاتىن سوزدەر قازاق تىلىندە ءبىرشاما. مىسالى، «شاڭىراق – شاڭعىراق»،   «ساڭىرىق –ساڭعىرىق»، «قۇمان – قۇمعان»، «قويماڭىراق – قويماڭعىراق» (جەردىڭ اتى), تاعى سول سىياقتى.

قىسقاسى، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ اتاسى – «مۇڭۇل». وعان ەڭ جاقىنى – مۇڭ ۇعۇل. «موعول» دا وسى ماعىنانى بەرەتىن ءسوز بولۋى كەرەك، «جۋاس»، «مومىن»، «ماۋجىر» ادام دەگەن ماعىناعا جۋىق ءسوز.

مەنىڭ اپام اتامدى «ماۋگىل» دەپ اتاعانىن ىلعي ايتىپ كەلەم. وسى ءسوزدىڭ دە استارى «موعول» سوزىمەن تۋىستاس سەكىلدى.

وسىنىڭ ءبارىن تارازىعا سالىپ وي تۇيسەك، ءبىزدى اداستىرىپ جۇرگەن ءسوزدىڭ ەڭ العاشقى اتالۋى «مۇڭۇعىل» نەمەسە «مۇڭلىۇعىل» دەگەن تۇجىرىمعا سايادى.

شىڭعىس حاننىڭ تولە اتتى ۇلى كازىرگى موڭعول جەرىن بيلەگەندىكتەن، بۇل ءسوز سول بيلەۋشى تۇرىكتەرمەن بىرگە «موڭعول» تۇرىندە سولارعا جەتكەن. الايدا ول ارادا دا «موڭعول» اتالعان تۇرىكتەر، ياعنىي شىڭعىس حان جۇرتى بولعان. بۇكىل دەرەك وسى تۇجىرىمعا اكەلەدى.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قانداي؟ بىرەۋ-اق: تاريح بۇرمالانعان.

شىڭعىس حان تاريحى ادەيى بۇرمالانعان با الدە قاتەلەسكەندىكتەن وزگەرگەن بە؟ مەنىڭشە، ادەيى.

بىرەسە «موعول»، بىرەسە «موڭعول» دەپ جازىپ جۇرگەن حالىقتىڭ و باستا تاتار اتتى تۇرىك قاۋىمداستىعىنا كىرەتىن حالىق ەكەنىن قىتاي، ورىس، موڭعول تاريحشىلارى بىلگەن. بىلە تۇرا بۇرمالاعان. ويتكەنى ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ كىتابىندە بۇل جاعداي ايدان انىق جازىلعان. «رازدەل ترەتي. وتنوسيتەلنو تەح تيۋركسكيح پلەمەن، كوتورىح ۆ ناستوياششەە ۆرمەيا نازىۆايۋت مونگولامي»، – دەيدى ول («سبورنيك لەتوپيسەي»، توم 1, كنيگا پەرۆايا، 1952.  92 – بەت).

تاعى بىردە ءراشيد: «بولشۋيۋ چاست تيۋركوۆ تەپەر نازىۆايۋت مونگولامي»، – دەيدى (سوندا، 77 – بەت). ويتكەنى ولار ەندى تاتارلاردان مىقتى بولا باستاعان.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ-اق: «موعول» دا، «موڭعول» دا – ءبارى تۇرىكتەر. بۇعان دەيىن ولاردىڭ ءبارى «تاتار» اتالعان. ونىڭ دا دالەلى دەرەكتەردە تۇر. تاعى ءراشيد ءاد – دىنگە جۇگىنەيىك.

«پودوبنو تومۋ، كاك پەرەد ەتيم تاتارى ستالي پوبەديتەليامي، تو ي تەح (درۋگيح) ستالي نازىۆات تاتارامي» (سوندا، 77 – بەت).

