شولۋ. "ورتالىق ازيا ليدەرلەرى ادەتتە تاقتان تىرىدەي كەتپەيتىن"...
بۇگىن 20-ناۋرىز. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ەكىنشى پرەزيدەنت انت قابىلدادى. ول – قاسىم-جومارت توقاەۆ. ونى جۇرت تىكەلەي ەفيردە كوردى. كوزدەرىنە جاس العاندار دا بولدى. البەتتە، ءسىز بەن ءبىز تاريحي ءساتتىڭ كۋاسى بولدىق. انت قابىلداپ، قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى اتانعان قاسىم-جومارت كەمەلۇلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەۋدەسىنە «التىن جۇلدىز» وردەنىن تاقتى. «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەردى. ءسويتىپ، شىعارىپ سالدى.
ەندى پرەزيدەنت – توقاەۆ. ال قازاقستانداعى ەكىنشى ادام – داريعا نۇرسۇلتانقىزى. ءيا، داريعا نازارباەۆا سەنات سپيكەرى بولىپ تاعايىندالدى.
ال اقوردانى بوساتىپ بەرگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەندى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن ءھام "نۇر وتان" پارتياسىن باسقارادى.
ايتپاقشى، 2018 جىلدىڭ ماۋسىمىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى (ول كەزدە سەنات سپيكەرى ەدى) ۆۆس اگەنتتىگىنە سۇحبات بەرىپ، نازارباەۆتىڭ 2020 جىلى سايلاۋعا تۇسپەيتىنىن ايتىپ قالعان ەدى. ول كەزدە سپيكەردىڭ سوزدەرى قازاق قوعامىندا قىزۋ تالقى بولعان.
ال كەشە كەشكى ۋاقتا ەندىگى ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ مالىمدەمە جاساپ، ءوز قىزمەتىن توقتاتاتىنىن، ەل تىزگىنىن توقاەۆقا تاپسىرىپ بەرەتىنىن حابارلادى.
نازارباەۆتىڭ كەشەگى مالىمدەمەسى مەن بۇگىنگى پرەزيدەنتتىڭ انت قابىلداۋى قازاقستاننىڭ ىشكى اقپاراتىندا عانا ەمەس، الەمدىك مەديانىڭ تالقىسىندا بولدى. اعىلشىن ءتىلدى اقپارات قازاقستانداعى بيلىك اۋىسۋى تۋرالى از جازعان جوق. Washington post, Financial times, Bloomberg قاتارلى اقپاراتتىق اگەنتتىكتەر نازارباەۆ وتستاۆكاسىن جارىسا جازىپ جاتىر. سونىمەن اعىلشىن اقپاراتى نە دەيدى؟ ءبىز شولىپ شىعامىز، بۇگىن...
نازارباەۆ سايلاۋدا توقاەۆتىڭ كانديداتۋراسىن الىپ شىعۋى مۇمكىن
Eurوnews سايتى نازارباەۆتىڭ قىزمەتتەن كەتۋى مەن بيلىك اۋىسۋىنا قاتىستى Cەntral Asian Analytical Network (CAAN) سايىتىنىڭ رەداكتورى ايتولقىن قۇرمانوۆانىڭ پىكىرىن العان ەكەن.
«ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋى 2020 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسۋدەن باس تارتۋىنان. الايدا بۇل نازارباەۆ ەلدى باقىلاۋدا ۇستاۋىن توقتاتادى دەگەن ءسوز ەمەس» دەپ جازادى.
ءتىپتى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتى ءدال وسى نازارباەۆتىڭ ءوزى قولداپ، كەلەر بولاتىن سايلاۋدا بيلىك پارتياسى اتىنان ۇمىتكەر ەتۋى دە مۇمكىن دەگەن بولجام جاسايدى.
«نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاسى كوپتەگەن ادامدارعا كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى. مۇنداي شەشىم قابىلداناتىنىن ساناۋلى عانا ادامدار بىلگەن بولۋى كەرەك. كرەملدىڭ تاراتقان اقپاراتىنا سۇيەنسەك، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين سەيسەنبى كۇنى نازارباەۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ەدى. ەكەۋ ارا اڭگىمەنىڭ مازمۇنى تۋرالى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دميتري پەسكوۆ ايتقان جوق» دەيدى.
