اقبەرەن ەلگەزەك. ادامزاتتىڭ «ءۇش انىعى»
/شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعىن» وقىعاننان كەيىن تۋعان ويلار/
ادام بالاسى عالامداعى ءوز ورنىن، ميسسياسىن انىقتاپ، جەتە ءتۇسىنۋ ۇشىن ءتاڭىر ونىڭ گەنەتيكالىق جادىنا ءۇش سۇراقتىڭ كودىن قاشاپ قويعان. سول ءۇش سۇراقتىڭ جاۋابىندا ءتاڭىر ادام باقىتىنىڭ قۇپيالى كىلتىن جاسىرىپتى. بۇل ۇشتىككە جاۋاپ تاپقان ادامنىڭ تۇيسىگىنە ءومىر ءسۇرۋ ءلاززاتىنىڭ، كەمەلدىكتىڭ ءھام قۋاتتىلىقتىڭ ءتاتتى ءدامى سەزىلە باستايدى. بۇل قانداي دا بولسىن ماگياڭىزدان، سيقىر مەن دۇعاڭىزدان دا قۇدىرەتتى دۇنيە. سەبەبى، سول ءۇش سۇراقتىڭ اينالاسىندا جالپى جاراتىلىس جۇمباعىنىڭ شەشىمدەرى توپتاسىپ تۇر.
بۇل قانداي ءۇش سۇراق دەيسىز عوي؟
ءبىرىنشى سۇراق - «الەم بەلگىلى ءبىر سەبەپتەردىڭ كۇشىمەن جارالعان با الدە ول ءوز الدىنا دامىپ، جويىلىپ وتىراتىن مەڭىرەۋ تابيعات جولىمەن جارالدى ما؟»
ەكىنشى سۇراق - «جان دەگەن نە؟»
جانە ءۇشىنشى سۇراق - «ادام ءۇشىن ولگەننەن سوڭ ءومىر بار ما؟».
بۇل ءۇش سۇراققا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جاۋاپ بەرىپ كەتكەن. ناقتىراق ايتقاندا الاشتىڭ ۇلى ويشىلىنىڭ جاۋاپتارىن ءبىز ونىڭ «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىنان تابا الامىز.
/شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعىن» وقىعاننان كەيىن تۋعان ويلار/
ادام بالاسى عالامداعى ءوز ورنىن، ميسسياسىن انىقتاپ، جەتە ءتۇسىنۋ ۇشىن ءتاڭىر ونىڭ گەنەتيكالىق جادىنا ءۇش سۇراقتىڭ كودىن قاشاپ قويعان. سول ءۇش سۇراقتىڭ جاۋابىندا ءتاڭىر ادام باقىتىنىڭ قۇپيالى كىلتىن جاسىرىپتى. بۇل ۇشتىككە جاۋاپ تاپقان ادامنىڭ تۇيسىگىنە ءومىر ءسۇرۋ ءلاززاتىنىڭ، كەمەلدىكتىڭ ءھام قۋاتتىلىقتىڭ ءتاتتى ءدامى سەزىلە باستايدى. بۇل قانداي دا بولسىن ماگياڭىزدان، سيقىر مەن دۇعاڭىزدان دا قۇدىرەتتى دۇنيە. سەبەبى، سول ءۇش سۇراقتىڭ اينالاسىندا جالپى جاراتىلىس جۇمباعىنىڭ شەشىمدەرى توپتاسىپ تۇر.
بۇل قانداي ءۇش سۇراق دەيسىز عوي؟
ءبىرىنشى سۇراق - «الەم بەلگىلى ءبىر سەبەپتەردىڭ كۇشىمەن جارالعان با الدە ول ءوز الدىنا دامىپ، جويىلىپ وتىراتىن مەڭىرەۋ تابيعات جولىمەن جارالدى ما؟»
ەكىنشى سۇراق - «جان دەگەن نە؟»
جانە ءۇشىنشى سۇراق - «ادام ءۇشىن ولگەننەن سوڭ ءومىر بار ما؟».