كىم كۇشتى بولسا، كىم جەڭسە، قاۋىمداستىق تا سونىڭ اتىمەن اتالعان. وسى باسى اشىق تۇرعان نارسەنى ورىس عالىمى ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ كىتابىنە جازعان العىسوزىندە وپ-وڭاي بۇرمالاي سالادى:

«... موجنو ۋتۆەرجدات س بولشوي دولەي ۆەروياتنوستي، وتنوسيتەلنو ريادا پلەمەن – تاتار، كەرەيتوۆ، نايمانوۆ، جالايروۆ، سۋلدۋزوۆ، بارلاسوۆ، مەركيتوۆ، ويراتوۆ چتو ۆ ءحىىى – ۆەكە وني بىلي مونگولويازىچنىمي، ا نە تيۋركويازىچنىمي» (سوندا، 29 – بەت).

ءحىىى – عاسىردا، ياعني كۇيىك پەن موڭكە بيلەپ تۇرعان كەزدە ەۋروپادان كارپيني مەن رۋبرۋك كەلگەندە، «مونگالدار» مەن «موالداردىڭ» كازىرگى موڭعول تىلىندە ەمەس، كادىمگى تۇرىك تىلىندە سويلەگەنىن ءبىز جوعارىدا دالەلدەپ شىقتىق دەپ ويلايمىن. تەك ويراتتار جونىندە جەكە پىكىر ايتۋعا ءتيىسپىز. ول – كازىرگى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا كىرگەن، بۇرىن قازاقتار «قالماق» اتاعان مەملەكەت قۇرامىندا بولعان ۇلكەن تايپالار وداعى. ال قالماق نەمەسە كازىرگى موڭعول ءتىلى ەشقاشان تۇرىك تىلىنە جاتپاعان. ول ەرەكشەلىكتى ءراشيد   ءاد – ءدىن دە انىق جازادى: «نەسموتريا تو چتو يح يازىك مونگولسكي، ون (ۆسە جە) يمەەت نەبولشۋيۋ رازنيتسۋ وت يازىكا درۋگيح مونگولسكيح پلەمەن» (سوندا، 118 – بەت).

بۇل دەرەك ءبىراز نارسەنىڭ بەتىن اشادى.

ويراتتاردىڭ شىڭعىس حان جاۋلاپ العان ەل ەكەنى بۇكىل تاريحتان بەلگىلى. جاۋلانعان ەل جاۋلاعان ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەنگەنى ءوز باسىمىزدان بەلگىلى. ورىستارعا ەكى عاسىردان استام بودان بولعان قازاقتار تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلعا تاياپ قالسا دا ءالى ورىسشا سويلەپ، مەملەكەتىمىزدى ورىسشا باسقارىپ كەلە جاتقان جوقپىز با؟ ويراتتار دا سويتكەن. ولار ويتكەنى شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. «موڭعول» ءسوزى سولار ارقىلى بۇگىنگى موڭعولدارعا دا بارعان ەكەن عوي دەۋگە بولادى.

ويلانايىقشى، وسى الداۋ كىمگە جانە نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ اش ادام ايۋاننان جامان. اقىل-ەستەن ايىرىلىپ، ماڭگۇرت بولادى، تەگىن، تاريحىن تەز ۇمىتادى.

1921, 1922 – جىلى، 1931, 1932 – جىلى قازاق قاتتى اشارشىلىققا ۇشىرادى. بىرەۋلەر: «كەڭەس وكىمەتى اشتىققا ادەيى  ۇشىراتتى»، – دەيدى. ول راس بولسا، ونىڭ ناتيجەسى – گەنوتسيد، قاساقانا قىرۋ. بىرەۋلەر: «كەڭەس باسشىلىعىنىڭ قاتەلىگىنەن  قىرىلدىق»، – دەيدى. ەكەۋىنىڭ دە ناتيجەسى –بىرەۋ: قيساپسىز قىرىلدىق. كالحوزداستىرۋ كەزىندەگى اشارشىلىقتا 3,5 ( ءۇش جارىم) ميلليوننان استام قازاق قىرىلدى دەپ ءجۇر تاريحشىلار. ول سان – حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان كوپ. بالكىم، ۇشتەن ەكىسى شىعار.