نازارباەۆ 30 جىل بويى قازاقستاندى باسقارعان جالعىز ادام
«قازاقستاننىڭ كوشباسشىسى نازارباەۆ 3 دەكادادان سوڭ وتستاۆكاعا كەتتى». بۇل اتاقتى BBC اگەنتتىگى جازعان ماقالانىڭ تاقىرىبى.
«1990-جىلداردان بەرى ەلدى باسقارىپ كەلە جاتقان جالعىز ادام قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتتى. تەلە-ۇندەۋدە ول بۇل شەشىمدى قابىلداۋ وڭايعا سوقپاعانىن، الايدا جاس بۋىن كوشباسشىلارعا كومەكتەسكىسى كەلەتىنىن ايتتى.
78 جاستاعى نازارباەۆ مىرزا 1989 جىلى مۇنايعا باي مەملەكەتتىڭ نەگىزگى كوشباسشىسى بولدى. ول ەلدەگى بيلىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالادى. نازارباەۆ مىرزا ەلدەگى ەڭ ىقپالدى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى جانە «ۇلت كوشباسشىسى» دەگەن اتاعى ساقتالدى» دەپ جازادى اتالعان اگەنتتىك.
(Kazakhstan's President Nursultan Nazarbayev, the only man to lead the country since it emerged from the collapse of the Soviet Union in the early 1990s, has resigned. In a televised address, he said the decision was "not easy" but he wanted to help "a new generation of leaders". Mr Nazarbayev, 78, has been largely unchallenged as leader of the oil-rich nation since 1989. He will retain much of his influence as head of the governing party. Mr Nazarbayev will remain at the helm of the influential security council and will hold the formal title Leader of the Nation)
اقوردانىڭ رەسمي اقپاراتتارى مەن ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ۇندەۋىندە ايتىلعان اقپاراتتاردى تالداعان اگەنتتىك وتكەندەگى ۇكىمەت وتستاۆكاسىن دا تىلگە تيەك ەتىپتى.
«بۇرىنعى تەمىرشى قايتا سايلاۋعا تۇسۋگە تىرىسادى دەپ كۇتىلگەن ەدى جانە ول ەشقاشان ءوز مۇراگەرىن كورسەتپەگەن. بۇل جولعى ۇندەۋى ەل ەكونوميكاسىن كوتەرە الماعان ۇكىمەتتى وتستاۆكاعا جىبەرگەننەن كەيىن بىرنەشە اپتادان سوڭ جاريالاندى» دەيدى.
(The former steel worker had been widely expected to seek re-election and has never indicated a successor. The announcement comes just weeks after the leader sacked the country's government, citing failures to improve the economy)
«سوڭعى بىرنەشە ايدان، ءتىپتى بىرنەشە جىلدان بەرى نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاسى تۋرالى سىبىستار ايتىلا باستاعان. جۋىق ارادان بەرى بۇل سىبىستار شىنعا اينالا باستادى دا. ول ءوزى كونستيتۋتسيالىق سوتتان پرەزيدەنتتىڭ وتستاۆكاسى تۋرالى سۇراعان ەدى. سوت ونىڭ وتاستاۆكاعا كەتۋگە قۇقىسى بارىن ايتقان. الايدا ونىڭ بۇل جولعى ۇندەۋىن كوپشىلىك كۇتپەگەن بولاتىن.
نازارباەۆ مىرزا تاۋەلسىز قازاقستان كورگەن جالعىز پرەزيدەنت ەدى. كوپ جۇرت ونى ورتالىق ازيانىڭ اۆتوريتارلى ەلدەرىنە ءتان تاجىربيەگە ساپ، ولە-ولگەنشە پرەزيدەنت بولادى دەپ ويلاعان.
ول ءتىپتى ەلدەگى ءادىل ءارى ەركىن سايلاۋسىز-اق، كەڭ تانىمالدىلىققا يە بولدى. دەگەنمەن، ەكونوميكالىق داعدارىس كەسىرىنەن ەلدە وعان كوڭىلى تولمايتىندار كوبەيدى» دەيدى.