بۇل ءۇش سۇراققا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جاۋاپ بەرىپ كەتكەن. ناقتىراق ايتقاندا الاشتىڭ ۇلى ويشىلىنىڭ جاۋاپتارىن ءبىز ونىڭ «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىنان تابا الامىز.
ەندى سول جاۋاپتاردى تالداپ كورەلىك. شاكارىمنىڭ ءبىرىنشى انىعى بويىنشا - جاراتىلىستا بىردە ءبىر قۇبىلىس كەزدەيسوق بولمايدى. بارلىعىنىڭ تۇبىندە بەلگىلى ءبىر سەبەپ بولۋى زاڭدىلىق ەكەن. كەرەك دەسەڭىز، سول سەبەپتىڭ وزىنە دە سەبەپ كەرەك! ولاي بولسا، بارلىق سەبەپتەردىڭ ءتۇپ-تامىرى، قوزعاۋشى كۇش - جاراتقان يە. ياعني مىناداي ماتەماتيكالىق دالدىكپەن ۇيلەسىمدى عارىشتى جاراتۋ ءۇشىن - ۇلى سانا، قۇدىرەتتى تۇيسىك، شەكسىز شەبەرلىك قاجەت. وعان قوسا شىعارماشىلىق جان يەسىنە ءتان رومانتيكا مەن اتا-اناعا ءتان نازىك ماحاببات قاجەت. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» - دەگەن عوي اباي.
سانالى دۇنيەنىڭ وزىنەن ءوزى پايدا بولۋىنىڭ ءوزى - لوگيكاعا قايشى. ماسەلەن باسپاداعى ستانوك وزىنەن ءوزى ارىپتەردى لاقتىرىپ وتىرىپ، كەزدەيسوق «اباي جولى» رومانىن ءتۇزىپ شىعا الادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ جوق، ارينە. مۇحتار اۋەزوۆ بولماسا، ول رومان-ەپوپەيا جازىلماسى سىزگە دە، وزگەگە دە بەلگىلى.
دەمەك، شەكسىزدىك پەن ۋاقىتتىڭ سىرتىندا ماڭگىلىك مەديتاتسيا جاساپ وتىرعان ءتاڭىر - بارلىق جاراتىلىستىڭ ەڭ ۇلى سەبەبى، ەڭ تۇپكى قوزعاۋشى كۇشى. شاكارىم ايتقان ءبىرىنشى انىق ارقىلى ءبىزدىڭ سانامىزدى «مەن عارىشتا جالعىز ءھام تاستاندى ەمەسپىن، مەنى ەرەكشە ماحابباتپەن جاراتقان بىرەۋ بار، ياعني مەن ونىڭ ماڭگىلىك قامقورلىعىندامىن» - دەگەن پەرىشتە-وي الديلەيدى.
شاكارىم وسى «ءۇش انىعىن» جازعاندا قازىرگى زامان عىلىمىنىڭ جاڭالىقتارىنان بەيحابار ەدى. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى ول تۇيسىك ارقىلى، كەمەلدەنگەن ينتۋيتسيا ارقىلى جەتتى دەپ بىلەمىز. يا بولماسا، وسى ساۋالداردىڭ جاسىرۋلى كودىن ول ءوز جۇرەگىنەن وقىپ، كوردى.
«جان» دەگەن سۋبستانتسيانى شاكارىم الەمدەگى كەز كەلگەن زات سەكىلدى جوعالمايتىن تەك باسقا فورماعا اۋىسىپ وتىراتىن اقپاراتتىق-ەنەرگەتيكالىق قۇرىلىم دەپ ءبىلدى. بۇگىن ول فيزيكا عىلىمىنا تاڭسىق دۇنيە ەمەس. «بارلىقتىڭ ىشىندە بار بولىپ» اجالسىز جۇرە بەرەتىن جاننىڭ قۇپياسىن دا شاكارىم ءوز جانىمەن تىلدەسۋ ارقىلى دا ءبىلۋى مۇمكىن. ءوز جانى ارقىلى بۇكىل عارىشپەن دە ديالوگ قۇرۋعا بولاتىنىن بىلگەن شاكارىم شىندىعىندا اۋليەگە اينالدى دەپ ايتا الامىز.
دەنە - جاننىڭ كيىمى، قوزعالىس قۇرالى. ال، جان بولەك ەكەنىن كورسەتكەن ۇلى ويشىل، ادام بالاسىن مازالايتىن ءۇشىنشى سۇراققا دا جاۋاپ بەرەدى. «كيىمىن» شەشىپ قالىقتاي كەتەتىن جاندى جەردەن دە وزگە، جەردەن دە عاجايىپ الەمدەر كۇتىپ تۇراتىنىن مەڭزەيدى. سانالى ادام ونى ەلەستەتە السا، ول ءۇشىن اجال دەگەن «وتكەل» ەشقانداي ۇرەي مەن قورقىنىش تۋعىزباسا كەرەك-ءتى. ياعني جان دا، جاراتىلىس سەكىلدى ماڭگىلىك.
ءومىر ەگەر ءبىر سىزىقتىڭ بويىمەن كەلە جاتىپ، ءبىر نۇكتەدە توقتاپ قالسا، ءتاڭىردىڭ جاراتۋ ءۇردىسىنىڭ لوگيكاسى تىم قىسقا، تىم قىزىقسىز بولار ەدى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا كۇتىپ تۇرعان سانسىز، شىم-شىتىرىق سۇلۋ الەمدەرگە جەتۋ ءۇشىن شاكارىم - ۇجدان نەمەسە ار دەگەن ۇستانىمدى العا شىعارادى. جاندى رۋحاني ازىقتاندىرىپ، اردان اتتاماعان ادامعا سانسىز الەمدەرگە توقتاۋسىز ساياحات ءتاڭىر تاراپىنان ۇلكەن سىي بولماق دەپ بىلەيىك.
قورىتىندىلاي كەلگەندە «ءۇش انىقتى» بىلگەن ءھام جەتە تۇسىنگەن ادام بالاسى ءۇشىن مىنا دۇنيەنىڭ بارلىق زاڭدارى بەلگىلى بولىپ، ءبارى ءوز ورنىنا تۇرا قالادى. ەلەگىزىپ تۇرعان جان سابىرعا كەلمەك دەيمىز. ال، ول ءوز كەزەگىندە جانعا تىنىشتىق اكەلىپ، الىستاعى دۇنيەلەردى كورە ءبىلۋ قابىلەتىن وياتادى. بۇل تىرشىلىك يەسى ءۇشىن ناعىز باقىت دەپ ويلايمىز.
P.S.
الاش جۇرتى عاسىرلار بويى تەپەرىشتى كوپ كورگەن حالىق. قانشاما زوبالاڭدى باسىنان وتكەرسە دە، قازاق اللاعا وكپەسىن ايتپاعان ەل. بۇل ءبىزدىڭ بويىمىزداعى ءتوزىمنىڭ ارقاسى، بۇل گۇلدىڭ كۇلتەسىندەي تۇيسىگىمىزدىڭ ارقاسى دەپ سانايمىز.
الداعى ۋاقىتتا ويشىلدارىمىز بەن كەمەڭگەرلەرىمىزدىڭ ايتقانىنا قۇلاق سالىپ، جاراتقاننىڭ عاجايىپ سىرلارىن تانىپ-ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ جۇرسەك، قۇدايدىڭ مەيىرىمىنە بولەنەرىمىز حاق.
بۇل ءبىزدىڭ ساقتاپ قانا قويماي، ۇلى ۇلتقا اينالدىراتىنىنا كۇمان بولماسىن.
«اباي-اقپارات»