مەنىڭ ەشمۇحامبەت اتام: «وتىزىنشى جىلدىڭ اشارشىلىعىندا مەن جەتى بالامنان، ۇلكەن ءىنىم بەكمۇقا سەگىز بالاسىنان، قالعاندارى ءتورت-بەس بالاسىنان ايىرىلدى»، – دەپ اھىلاپ وتىراتىن. سول بالالار الگى تاريحشىلاردىڭ رەسىمي ەسەبىندە بار ما؟ مەنىڭ جانىمدى قىينايتىن – وسى  سۇراق. ءويتىپ ەسەپكە ىلىنبەي قىرىلىپ قالعان قازاق بالاسى قانشاما؟ مىنە شىبىنداي قىرىلۋدىڭ شىندىعى وسىندا.

قازاق بالاسى اس تابا الماي قىرىلىپ جاتقاندا، كەڭەس وكىمەتى ريددەرگە ورتالىق رەسەيدەن جۇمىسشىلار اكەلىپ جاتقانى تۋرالى قۇجاتتى مەن وقىعام. ول تۋرالى «كوشپەندى شارۋالار قايدان شىقتى؟» دەگەن ماقالا دا جازعام. «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەن – سول. ءبىزدى كەڭەس وكىمەتى سونشالىق جازالايتىنداي نە ىستەدىك؟

باس كوتەرگەن اعالارىمىز تۇگەلدەي «حالىق جاۋى» بولدى، تۇگەلدەي اتىلدى. «ءستاليننىڭ جازىعى جوق، ءبىر-ءبىرىمىزدى كورسەتىپ جاتقان ءوزىمىز»، – دەپ، اينالىپ كەلگەندە، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كىنالەدىك. ارىز جازساڭ بولدى، الىپ كەتەتىن، اتىپ تاستايتىن زاڭدى كىنالەمەدىك. اق پەن قارانى اجىراتا المادىق. اشتىقتىڭ، اتۋدىڭ ناتيجەسىندە، اق پەن قارانى اجىراتا المايتىنداي جاعدايعا جەتتىك.

ءاليحانسىز، حالەلسىز، احاڭ مەن جاقاڭسىز، ماعجان مەن شاكارىمسىز، مۇستافاسىز،  ىرىسقۇلوۆ پەن جاندوسوۆسىز، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت پەن سانجارسىز، ءنازىر مەن سماعۇلسىز، ىلەكەروۆ پەن جۇرگەنوۆسىز، تاعى-تاعىلارسىز مىيىن ويىپ العان قۋىس باس قۇساپ قالدىق. سونى پايدالانىپ، وكىمەت ايداعان جاعىنا اپاردى، جەتەكتەگەن جاعىنا جۇرگىزدى. ماڭگۇرت بولىپ بارا جاتقانىمىزدى ايتماتوۆ ەسكە سالىپ ەدى، ونىڭ ءوزىن جازالاپ جىبەرە جازدادىق. سونداي-سوندايدىڭ سالدارىنان ءوز حالقىمىزدىڭ تاريحىن وزگە حالىقتىڭ تاريحشىسىنان سۇرايتىن حالگە جەتتىك.

حالىقتار دوستىعىن ۇران قىلىپ باسقارعان «ۇلى ستالين» ءبىزدى بۇل حالگە نەگە جەتكىزدى؟

انىق شىندىعىن، ارينە، ءستاليننىڭ ءوزى عانا بىلەدى. ءبىز تەك جورامالدايمىز.

