بۇگىندە الەمدىك دارەجەدەگى العاشقى قازاق ءانشىسى اتانىپ جۇرگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنە ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، ول تۋرالى اقىن وڭايگۇل تۇرجانوۆانىڭ كىتاپشاسىنان باسقا تەرەڭنەن قۋزاعان تياناقتى دۇنيە، ءتىپتى قازاقستان كولەمىندە مۋزىكاتانۋشىلىق ماقالا جازىلا قويعان جوق. ەسسەيست جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇرات وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا «ديماش. كوگدا جاجدۋت كريكا» اتتى كىتاپ جازىپ ءبىتىردى. ءبىز وقىرمان نازارىنا سول كىتاپتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان «جەر الەمدى شارلاعان قازاق ءانى» دەيتىن تاراۋىن ۇسىنۋدى جالعاستىرامىز. 

(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: «باعى بارمەن تالاسپا», تەڭىز تۇپتەن تەبىرەنەدى،ديماشتىڭ داۋىسى جانە الەمنىڭ 47 ەلىندەگى بەيتانىس تانىستار), ديماشتىڭ ديناميكالىق كونسەرۆاتيزمى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە ديماشقا وبەكتيۆتى تۇردە جاھاندانۋ تۇسىنداعى الەم حالىقتارىنىڭ، سۋبەكتيۆتى تۇردە العاندا ءوز حالقىنىڭ الەۋمەتتىك زاكازى دەپ قاراۋ كەرەك. ياعني ول قازاقتىڭ ءونىمى عانا ەمەس، تۋعان حالقىنىڭ كوپتەن بەرگى تالاپ-تىلەگىنىڭ، ارمان-اڭسارىنىڭ جەمىسى. ديماشتىڭ جولى – ءبىزدىڭ جولىمىز، ديماشتىڭ دۇنيە اينالعان ساپارى – قوعامدىق ومىردە، الەۋمەتتىك وي-سانادا جىل قۇسىنداي جاڭالىق، ورەلى وزگەرىستەر كۇتكەن ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدىڭ ارمان-ساپارىمىز. بۇگىندە «ديماش فەنومەنى» تاقىرىبىنا اركىم ءار تۇرعىدا تۇرىپ قاراپ، ءوز پايىمداۋلارىن ايتىپ ءجۇر. كوپشىلىگى حالىق قازىرگى ەستراداداعى جالعاندىققا، تالعامسىزدىققا تويىپ ءبىتىپ، جاڭا نارسەنى كۇتىپ جۇرگەن قولايلى ساتتە كەنەتتەن ماڭدايى جارقىراپ ديماش شىعا كەلدى دەگەنگە سايادى. ەندى بىرەۋلەر ونىڭ جارق ەتىپ شىعۋى الەمدە نەبىر ۇلكەن ستانديونداردى ادامعا وپ-وڭاي لىقا تولتىرا سالاتىن تالانتتى انشىلەر شاۋ تارتىپ، ساحنادان كەتەر الدىندا جۇرگەن داعدارىستى تۇسقا تاپ كەلگەندىگىنەن دەپ تۇسپالدايدى. قايسىبىرەۋلەر دەموكراتيالىق جولدان تايعان، جەمقورلىق جايلاعان ەلدە ديماش سياقتى تالانتتاردىڭ توپتالىپ شىققانىنا جانە عىلىمدا، كينودا، ساياساتتا ەمەس، ءدال ءان ونەرى سالاسىنان شىعىپ وتىرعانىنا تاڭدانىس بىلدىرسە، ەندى ءبىر ساراپشىلار قازاقستاندا دەنيس تەن، گەنادي گولوۆكين، ديماش ءتارىزدى پلانەتالىق اۋقىمداعى پاسسيونار جىگىتتەردىڭ ءبىر ۋاقىت كەزەڭىندە بىردەن كورىنۋىن بۇگىندە ەلدە سوزدەن ىسكە كوشكەن الەۋمەتتىك ورنىقتىلىقپەن بايلانىستىرادى. شىندىق وسىلاردىڭ ورتاسىندا سياقتى: ءيا، بۇكىل سالادا دا بۇكىل ەسىك قۇلىپقا سالىنىپ، تارس جابىق تۇرعان بولسا قازاقستاندا سوڭعى كەزدە قاۋلاپ شىعىپ جاتقان جوعارىداعىداي تالانتتار قايدان كەلگەن؟ مەنىڭشە، جەكەلەگەن ۇل-قىزدارىمىز بولدىرماستى بولدىرىپ ءجۇر. مىگىرسىز ەڭبەك، دۇرىس جاتتىعۋ، جالىنداعان جىگەرلەرىمەن جولدا كەزىككەن كەدەرگى اتاۋلىنى وتتاي شارپىپ، كۇيرەتىپ، جارىپ ءوتىپ كەلىپ دەگەندەرىنە جەتىپ ءجۇر. بۇل جىگىتتەر كۇنبە-كۇنگى شايقاستاردا شىنىققان، شىڭدالعان ناعىز جاۋىنگەر جىگىتتەر، ەشكىم دە، ەشتەڭە دە، ەشتەڭە دە بوگەت بولا المايتىن گيگانتتار. ءبىر مىسال. 2013 جىلى الىشەر كارىموۆتىڭ «سلاۆيان بازارىندا»، 2014 جىلى «نوۆايا ۆولنا» كونكۋرسىندا جولى بولمادى. سوڭعى بايقاۋدان كەيىن ءانشىنىڭ بۇل كونكۋرستا ونەردەن باسقانىڭ ءبارى بار ەكەندىگىن مالىمدەگەنى ەسىمىزدە. ال ارادا ءبىر جىل وتكەندە ديماش ۆيتەبسك كونكۋرسىندا، جانە جىل ارالاتىپ قىتايداعى كونكۋرستا شىن ونەرگە، شىن شەبەرگە تۇساۋ جوق ەكەندىگىن دالەلدەپ بەردى. بۇل قايراتكەرگە، جىگىت ادامعا ءتان مىنەز. ەندەشە ءبىزدىڭ ۇياتمەندەردىڭ قويىپ وتىرعان كىناسىنە تۇپ-تۋرا كەرىسىنشە ديماش ناعىز ەركەك جانە جاي ەر-ازامات ەمەس، قازاقتىڭ سەندەر قارعاداي شۋلاپ جوقتاپ وتىرعان جاۋىنگەر باتىرى. بىراق ول قازاقتى ۇلىقتاۋدى سەندەر ايتىپ وتىرعان تار ايادا ەمەس، ءوزى بيىگىنە شىققان پلانستارلىق اۋقىمدا تۇسىنەدى جانە تۋعان حالقىن سول اۋقىمعا لايىق تاسىلمەن ۇلىقتاۋدى دىتتەيدى. ياعني قازاقتى ۇلىقتاۋ نارسەنىڭ سىرتقى بەلگىلەرى (فەنومەن) بولسا، ونىڭ ىشكى بەلگىلەرى (نوۋمەن) دە بار ەكەندىگىن تۇسىنەدى. بۇل جەردە نوۋمەن، ياعني سەزىممەن قابىلداۋ ارقىلى ءبىلىم تابۋ – جوعارىدا ايتىلعانداي ءتولتۋما ونەردى زاماناۋي دەڭگەيگە ترانسلياتسيالاۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن تاۋىپ، قولدانۋ. وسى