ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالادى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا!

ءيا. تاپ سولاي. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جوبالاردان ەشبىر كەم ەمەس، ەل بولىپ اتقارار ۇلتتىق جوبا. قولىما قالام الۋعا تۇرتكى بولعان تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورىپ جاتقان «ۇرانىم-الاش» اتتى تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەگى.

قازىرگى كەزدە قازاق مۇددەسى تۇرعىسىندا ەسە تۇگەندەپ جاتقان ەكى ادام بولسا، سونىڭ ءبىرى - تۇرسىن جۇرتباي. وعان دالەل جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەگى. وقىپ شىقساڭىز كوزىڭىز جەتەدى.

«ۇرانىم-الاشتى» وقىپ شىققاننان كەيىن جانىم مازا تاپپاي، كوڭىلىم الابۇرتىپ تىنىشسىز كۇي كەشۋدەمىن. قۇددى ءبىر سول داۋىرگە ءتۇسىپ كەتكەندەي بولاسىڭ.

مەنىڭ بۇل جەردەگى ايتپاق ويىم - قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى «التىن بەلەس» سونىمەن قاتار «ۇلكەن قاسىرەت كەزەڭى» دەۋگە بولاتىن الاشوردانىڭ تاريحىن قازىرگى جاس بۋىن قالاي تۇسىنۋدە، قابىلداۋدا سول جونىندە. بۇل ەڭبەكتىڭ ەرەكشەلىگى ارحيۆتە جاتقان «قىلمىستىق ىستەردىڭ» تەرگەۋ دەرەكتەرىنە سۇيەنگەندىگىندە. تاريحي شىندىققا جاناسۋىندا. سول كەزدەگى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن سىندى كوسەمدەر باستاعان تۇتاس ءبىر بۋىننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا ارا تۇسۋلەرى، جانكەشتى تىرلىكتەرى ويىڭدى نەبىر تۇڭعيىقتارعا جەتەلەپ، سەزىمىڭدى جانيدى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالادى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا!

ءيا. تاپ سولاي. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جوبالاردان ەشبىر كەم ەمەس، ەل بولىپ اتقارار ۇلتتىق جوبا. قولىما قالام الۋعا تۇرتكى بولعان تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورىپ جاتقان «ۇرانىم-الاش» اتتى تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەگى.

قازىرگى كەزدە قازاق مۇددەسى تۇرعىسىندا ەسە تۇگەندەپ جاتقان ەكى ادام بولسا، سونىڭ ءبىرى - تۇرسىن جۇرتباي. وعان دالەل جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەگى. وقىپ شىقساڭىز كوزىڭىز جەتەدى.

«ۇرانىم-الاشتى» وقىپ شىققاننان كەيىن جانىم مازا تاپپاي، كوڭىلىم الابۇرتىپ تىنىشسىز كۇي كەشۋدەمىن. قۇددى ءبىر سول داۋىرگە ءتۇسىپ كەتكەندەي بولاسىڭ.

مەنىڭ بۇل جەردەگى ايتپاق ويىم - قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى «التىن بەلەس» سونىمەن قاتار «ۇلكەن قاسىرەت كەزەڭى» دەۋگە بولاتىن الاشوردانىڭ تاريحىن قازىرگى جاس بۋىن قالاي تۇسىنۋدە، قابىلداۋدا سول جونىندە. بۇل ەڭبەكتىڭ ەرەكشەلىگى ارحيۆتە جاتقان «قىلمىستىق ىستەردىڭ» تەرگەۋ دەرەكتەرىنە سۇيەنگەندىگىندە. تاريحي شىندىققا جاناسۋىندا. سول كەزدەگى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن سىندى كوسەمدەر باستاعان تۇتاس ءبىر بۋىننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا ارا تۇسۋلەرى، جانكەشتى تىرلىكتەرى ويىڭدى نەبىر تۇڭعيىقتارعا جەتەلەپ، سەزىمىڭدى جانيدى.

ارۋاقتارىنان اينالايىن ازاماتتار ەلدى ءسۇيۋدىڭ ۇلى ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتتى عوي. ولار سول زامانداعى دەموكراتيالىق اعىمنىڭ باستاۋى بولا ءبىلدى. تەك وكىنىشتىسى ونى بۇگىنگى قولىندا قاۋقارى بار ازاماتتار قاپەرىنە ىلمەيدى.

كەلەسى جىلى الاشوردا قايراتكەرلەرى ولە-ولگەنشە ارمانداپ، سول ارماندارىن كوككە جۇلدىز عىپ قاداپ كەتكەن - تاۋەلسىزدىكتىڭ 20-جىلدىعى. كەيدە ناليسىڭ، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتى سول الاش ارىستارى باستان كەشكەندە الەمدە تەڭدەسى جوق مەملەكەت سالاتانات قۇرار ما ەدى دەپ. ايتكەنمەن عاجايىپ بولمايدى. ءبارى دە قاجىرلى ەڭبەكتى، تاباندى كۇرەستى تالاپ ەتەدى.

جەرىنىڭ استى مەن ءۇستى قازىنالى بايلىققا تولى قازاق حالقىنىڭ بۇگىندە نەگە جىگەرى جاسىعان، قايراتى مۇقالعان. مەنىڭشە سەبەپ، ءبىزدىڭ سانامىزدى دىڭكەلەتىپ تاستاعان قۇلدىق پسيحولوگيادا. ول اسىرەسە ەل تاعدىرىنا قاتىستى شەشىم قابىلداۋعا وكىلەتتى ەلاعالارىنان قاتتى بايقالادى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى رۋحاني تۇرعىدا وتارسىزدانۋ (دەكولونيزاتسيا) ۇدەرىسى جۇرگىزىلگەن جوق. ەكى عاسىردان استام ۋاقىت ورىستىڭ وتارىندا بولعان قازاق ءۇشىن بۇل كەزەك كۇتتىرمەيتىن، شاپشاڭ قولعا الاتىن شارۋا ەدى. ۋاقىت بولسا ءوتىپ جاتىر. ال سول قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا تەجەگىش بولىپ وتىرعان قۇلدىق پسيحولوگياعا قارسى بىردەن ءبىر ەم - ول كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى ءتيىس الاشوردا تاريحى. ۇلتتىق جوبا دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. بۇل ۇكىمەتتىك تۇرعىدا قاۋلى قابىلدانىپ، ناتيجەسى ءاربىر ەلدى مەكەندەگى ءار ادامنىڭ كوڭىلىنەن ورىن تابۋى ءتيىس شارۋا. ناقتىراق ايتساق، مەكتەپتىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك باعدارلامالارىنا الاشتانۋ ءپانى ەنگىزىلىپ، مىندەتتەلگەنى ابزال. مۇنداي جاۋاپتى، كۇردەلى شارۋاعا ك. نۇرپەيىس، م. قويگەلدى، ت.جۇرتباي، س. اققۇلۇلى سىندى الاشتانۋشى عالىمداردى تارتۋعا بولادى. «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن قاسيەتتى ۇعىم بار ەمەس پە. بۇگىنگى الاساپىران زاماندا، ەلدىڭ ەسەسىن كوپتەپ جىبەرىپ جاتساق، ولاردىڭ ارۋاعى قايدان ريزا بولماق.

كەزىندە XX-عاسىردىڭ 20-جىلدارى ءاليحان، احمەت، ءالىمحان سىندى ازاماتتار ەلى ءۇشىن ساۋعا سۇراپ، لەنين، ستاليندەرمەن تەڭ دارەجەدە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، تاباندىلىق تانىتپاعاندا بىزگە رسفسر-ءدىڭ قۇرامىندا اۆتونوميا دا بۇيىرماس ەدى. ءارى كەتكەندە بۇگىندە ءبىز تاتارستان، باشقۇرتستان سياقتى رەسەيدىڭ قۇشاعىندا بۋلىعىپ جاتار ما ەدىك. سوندىقتان بۇگىنگى ازات كۇنىمىز ءۇشىن ءبىز ەڭ ءبىرىنشى الاشوردا قايراتكەرلەرىنە باس ءيىپ تاعزىم ەتۋگە مىندەتتىمىز. تاريحقا قيانات جاساۋعا بولمايدى.

«ۇرانىم-الاش» ەڭبەگىنەن كورگەنىمىزدەي ءا. بوكەيحاننىڭ 1926-جىلعى قازاقستانداعى شارۋالارعا تيەسىلى جەر نورماسىن انىقتاۋ جونىندەگى پروفەسسور شۆەتسوۆ باسقارعان ەكسپەديتسياعا قاتىسىپ، دۇرىس ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىپ، قازاقستاندا ارتىق جەر تەلىمى جوق ەكەندىگىن دالەلدەپ، سونى ەكسپەديتسيانىڭ قورتىندى ەسەبىنە ەنگىزۋى، سول جىلدارى ىشكى رەسەيدەن قازاق جەرىنە 360 مىڭ قاراشەكپەندىلەردىڭ ءجون-جوسىقسىز قونىس اۋدارۋىنا توسقاۋىل بولعانىن كوپشىلىك بىلمەيدى. تاريحتاعى مۇنداي ەلدىك ءۇشىن جاسالعان ەرلىك ىستەردى ءاربىر قازاق جادىندا ۇستاۋعا مىندەتتى دەپ سانايمىن.

بۇگىندە رومانتيكانى قويىپ، ناقتى پراگماتيكالىق ەسەپتەرگە جۇگىنگەن قازاق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن شارۋالارمەن اينالىساتىن مەزگىل جەتتى. سوندىقتان ش. ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» ۇلتتىق كينوستۋدياسى كوپسەريالى، ساپالى «الاشوردا» كوركەم ءفيلمىن تۇسىرسە قۇبا-قۇپ. ول تەك «كوشپەندىلەر» مەن «مۇستافا شوقايدىڭ» كەبىن كيمەسە بولعانى.

«قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى «الاشوردا» اتتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن جۇيەلى، سول ءداۋىردى تۇتاسىمەن قامتيتىن دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ، حالىق نازارىنا ۇسىنسا، شەكسىز العىسقا بولەنەرى حاق.

«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا «ۇرانىم - الاش» زەرتتەۋ ەڭبەگىن كەم دەگەندە 50 مىڭ دانا تارالىممەن باسىپ شىعارىپ، كۇللى ەلگە تاراتىپ جىبەرۋ كەرەك. ول ءار قازاق وتباسىنىڭ تورىندە «قۇرانمەن» قاتار تۇرىپ، وقىلىپ، ولارعا رۋحاني كۇش-قۋات بەرەتىن قۇرالعا اينالسا، رۋحىمىز مىقتى بولاتىنىنا مەن كامىل سەنەمىن.

ەندىگى ءبىر قولعا الاتىن شارۋا استانانىڭ تورىندە الاش ارىستارىنىڭ مۇسىندەرى ورناتىلعان «الاشوردا» اللەياسىن اشۋ. وسى كەزدە عانا ەلوردا ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الاتىن قاسيەتتى مەكەنگە اينالماق.

مىنە وسىنداي ءبىر تىزبەكتى ءىرى-ءىرى شارۋالاردى قولعا الساق قانا، ياعني «الاشوردا» ۇعىمى ءاربىر قازاق ءۇشىن قاستەرلى ۇعىمعا، بىرىكتىرۋشى فاكتورعا اينالعاندا  بىز سانامىزدى جاڭعىرتىپ، ەلدىك ساناعا جول اشامىز.

ازاتتىقتىڭ وتىن ءوشىرىپ الماي سوناۋ ابايدان اماناتتاپ العان ءاليحاندار مەن احمەتتەر، ونى مۇحتارلار مەن قانىشتارعا تابىستاپتى، ولار ءوز كەزەگىندە ونى مۇحتارلار مەن رىمعاليلارعا ۇستاتقان، سودان ول وت تۇرسىندار مەن ديدارلار ارقىلى بۇگىنگى كۇنگە، بىزگە جەتىپ وتىر.

ءبىز دەگەنىمىز - العاشقى مۇشەلدى تاۋەلسىزدىكپەن ولشەگەن ۇرپاق. ەندەشە الەمدە سۋ تاسىپ، داۋىل كوتەرىلىپ جاتقاندا سول وتتى ءسوندىرىپ الماۋ بىزگە سەرت.

ناريمان ءماجيتۇلى

قاراعاندى قالاسى

«اباي-اقپارات»