(In the past few months and even years, there has been speculation about Mr Nazarbayev's imminent resignation. These rumours reached a new level recently when he formally requested the Constitutional Court to clarify the process of a presidential resignation. The court confirmed that the president had a right to resign. However, his announcement today still caught many by surprise.
Mr Nazarbayev is the only president independent Kazakhstan has known. Many regarded him as a president for life, a common practice for authoritarian states in Central Asia.
He enjoyed great popularity, although it was never possible to independently measure it due to the lack of free and fair elections. Yet, because of the economic crisis, he has faced growing discontent from some of the population)
نازارباەۆ قازاقستاندى تاقسىز وتىرىپ باسقارماق
«بيلىكتەگى 30 جىلدان سوڭ پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتتى». بۇل TheGuardian باسىلىمى جاريالاعان ماقالانىڭ اتاۋى.
«ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتىڭ كوشباسشىسى رەتىندە 30 جىل بيلىكتە بولعان قازاقستان پرەزيدەنتى وتاستاۆكاعا كەتتى. الايدا ول ەل تاعىن قولىنان جىبەرگەن جوق. سەبەبى ول قازاقستاننىڭ اسكەري-ساياسي بيۋروكراتيالىق تەتىكتەرى سانالاتىن نەگىزگى ىقپالدى كۇشتەرگە يە بولىپ قالدى» دەپ جازادى اڭگىمەنىڭ القيسساسىن.
(Kazakhstan’s president has announced his retirement after nearly 30 years as leader of the central Asian nation – but he will likely remain a power behind the throne, analysts said, as he retains key posts in Kazakhstan’s military and political bureaucracy)
«نۇرسۇلتان نازارباەۆ سابەت وداعى ىدىراعان سوڭ مۇنايعا باي مەملەكەتتى باسقاردى. اۋەلى ونىڭ كوممۋنيست ليدەرى بولدى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، پرەزيدەنتى اتاندى» دەپتى ساراپتامادا.
نازارباەۆ پوست-كەڭەستىك اۆتوكراتتارعا شەگىنە وتىرىپ جەڭىمپاز بولۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى
كەيت مالليسون دەيتىن ساراپشى نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاسى تۋرالى پىكىر ايتىپ، بىلاي دەپتى: «نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاسى كۇتپەگەن جاڭالىق بولعانىمەن، ول ساياساتتا ايتارلىقتاي وزگەرىستەردىڭ بولاتىنىن مەڭزەمەيدى. ونىڭ ەلدىڭ ىشكى ساياساتى مەن قاۋىپسىزدىك ساياساتىن باقىلايتىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى بەدەلى – وعان قازاقستاندى تاقسىز وتىرىپ باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى» دەيدى.
(While Nazarbayev’s resignation “comes as a surprise, it does not signal any immediate major policy shifts,” said Kate Mallinson of Chatham House. His control of the security council, which sets guidelines for foreign and security policies, would enable him to “continue to rule Kazakhstan as the power behind the throne”)
ءارى قاراي نازارباەۆتىڭ ورنىن جاس ساياساتكەرلەرگە بەرەتىنى تۋرالى ءوز سوزدەرىن مىسال ەتە وتىرىپ، ونىڭ بۇل شەشىمىن قازاقستانمەن كورشىلەس ورنالاسقان مەملەكەتتەرگە ۇلگى رەتىندە ۇسىنادى.
«ونىڭ ەل كۇتپەگەن بۇل ءجۇرىسى ۆلاديمير ءپۋتيندى قوسا ايتقاندا قارتايىپ بارا جاتقان پوست-كەڭەستىك ەلدەردىڭ اۆتوكراتتارىنا ءوزى قۇرعان ساياسي جۇيە مەن بيلىكتەن قاۋىپسىز جولمەن باس تارتا وتىرىپ، جەڭىلمەي شىعۋدىڭ شىن ۇلگىسىن كورسەتتى. ناتيجەدە – جەڭىمپاز بارىنە يە بولدى».