ارقىلى ديماش وتكەن ءداۋىردىڭ قايتا ورالماس قۇندىلىقتارىن بۇگىندە تاريحقا اينالىپ، ءوز بەينەسىمەن بولەك ءومىر ءسۇرىپ كەتكەن 2017 جىلعى Singer بايقاۋى ۇستىندە-اق قايىرا ەسكە سالعانىن بىلە بەرمەۋىمىز مۇمكىن. اڭگىمە كونكۋرستىڭ ءبىر تۋرىندا ديماش ورىنداعان بەلگىلى «بەسىنشى ەلەمەنت» فيلمدەرىندەگى ديۆا پلاۆالاگۋنانىڭ اريا-دانسى جونىندە بولىپ وتىر. «ديۆا دانس» بىرنەشە وپەرالىق پارتيالاردىڭ مۋزىكاسىن كومپيۋتەرلىك وڭدەۋ ارقىلى جاسالعان، سول پارتيالاردىڭ بىرەۋى (سوڭعى فراگمەنت) ءبوروديننىڭ «قىپشاق ءبيىنىڭ» وڭدەلگەن نۇسقاسى. ديماش كومپيۋتەردەگى ەلەكترون مۋزىكانى نوتامەن ويناعانداي ەتىپ، ياعني مۋزىكالىق كلاسسيفيكاتسيا بويىنشا ىسقىراۋىق رەگيستردە ورىندايتىندىقتان فراگمەنتتىڭ دالا مۋزىكاسى رەتىندەگى سيپاتى ماماندار بولماسا جاي تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنا بىلىنبەيدى. سونداي-اق Skreaming كومپوزيتسياسىنىڭ ستاكاتتولار كاسكادىمەن كەلەتىن ءبىر تۇسى ديماشتىڭ ءوزى ورىنداپ جۇرگەن يسانىڭ «جەلدىرمەسىندەگى» «ليا-ليا-ليا-كۋ-لي-ليا» دەپ ىرعاتىلاتىن ۆوكالدىق اشەكەيلەۋدى ەسكە سالاتىنىن دا ەكىنىڭ ءبىرى اجىراتا بەرمەيدى. سول Skreaming-ءدى 2018 جىلعى قىركۇيەكتە قىتايدىڭ Idol Hits Music Show جوباسىندا ورىنداعان كەزىندە ديماش كومپوزيتسيانىڭ ءدال ورتاسىنا قازاقشا رەپ قوسىپ جىبەردى. ديماشقا دەيىن فيليپپيندىك تاماشا ءانشى قىز KZ تاندينگان Singer – 2018-دە Rolling in the deep ءانىنىڭ كاۆەرىنە ءبىر ۇزىك رەپ قاتىستىرعان-دى، بىراق ول اعىلشىنشا بولاتىن، ال ديماش قازاقشا جانە وندا جاستاردى انا ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرعان سوزدەر بار. سول شامادا قىتايدا وتكەن جانە ءبىر كونتسەرت ۇستىندە ءانشى «حۇسني-حورلاندى» فورتەپيانودا ءوز سۇيەمەلدەۋىمەن ورىندادى. بىزدە ءداستۇرلى اندەر وسى سالاداعى ۆوكاليستەرگە عانا بەيىمدەلگەن عوي، ولاردى كلاسسيكادا، كلاسسيكال كروسسوۆەردە ورىنداعاندا ارنايى وڭدەلگەن اسپاپتىق پارتيا جاسالۋى كەرەك. سوعان قاراماستان كەز كەلگەن ءاندى ماتىنىمەن قوسا ءبىر ەستىگەننەن جاتتاپ الاتىن دالانىڭ تۋما تالانتتارىنىڭ تۇياعى جانە مۋلتينسترۋمەنتالشى ديماش باسقا ەلدىڭ ساحناسىندا وسى قيىن مىندەتتىڭ دە ۇدەسىنەن ساتىمەن شىعا ءبىلدى.