ءبىرىنشى جورامال:

شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى رەسەيدى دە، گرۋزيانى دا، باسقالارىن دا كۇشپەن باسىپ الدى. ستالين سونىڭ كەگىن قايتاردى. ويتكەنى ول شىڭعىستىڭ قازاق تايپاسىنان شىققان ادام ەكەنىن انىق ءبىلدى. وعان پروفەسسور ي. پ. پەترۋشەۆسكيدىڭ ءراشيد ءاد – ءدىننىڭ «جاميع – ات تاۋاريح» كىتابىنىڭ ورىسشاسىنا جازعان العىسوزىنەن كوز جەتكىزەمىز. شىڭعىس حان جايىنداعى تاريحتى ءستاليننىڭ ءوزى قاداعالاعان (1 – توم، 1 – كىتاپ، 74 – بەت).

شىڭعىس حاندى موڭعول دەپ كورسەتۋ ءستاليننىڭ ساياساتىنا  ءتىيىمدى بولدى. ويتكەنى ول موڭعول بولسا، قازاقتى اشتىقتان قىرۋدىڭ كەك الۋعا ەش قاتىسى جوق بولىپ كورىنەتىن ەدى. ەگەر بۇل سولاي بولماسا، ۆالەري ميحايلوۆتىڭ «ۆەليكي دجۋت» اتتى ەكى مارتە باسىلعان كىتابىن قارايىقشى، جەر-جەردەن ورىستاردىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ اشتىقتان قىرىلىپ جاتقانىن حابارلاپ ماسكەۋگە، الماتىعا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ سونداعى كوسەمدەرىنە جان-جاقتان جەدەلحاتتار جىبەرىپ جاتقان. بىراق وكىمەت كورمەگەنسىپ، بىلمەگەنسىپ، ولار «وتكوچەۆنيكي»، ياعنىي «كوشپەندى شارۋالار»، ءولىپ جاتقان جوق، ارى-بەرى كوشىپ ءجۇر دەپ وتىرا بەرگەن. ادەيىلىك دەگەن وسى ەمەس پە؟

ەكىنشى جورامال:

ورىس پەن قازاقتىڭ، گرۋزين مەن قازاقتىڭ اراسىنا كەك قايتارۋ ءىسى كەرى اسەر ەتىپ جۇرمەسىن، ۇلت ارازدىعى ورشىمەسىن دەپ، شىڭعىستىڭ قازاق ەكەنىن كەڭەس وكىمەتى ادەيى جاسىرۋى مۇمكىن.

ءۇشىنشى جورامال:

قازاق سەكىلدى قوراش حالىقتىڭ ورىس، گرۋزين، قىتاي ءتارىزدى ۇلى مەملەكەتتەردى جەڭىپ كەتۋىن نامىس ساناعاندىقتان، تاريحتى ادەيى بۇرمالاۋ ورىن العان.

ءتورتىنشى جورامال:

شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى قۇرعان التىن ورداعا قاراعان ءبىراز جەر كازىر رەسەي قاراماعىنا ءوتىپ كەتسە، تولە مەن قۇبىلايعا قاراعان ءبىراز جەر كازىرگى محر مەن قىتاي مەملەكەتىنىڭ قاراماعىنا قاراپ كەتتى. سونىڭ ءبارى ويدا جوق ساياساتقا تۇرتكى بولماس ءۇشىن، بۇل ەلدىڭ ءبارى شىڭعىس حاندى قازاق تايپاسىنان شىققان ادام دەپ تانۋدى اسا ءتىيىمسىز شىندىق سانايدى.

ءبارىن ءبىر ماقالادا قوتارا ايتۋ مۇمكىن ەمەس. قالاي بولعاندا دا، تاريحي دەرەكتى قاساقانا بۇرمالاۋ مادەنيەتكە دە، ىزگى نىيەتكە دە جاتا قويمايدى.

«مەن جاستارعا سەنەمىن!» – دەگەن عوي ماعجان. جاتقا جالتاقتامايتىن، شىندىقتان تايسالمايتىن ۇل-قىزىمىز تاريح تىزگىنىن بولاشاقتا ءوز قولىنا الار.

سولار ءبارىن ءوز ورنىنا قويار.

Abai.kz