(The manoeuvre may answer a key question for ageing post-Soviet autocrats, including Vladimir Putin: how to safely relinquish power in the winner-takes-all political systems that they have created)
توقاەۆ پرەزيدەنتتىڭ لەيتەنانتى
بۇدان ءارى نازارباەۆتىڭ 1990-جىلدان بەرگى ەلدەگى ساياسي قادامدارى مەن ەلدەگى سايلاۋلار تۋرالى از-كەم ءسوز ەتكەن. ءسويتىپ، جاڭاعى كەيت مالليسون دەگەن ساراپشىنىڭ توقاەۆ تۋرالى پىكىرىن بەرىپتى.
«توقاەۆ – ەڭ سەنىمدى قول. ول پرەزيدەنتتىڭ لەيتەنانتى. قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ 2020 جىلى ءوتۋى ءتيىس. الايدا مۇراگەردى انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ۋاقىتى وزگەرۋى مۇمكىن» دەپتى ماليسسون.
(“Tokayev is a safe pair of hands; he is a loyal presidential lieutenant,” Mallinson said. Presidential elections are set for 2020 but could be moved up to install a successor sooner, she added)
ماقالانىڭ تۇيىنىنە تامان اتالعان باسىلىم قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق ورنالاسۋىن، ونىڭ قىتاي جانە رەسەيمەن شەكەرالاسىپ جاتقانىن، مۇناي مەن گازعا باي مەملەكەت ەكەنىن ءسوز ەتىپ، سول مۇناي مەن گازدىڭ ارقاسىندا عانا قازاقستان ستاراتەگيالىق ءارى ەكونوميكالىق ماڭىزعا شىعىپ وتىر دەيدى.
نازارباەۆ تۋرالى ءسوز ەتە وتىرىپ، ول قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعاندا ەلدە جۇمساق اۆتوريتاريزم ورناتقانىن ايتادى. الايدا ول ءوزىنىڭ تۇركىمەن كورشىسى ساپارمۇرات نيازوۆ سەكىلدى التىننان ەسكەرتكىش ورناتقان جوق. نەمەسە وزبەك كورشىسى يسلام كاريموۆ سەكىلدى قاتال ساياسات ۇستانعان جوق دەپ جازادى.
نازارباەۆ ستسەناريىن پۋتين دە قايتالاي ما؟
«كرەمل وكىلىنىڭ ايتۋىنشا، نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتۋ تۋرالى ايتپاس بۇرىن، پۋتينمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن. ولاردىڭ نە تۋرالى سويلەسكەنى بەلگىسىز. «بىزگە پۋتين تۋرالى سويلەسۋ كەرەك» كىتابىنىڭ اۆتورى مارك گالەوتتي نازارباەۆتىڭ بۇل كەتىسى كرەملدە دە قايتالانۋى مۇمكىن دەيدى. «پۋتين قازىر ءوزىنىڭ جانە داۋلەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. مۇراگەرسىز وعان كونستيتۋتسيالىق پوزيتسيا ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. نە ءۇشىن؟ وزىنە قاۋىپسىزدىكدى قامتاماسىز ەتۋ جانە ساياساتقا ارالاسۋ ءۇشىن. ەگەر وزىنە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋدەن قاشاتىن بولسا، ول وسىنداي قادامعا بارادى» دەيدى گالەوتتي».
(Putin spoke with Nazarbayev by phone shortly before he announced his resignation, a Kremlin spokesman said. He declined to release details of the call. Mark Galeotti, a security analyst and the author of We Need to Talk About Putin, said that Nazarbayev’s exit strategy could provide a preview of a similar plan in the Kremlin. “[Putin] needs to guarantee the security of his person but also his legacy,” Galeotti said. Without a successor, he would seek a “constitutional position giving him both protection and the scope to intervene in politics if he feels he has to, without keeping him responsible for the tedious duties of day to day governance.”)
وا ليدەرلەرى ادەتتە تاقتان تىرىدەي كەتپەيتىن...
ءال-جازيرا اگەنتتىگى دە نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاسى تۋرالى ۇزىن-سونار ماقالا جازىپتى.