ەندى ءبىر پارا اڭگىمە ءانشى سوڭعى كەزدە ءوز شىعارماشىلىعىنداعى opera, pop, rock, sool ستيلدەرىنە قوسىپ جۇرگەن folk جونىندە. قازىرگە دەيىن ول ەتنيك فولك ەلەمەنتتەردى ءۇش رەت جانە ۇشەۋىندە دە اۋەنمەن قولداندى. العاش حۋنان تۆ 2018 جىلى اقپاندا وتكەرگەن گالا فەستيۆال ۇستىندە حرۆات مۋزىكانتى ماكسيم مرۆيتسانىڭ پيانوداعى سۇيەمەلىنە ۆوكاليزدىك نوتالاردى ءدال اۋەنمەن قويىپ، تىڭداۋشىلارىن عارىشتىق الىس قيىرلارعا شىم باتىرىپ اكەتكەنى بار. ونىسى كوكتەمگى Singer-2018 بايقاۋىنىڭ گالا-كونتسەرتىندە جۇرتتىڭ القاۋىنا شىعارعان Hello كومپوزيتسياسىنا دايىندىعى ەكەن: اتاقتى امەريكان ءانشىسى ليونەل ءريچيدىڭ بۇل بەلگىلى ءانىنىڭ كاۆەرىنىڭ اياعىنا قاراي ديماش كومپوزيتسيانىڭ اپوفەوز بولىگىن تاعى دا شىعىستىق ءبىر اۋەنگە قۇردى. تىڭداعان جاننىڭ كوڭىلىن كوك ساعىمداي ويناتقان بۇل بولىكتى بىرقاتار جۇرت ازان دەپ تاپتى. ءتىپتى كەيبىر مۇسىلمان باۋىرلاردىڭ ىشىندە زاۋىمدە ديماش ازان شاقىرار بولسا مەشىتتە ينە شانشار ورىن قالماس ەدى دەگەندەرى دە بولدى. ديماش اندەرىنە كوۋچ جاساپ جۇرگەن جالعىز مۇسىلمان مۋزىكا مامانى ەمرە ەدجەلەننىڭ دە پايىمداۋىنشا، ديماش ۆوكاليزى ازان تابيعاتىمەن ۇندەس، ءتىپتى تۇرىك ازانشىلارى ايتاتىن نيحاۆەند، حيكاز ماقامدارىنا كەلەدى ەكەن. ارينە، مەشىت ازانىنىڭ ۆەربالدىق جاعى بولادى، ياعني وندا اللاعا ماداق سوزدەر ايتىلادى جانە ءۋازىن ولشەمىمەن تىزىلەتىندىكتەن ارابتار ازانشىنى ءمۋازىن دەيدى. دۇرىسىن اللا بىلەدى، دەسەك تە بىزگە ديماش اۋەزىنىڭ دۇعا ماقامىنا ۇقساستىعى بارداي كورىندى. ديماش بۇل كەسەكتى ياھۋديلىك حاسيد ءانى Hava nadila سياقتى پسالومدىق كانتيللياتسيامەن، باسقاشا ايتقاندا تاڭىرىگە جالبارىنۋ، دۇعا ەتۋ، تىلەك تىلەۋ، ياعني مانترا، ريگۆەدا تۇرىندە ورىندايدى دەۋ دالىرەك بولاتىن سياقتى. بىراق تازا كانتيللياتسيا ەمەس، ءبىر مۇرتىمەن باسقا دا ءبىر قيىرعا اكەتىپ جاتقانداي كورىنىپ ەدى سول جولى. بىلگەندەي-اق ويلاپپىز: سول جىلدىڭ كۇزگە سالىمىندا ديماش سوچيدە «گرەشنايا ستراست» كومپوزيتسياسىنىڭ كۋلميناتسياسىنداعى 3:30 ۋاقىتىن ءبىر تازا ەتنيكالىق فولك-ەلەمەنتپەن ورنەكتەدى، ياعني شامامەن ون-ون بەس سەكۋند بويى اۋەندى ءبىر دەممەن، ۆيبراتو ارقىلى كومەيلىك دەۋگە كەلەتىن وزگەشە تەحنيكامەن قايىرىپ تۇردى. ياكۋتسك قالاسىندا تۇراتىن ديماش فاناتى نادەجدا ياكوۆلەۆا سول