«بۇنداي شەشىمگە كەلۋ – ەكونوميكاسى شيكىزات تاۋارلارىنا تاۋەلدى، 2014 جىلعى مۇناي باعاسىنىڭ تۇسۋىنەن كەيىن تىعىرىقتان بارىنشا شىعۋعا تىرىسقان جانە نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى رەسەيگە قارسى سالىنعان باتىس سانكتسياسىنان شىعىنعا باتقان قازاقستانداعى جاپپاي نارازىلىقتان كەيىن قابىلداندى» دەپ جازادى.
(That decision stemmed from rising dissatisfaction in Kazakhstan, where the commodity-dependent economy has struggled to recover from a 2014 plunge in oil prices and Western sanctions against Russia, a key trading partner).
بۇل نازارباەۆتىڭ باقىتجان ساعىنتاەۆ ۇكىمەتىن وتستاۆكاعا جىبەرۋ تۋرالى شەشىمىنە قاتىستى پىكىر بوسلا كەرەك.
ءارى قاراي قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ نازارباەۆ وتستاۆكاسىنا قاتىستى الەمجەلىدەگى جانە اقپارات قۇرالدارىنداعى پىكىرلەرىن توپتاپتى.
ءال-جازيراعا پىكىر بىلدىرگەن ساراپشى روبين فورەستە ۋوكەر نازارباەۆتىڭ بۇل قادامى وا ليدەرىنە ءتان ەمەستىگىن ايتقان
«بۇل مەملەكەتتەردى باسقاراتىن ادامدار ادەتتە ەڭ اقىرعى دەمى ۇزىلگەنگە دەيىن تاقتى بوساتپايدى. مەنىڭشە، نازارباەۆ ءار كەز بيلىك اۋىسۋىنىڭ تىنىش وتكەنىنە مۇددەلى بولدى.
ەگەر ول تاعىندا وتىرىپ قايتىس بولعاندا، وندا ەلدە تاققا تالاس باستالىپ كەتەر ەدى. جانە نازارباەۆ وسىدان ساقتانسا كەرەك. ەندى ونىڭ بيلىك ءترانزيتىن قالاي تاپسىرىپ بەرەتىنىن باقىلايتىن بولامىز. دەسەك تە، ول بيلىكتەن ءبىرجولاتا كەتپەيدى» دەپتى.
(People who lead these countries tend to like to cling on to power until the very last minute if they can, and usually it's succumbing to mortality that brings them down ... I think what [Nazarbayev] always wanted was an orderly transition of power.
If he had died then, there might have been a power struggle and I think he always wanted to avoid that. So now, we'll be looking to see how exactly he intends to hand over the reins. He will continue very much to be at the seat of power, even though he's taken this rather exceptional step)
ءسوز تۇيىنىندە ءال-جازيرا اگەنتتىگى قازاقستانداعى ەندىگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا اقش پەن رەسەيدىڭ تالاسى باستالاتىنىن بولجايدى.
«نازارباەۆتىڭ وتستاۆكاسى كەلەسى بيلىكتى تاعايىنداۋدا اقش پەن رەسەي اراسىندا جاڭا شايقاستى باستاۋى مۇمكىن» دەپ جازادى.
(Nazarbayev's resignation will set the stage for a potential battle between Russia and the United States for influence over the successive government).
ءتۇيىن.
قوش! راسىندا، "ورتالىق ازيا ليدەرلەرى ادەتتە تاقتان تىرىدەي كەتپەيتىن"... نازارباەۆ وسى سەڭدى بۇزدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق ەلىندە بيلىك ءترانزيتى باستالدى. بۇل ساياسي قادامنىڭ تىنىش وتۋىنە قارا حالىق پەن بيلىك تە مۇددەلى. سول سەبەپتى دە، "سىرت كوز - سىنشى" ەكەنىن ەسكەرىپ، الەمدىك اقپارات قۇرالدارىندا جازىلعان بىرنەشە ماقالاعا ەركىن اۋدارما جاساپ وتىرمىز. ولاردىڭ اۋىز ىڭعايىنا قاراپ قازاقتىڭ بولاشاعىن بولجايتىن زامان تۋىپ كەلەدى.
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