بويدا كوممەنتاري ارقىلى: «مەن ساحا حالقىنىڭ كومەي انىنە ۇقساس اۋەندى ەستىدىم» دەپ جازدى. ونى وزگە تىڭداۋشىلار دا ءىلىپ اكەتتى، ءتىپتى ۇلتى ورىس ەلەنا تيحونوۆا بۇل اۋەندى «ياكۋت حالىق ءانى نەگىزىندەگى ەپيكالىق «سولتۇستىك شۇعىلاسى» دەپ تە جىبەردى. البەتتە، بۇلايشا كەسىپ-ءپىشىپ ايتۋ ءۇشىن سالىستىرمالى زەرتتەۋ، سونىڭ ىشىندە سپەكتروگراممالىق تالداۋ جۇرگىزۋ كەرەك. ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەر، ازىرگە ايتارىمىز، كومەي اۋەنى ساحا ياكي التاي حالىقتارىندا عانا ەمەس، الەمنىڭ بىرقاتار حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق داستۇرىندە بار. مىسالى، يرلانديالىق بەلگىلى ءانشى مارقۇم دولورەس وꞌ ر̛يوردان روك ستيلىندە ايتقانىمەن كەيدە كومەي انىنە سالىپ كەتەتىن. نەمەسە بەلگىلى پيانيست-كومپوزيتور ءحاۆاسيدىڭ The Storm feat كومپوزيتسياسىنىڭ ليزا دجەررارد ورىندايتىن نۇسقاسىندا ۆوكاليز بەن ءان ارالىعىنداعى فولكاۋەندەر بۇرقانىپ جاتقان تەڭىز داۋىلىنىڭ مەتافيزيكالىق كەلبەتىن كوز الدىعا اكەلەدى. باتىستا بۇل تەحنيكانى «therme» دەيدى. كەڭەس كەزىندە بۋردون دەپ اتايتىن. التاي كيجيدە، ساحادا كاي دەيتىن اتپەن تانىمال. باعزى تۇركىدە تەڭىزدى كاي، قايمان دەگەن، ياعني كاي تەحنيكاسى تەڭىزدىڭ تىلسىم تۇڭعيىعىنان شىعار پسيحودەليالىق دىبىس-كورىنىستەر سىقىلدى داۋىس اپپاراتىنىڭ تەرەڭىنەن، قولقا-جۇرەك تۇسىنان الىنادى. التايدا كايدىڭ كاركىرا، سىگىت، سىبىسكى، كوومەي دەپ كەلەتىن بىرنەشە ءستيلى بار. ديماشتىڭ وسى كايعا ۇقساس اۋەنمەن ايتۋى ءبىر ەسەپتەن رەمينيستسەنتسيا، ياعني ءانشى ەرتەرەكتە ءبىر جەردە ەستىپ، ساناسىندا جاتتالىپ قالعاندى ءوزى دە بىلمەستەن قايتالايتىن سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز، ديماش 2012 جىلى يالتادا وتكەن ەسترادا انشىلەرىنىڭ «شىعىس بازارى» كونكۋرسىنا ساحا ەلىنەن كەلگەن يۋليانا كريۆوشاپكينامەن (شىن اتى ۋھۋكتۋ) بىرگە قاتىستى عوي. يۋليانا جان-جاقتى ءانشى، ول ساحانىڭ وسۋحاي كومەي انىنەن بولەك تويۋك، دەگەرەن، چابىركاح ءتارىزدى فولكاۋەندەرىن، سونىمەن بىرگە پوپ اندەر دە ورىندايدى. سول جولى يالتادا ۋھۋكتۋ حومۋس (ۆارگان، شاڭقاۋىز) قوسىپ، كومەيدەن قايىرىپ تۇرىپ، كىسىنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن ءبىر مەدياتيۆتىك پەرفورمانس جاساعان-دى. ارينە، ديماشتىڭ ونى تىڭداماۋى مۇمكىن ەمەس.

دەسەك تە كومەي ءانى – تاماقتى كەرنەپ، قىرناپ ايتۋ قازاقتا دا بار ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. اسىرەسە ونىڭ بىزدەگى ەڭ كورنەكتى ۇلگىسى سىر بويىنىڭ انشىلىك، جىرشىلىق داستۇرىندە ساقتالعان. سونىمەن بىرگە بۇل تەحنيكانى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ قازاقتارى دا قولدانادى. مىسالى، «ەكى-اۋ جيرەن» ءانىنىڭ كىرىسپە بولىگىن قۇرمەتجان باعداۋلەتۇلى كومەيلىك دىبىستارعا قۇرادى. ءبىزدىڭ MEZZO توبى دا «ارگو» ءانىنىڭ كاۆەرىنىڭ ينترودۋكتسياسىنا سولو تۇرىندە وسىنداي مەدياتيۆتىك پەرفورمينگتى ءساتتى كىرىكتىرگەن. دەمەك، ديماش ارتيستىك تۇيسىكپەن كونە حۋنداردىڭ تۇقىم تەبەرىگى بولىپ سانالاتىن ساحا مەن قازاقتا ساقتالىپ قالعان تۇركىلىك باعزى كاي ونەرىنە كومەي تەحنيكاسىن قوسىپ، تاياۋ شىعىستاعى ميزراحي ءتارىزدى وزىنشە ءبىر ستيل ءتۇزۋى دە مۇمكىن عوي. مۋزىكا ماماندارىنىڭ ءبىر كەرەك جەرى دە وسى. سەبەبى، ديماش قولدانا باستاعان كومەيلىك رەليزدەردىڭ تابيعاتى وتە كۇردەلى، ءارى ول گيبريدتىك سيپات تانىتادى: ويىمشا، ءانشى قازاقتىڭ كومەي ءانى مەن ازانداعىداي كونە تۇركىدەگى دىبىستى تاڭداي ارقىلى مۇرىننان جىبەرەتىن تويۋك ءستيلى ورتاسىنان وزگەشە، ۇناسىمدى ۇلگى پىشكەن. ەگەر دۇرىستاپ تىڭداسا، جوعارىداعى كومەيلىك، تاڭداي-مۇرىن نوتالاردىڭ تەرەڭ قويناۋىنان قۇلاققا «ەلىم-ايدا» بار ءبىر دىبىستار دا شالىنار ەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ديماش ۇلتتىق ساز ونەرىن زاماناۋي ەسترادا ارقىلى ۇلكەن ساحناعا شىعارۋ توڭىرەگىندەگى ارەكەت-نيەتىندە قاي حالىقتىڭ دا تابيعاتىندا بار ەتنيك اۋەندەرگە ايرىقشا ماڭىز بەرەتىنى، بۇگىندە سونى قۇلاققا كومەس شتريحتار ارقىلى ءان قۇرىلىمىنا كىرىكتىرىپ جۇرگەنى اڭعارىلادى. مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق ەتنيك ءستيلدى تاسپاداي ءورىپ ءبىر-اق تۋىندى جاساۋعا، مىسالى ساحانىڭ «حوتوي ۋوننا حومۋسى» سياقتى كادەلى مۋزىكالىق ەتنو-روك-پوپ سپەكتاكلگە اكەلەتىن جولدىڭ باسى بولۋى دا مۇمكىن. ارينە، بولاشاقتا. ەندەشە ايشا احمەت سياقتى جەكەلەگەن پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ «ماسەلە ديماشتىڭ اندەرىندە حالىقتىڭ «كوڭىلىنە ءتۇرلى وي سالاتىن» قازاقى داۋىس پەن ناعىز قازاقي ىرعاقتىڭ ازدىعىندا دەپ كەلەتىن سوزدەرى ەش سىن كوتەرمەيدى. ديماشتىڭ قازاقتىعى جوعارىداعى پىكىر يەلەرىنىڭ قارادۇرسىن ۇلتشىلدىعىنان جوعارى تۇر، ونىڭ ۇلتشىلدىعى الدەقايدا كەڭ دە اۋقىمدى، ياعني قازاق مادەنيەتىن، قازاق ونەرىن حالىقارالىق دەڭگەي تالاپتارىنا سايكەستەندىرىپ، ۇلتتىق سيپاتتى ينتەرناتسيوناليستىك سيپاتقا، ينتەرناتسيوناليستىك سيپاتتى ۇلتتىق سيپاتقا كىرىكتىرىپ جىبەرۋ. ال ازىرگە ديماش ءار كونتسەرتىن، جەكەلەگەن نومىرلەرىن ءوزىنىڭ ۆيزيت كارتوچكاسىنا اينالىپ كەتكەن Welcome to Kazakhstan! ەپيكالىق شاقىرۋ سوزىمەن اياقتاپ ءجۇر.

(جالعاسى بار)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz