رەسەيلىك يەزۋيدتەردىڭ زىميان ساياساتى تۇرگەش قاعاناتىنداعى قازاق حالقىن «كارلۋك» دەپ بۇرمالاپ ەنگىزگەن تاريحقا. اراب ارىپتەرىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارى ولارعا سولاي بۇرمالاۋعا مۇمكىندىك بەردى (ارابشا جازىلۋى: كزاق – كازاق، كرلق – كارلۋق). وسىلايشا 751 جىلعى تالاس (اتلاح) شايقاسىندا مۇسىلمان اراب اسكەرىمەن قوسىلىپ سين اسكەرىن تالقانداعان قازاق ەمەس، قارلۋقتار بولىپ شىعا كەلدى.

قىتاي جازبالارىندا «كارلۋك» دەگەن ءسوز جوق، ورىستار قىتاي جازباسىنا «گەلولۋ» دەپ ەنگەن اتاۋدى «كارلۋك» دەپ تۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولدى. شىندىعىندا، «گەلولۋ» – «كەرەيلەر» دەگەن اتاۋدىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى («ر» دىبىسى جوق قىتايلار «كەرەيلەر» دەگەن ءسوزدى «گەلولۋ» دەۋگە ءماجبۇر بولعان). گەلولۋ قۇرامىنداعى «مولۋو», «چيسى», «تاشيلي» دەگەن رۋلار – كەرەي تايپاسىنىڭ قازىرگى مولقى, شەرۋشى, تارىشى رۋلارى. سول گەلولۋ تايپاسى مەكەندەگەن ايماقتا ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ كەرەي تايپاسى وتىر. ال قارلۋق پەن قاراحانيدى دەگەن اتاۋلارمەن ەش رۋ نەمەسە ەل ساقتالماعان، ولار ءىز-ءتۇزسىز جوق بولدى. قايدان ساقتالسىن، ونداي اتاۋمەن تاريحتا ەش ەل نەمەسە تايپا بولماسا، ول اتاۋلار قازاقتىڭ بولعانىن جاسىرۋمەن اينالىسقان رەسەيلىكتەردىڭ قالامىنان تۋعان. تارازداعى قاراحان بابا كەسەنەسى قاراحانيديلەردىڭ بولعانىنا دالەل ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ ءحىح عاسىردا سالىنعانى بەلگىلى، ونى قاراحانيدي ديناستياسىنىڭ تاريحتا بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن تۇرعىزعان. وسىنداي سەبەپتەن تاراز قالاسىن ءحىح عاسىردا اۋليە-اتا دەپ اتاتقىزعان.

تالاس شايقاسىنا قاتىسقان كوشپەلى تۇركىلەر قازاق حالقى, ونى جاسىرۋ ءۇشىن اراپ دەرەگىندەگى «كازاق» اتاۋىن «كارلۋق» دەپ بۇرمالاعان جانە سول قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتىن كارلۋق قاعاناتى ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى. سول قازاق مەملەكەتى حانىنىڭ IX عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن كورسەتكەن اراپ دەرەگىندە بۇرمالاعان، ونداعى  «قازاقحان» اتاۋىن «قاراحاكان» دەپ ورىسشالاعان جانە مەملەكەت اتاۋىن  قاراحانيدى ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەندە رەسەي يمپەرياسى.

حالقىمىزدىڭ شىنايى تاريحىنان سىر شەرتەتىن ءارى رەسەي يدەولوگتارى تاراپىنان بۇرمالانباعان يبن ءال اسير جازبا مۇراسىن مۇحيات زەردەلەپ كورسەك:

«ۆ ەتوم (750 گ) پوسسوريليس يحشيد فەرگانى ي تسار شاشا. يحشيد پوپروسيل پوموششي ۋ تساريا سينا، ي دال ەمۋ پودكرەپلەنيە يز 100 تىسياچ ۆوينوۆ، تساريا شاشا وكرۋجيلي، ي ون سدالسيا نا ميلوست تساريا سينا، ي توت نە پريچينيل زلا ني ەمۋ، ني ەگو پريبليجەننىم. يزۆەستيە وب ەتوم دوستيگلو ابۋ مۋسليما، ي ون ۆىسلال نا ۆوينۋ س نيمي زيادا يبن ساليحا. وني ۆسترەتيليس نا رەكە تارازا، ي مۋسۋلمانە پوبەديلي يح، پەرەبيلي 50 تىسياچ ي ۆزيالي ۆ پلەن وكولو 20 تىسياچ، وستالنىە بەجالي ۆ سين. بيتۆا پرويزوشلا ۆ زۋلحيدججا ۆ تريدتسات، ترەتەم گودۋ (751 گ)».

شاش – قازىرگى تاشكەنت قالاسى، ال تاراز دەگەنى – قازىرگى تالاس وزەنى. شاش قالاسىن 750 جىلى سين پاتشاسى باسىپ العانىن ەستىگەن حاليف ءابۋ مۋسليما ول جاققا قوسىمشا اسكەر جىبەرگەن. ياعني، تاشكەنت پەن تاراز حالقى ءVIىI عاسىردىڭ باسىندا مۇسىلمان بولعان (حاليف مۇسىلمان جەرىن كاپىرلەردەن قورعاۋعا مىندەتتى، سول سەبەپتەن تاشكەنت پەن تاراز ايماعىنا قوسىشا اسكەر جىبەرگەن). ول ايماققا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن ارابتار سول ماڭعا ورنىعىپ قالدى. ويتكەنى، ارابتاردىڭ بارعان جەرىنە ورنىعىپ، يسلام ءدىنىن جايۋدى ماقسات ەتكەنى بەلگىلى. وزگە ايماقتاردا بيلەۋشى بولىپ اراب قولباسشىلارى سايلاندى، تەك تۇركىلەر وتىرعان ايماقتاردا ولاي بولماعان. ويتكەنى، سوناۋ حۋن يمپەرياسى زامانىنان باستاپ، كۇنى كەشەگە دەيىن تۇركىلەر الەمىندە تەك اسىلۇيا ديناستياسى ۇرپاعىن عانا پاتشا دەپ تانيتىن ءداستۇر ساقتالىپ كەلدى. سوندىقتان مۇسىلمان اراب حاليفتەرى تۇركىلەردىڭ پاتشالىق ءداستۇرىن بۇزۋعا تىرىسپادى، تۇركى پاتشالارىنىڭ حاليفاتقا تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداۋى ولار ءۇشىن جەتكىلىكتى بولعان ء(تىپتى، تۇركى پاتشالارىنا مۇسىلمان اراپ-پارسى الەمى مويىنۇسىنعانىنا وسمان حاليفاتى تاريحى كۋا). يسلام دىنىنە شاقىرۋ ءۇشىن كوشپەلى قازاق حالقىمەن ارالاسقان ارابتار كوپ ۇزاماي قازاققا ءسىڭىپ كەتتى. بۇدان كوشپەلى تۇركى (قازاق) تايپالارىمەن بىرىگىپ تالاس شايقاسىنا قاتىسقان ارابتار مەن قوجالار ءبىر ەمەس ەكەنىن ۇعامىز.

يبن ءال اسير قوجالار جايلى مىناداي اسا ماڭىزدى اقپارات بەرەدى: «ي ناستۋپيل گود ستو ترەتي (722 گ)... ياۆيلسيا دۆويۋرودنىي برات تساريا فەرگانى ك [حاراشي] ي سكازال ەمۋ، چتو سوگديتسى ۆ حودجەنتە. سووبششيل ەمۋ وب يح پولوجەني ي دوباۆيل: «ناگونياي يح، پوكا نە ۋشلي ۆ ۋششەلە. پوكا نە ۆىيدەت سروك، وت ناس يم نە بۋدەت پوموششي... حاراشي وكرۋجيل يح ي ناتسەليل نا نيح ستەنوبيتنىە ماشينى. ي پودنيالسيا ۆوين يز ارابوۆ ي برەۆنوم ستال لوميتسيا ۆ ۆوروتا حودجەنتا. ي ۆوروتا وتۆوريليس.... سابيت كۋتنا، ۆسپومينايا كازن زناتنىح، گوۆوريت: «پورادوۆالا دۋشۋ كازن كارزاندجا، كاشكيرا، ۋچاست بەيادا. ي ديۆاشتي، ا تاكجە ۋچاست حالاندجا ۆ حودجەنتسكوي تسيتادەلي، گدە وني پوگيبلي ي پروپالي.... ي ناستۋپيل گود چەتىرەستا دەۆيانوستو شەستوي (1103 گود)... ۆ ەتوم گودۋ ۆ رەە بىل ۋبيت ابۋ-ل مۋزاففار يبن ال-حۋدجاندي. رود حۋدجاندي پرويسحوديت يز گورودا حودجەنتا, راسپولوجەننوگو ۆ ماۆەرانناحرە. وني سۆوە پرويسحوجدەنيە ك مۋحاللابۋ يبن ابۋ سۋفرا».

وسى دەرەكتەن ءابۋ مۋزاففار دەگەن يمام-قوجانىڭ ءحىى عاسىردىڭ باسىندا قايتىس بولعانىن، قوجا رۋى قازىرگى حۋدجانت قالاسىندا قالىپتاسقانىن، ولار ءوز رۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرا دەپ تۇسىنگەنىن كورەمىز. مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرا – VII عاسىردىڭ سوڭى مەن ءVIIى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن تابيعين مۇسىلمان، يران اۋماعىن 20 جىل بيلەگەن ءال-حادججادج يبن يۋسۋف دەگەن ارابتىڭ اسكەر باسشىسى بولعان. تاريحتا وسى ەكى ادامنىڭ ەسىمى قاتار كەزدەسەدى. ءال-حادججادج يبن يۋسۋف مەككە قالاسى ماڭىنداعى تايفتە دۇنيەگە كەلگەن، ەسىمىندەگى ال-حادججادج اتاۋىنىڭ ماعىناسى – تۋعان جەرى قاجىلىق ايماق بولۋىمەن بايلانىستى (مىسالى، بۇحارادان شىققان عالىم «ءال-بۇحاري»، تارازدان شىققان ادام «ءال-تارازي» دەپ اتالدى). ونىڭ قول استىنداعى اسكەرى دە سول قاجىلىق ايماقتان شىققان اراپتار, ولار دا وزدەرىن «حادججادج» دەپ اتاعاندى ۇناتقان دەۋ ورىندى. ءال-حادججادج يبن ءيۋسۋفتىڭ حوراسان بيلەۋشىسى ەتىپ مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرانىتاعايىنداعانى ءمالىم (يراننىڭ قازىرگى مەشحەد قالاسى ورنالاسقان ايماعى). ونىڭ اسكەرى حادججادج ارابتارىنان قۇرالعان جانە ءوزى 703 جىلى قايتىس بولعان. جوعارىداعى دەرەكتە 722 جىلى حاراشي باستاعان ارابتاردىڭ حودجەنت قالاسىن قالاي باسىپ العانى قامتىلعان. وسى حاراشي قولباسشى ءال-حادججادج اسكەرىندە شىڭدالعان جاۋىنگەر دەپ كورسەتىلەدى. ياعني، حودجەنت قالاسىن باسىپ العاندار حادججادج اراپتارى بولىپ تابىلادى (يبن ءال اسير حادججادج اراپتارى حودجەنت قالاسىن فەرعانا حانىنىڭ كەلىسىمىمەن جاۋلاپ العانىن كورسەتكەن، ولار تەك سول قالانى عانا جاۋلاپ الۋعا كەلىسىم العان). ولار جاۋلاپ العان قالا اۋەلدە قوحاند دەپ اتالعان دەۋ ورىندى (تۇرعىندارى كورشىلەرىنە قوقان-لوقى جاساۋعا بەيىم، ءارى بيلىككە باعىنۋدان باس تارتقاندىقتان فەرعانا حانى ولاردى حادججادج اراپتارى كومەگىمەن جويعانى بايقالادى). ارابشا «حودجەند» پەن «حوحاند» وتە ۇقساس جازىلادى (خحند – حوحاند، خجند – حودجەند), وسىنى ەسكەرمەگەن ورىس اۋدارماشىلارى ارابتار كەلگەنگە دەيىنگى وقيعالاردا دا قالانى حودجەند اتاۋىمەن كورسەتە بەرگەن. دۇرىسىندا، ءVIIى عاسىردا حادججادج ارابتارى جاۋلاپ الىپ، يەلەنگەن قالا – حوحاند, سول حادججادج اراپتار كەيىن، ءحى عاسىردا حودجا دەگەن رۋ-ەل بولىپ قالىپتاسقاندا قالا «حودجاند» دەپ اتالىپ كەتكەن دەۋ ورىندى. ال قالاسىنان ايرىلعان سوعدى-تاجىكتەر سول ايماقتا حوحاند اتاۋىمەن وزگە قالا تۇرعىزعان. قازىرگى حۋدجاند پەن حوحاند قالالارى كورشى جاتىر (اراسى، شامامەن 100 شاقىرىمنان اسادى). كوپ ۇزاماي حاراشي قولباسشى ءحاليفتىڭ اشۋىنا ۇشىراپ قازا تاپقان. سوندىقتان حاليف حادججادج ارابتارىن 751 جىلعى تالاس شايقاسىنا تارتپاعان دەپ تۇجىرىم جاساعانىمىز ءجون. ويتكەنى، باسقا دەرەكتە تالاس شايقاسىنا قاتىسقان اراب اسكەرى يەمەندىكتەر ەكەنى جازىلعان.

ولاي بولسا، قوجا رۋى حودجەند قالاسىنا قونىستانعان حادجادج ارابتارىنان VIII-ءحى عاسىرلاردا قالىپتاسقان (شامامەن 250 جىلدا), يبن ءال اسيردە ولاردىڭ «وتانى» حودجەند قالاسى ەكەنىن كورسەتكەن. ولار ءحى عاسىر سوڭىنان باستاپ وسى قالادان وزگە ايماقتارعا تارالعان (زاكاۆكازە مەن تۇركياداعى حودجالى قالالارى، قاراقالپاقستانداعى حودجەلى قالاسى) دەۋ ورىندى. يبن ءال اسير دەرەكتەرى قاراحانيدى دەلىنەتىن مەملەكەتتى تۇركىلىك اۋلەت بيلەگەنىن (اراپ ەمەس), قازىرگى قازاق دالاسىنداعى تۇركىلەر IX عاسىردان مۇسىلمان ەكەنىن، ولاردىڭ ەڭ سوڭعىلارى (سولتۇستىك باتىستاعىلارى) XI عاسىر باسىندا مۇسىلماندىققا تولىق وتكەنىن انىق كورسەتەدى. يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا قازىرگى قازاق دالاسىن مەكەندەگەن حالىق «تۋرك» دەپ كورسەتىلەدى. اراپشا جازىلۋىندا «قازاك» پەن «تۋرك» سوزدەرى وتە ۇقساس: قزك – قازاك, ترك – تۋرك. سوعان قاراعاندا، ارابشا تۇپنۇسقادا حالىق اتاۋى «قازاك» بولىپ جازىلعان. قازاقتىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن ونى ورىسشاعا «تۋرك» دەپ اۋدارعان دەۋ ورىندى. دەمەك، قازاق ءوز وتانىندا ەرتەدەن بار، قازاق حالقى يسلام ءدىنىن قوجا اتاۋلى ەل قالىپتاسپاي تۇرعان زاماندا قابىلداپ قويعانىنا يبن ءال اسير دەرەكتەرى كۋا.

ولاي بولسا، ءVىII عاسىردا تاشكەنت پەن تاراز ايماقتارىنا ورنىققان مۇسىلمان ارابتار قازاقتار پەن وزبەكتەر قۇرامىندا بولۋى ءتيىس. وزبەكتەر – رۋ-تايپالارىن الدەقاشان ۇمىتقان وتىرىقشى حالىق، سوندىقتان قاي وزبەكتىڭ اتاسى ارابتان تارايتىنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتار – كونە حۋن-ساق زامانىنان بەرى رۋ-تايپا بولىپ تارتىپتەلۋ داستۇرىنەن ەش اينىماعان حالىق. قازاقتا رامادان دەگەن تايپا بار. ولاردىڭ باسىم بولىگى باتىستا – كىشى ءجۇز قۇرامىندا بولعانىمەن، ەداۋىر بولىگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وتىر. ولاردىڭ اتا قونىسى ەرتەدە تاشكەنت ايماعى بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر بار. «رامادان» اتاۋى تازا اراب ءسوزى ەكەنى انىق، بۇل تايپانىڭ تاڭباسى دۋلات تايپاسى تاڭباسىمەن بىردەي. وسى دەرەكتەر ءVIIى عاسىردا كەلگەن اراب مۇسىلماندارى دۋلا (دۋلات) تايپاسى قىزدارىنا ۇيلەنىپ، قازاق حالقى قۇرامىنا «رامادان» اتاۋىمەن جەكە رۋ بولىپ سىڭگەنىن كورسەتەدى. سول كەلگەن ارابتار اراسىندا مۇحاممەد پايعامبارمەن (س.ع.س.) رۋلاس ادامدار دا بولعان. ولاردى وزگە مۇسىلماندار «سەيد» (مىرزا) دەپ اتاعانى، تاجىك ەلىندەگىلەر ءالى دە «سەيد» دەپ اتالاتىنى جانە قوجالار اراسىندا دا ەڭ بەدەلدىسى سەيد قوجالار ەكەنى بەلگىلى. سول سەيد ارابتار رامادان تايپاسىندا بولسا جەكە رۋ اتاۋىمەن ساقتالار ەدى. دەمەك، سەيد ارابتار وزگە قازاق تايپاسى قۇرامىندا قالعان. وشاقتى تايپاسىنداعى سەيىت رۋى سول قۇرمەتتى مۇسىلمان ارابتاردان قالىپتاسۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ول رۋدا اتا-باباسىنان مولدالىقتى، ءدىن جولىن ۇستانىپ كەلگەن اۋلەتتەر كوپ كەزدەسەدى. سونىمەن رامادان تايپاسى مەن سەيىت رۋى ءVىII عاسىردا تاشكەنت پەن تاراز ايماقتارىنا ورنىققان ارابتاردان باستاۋ العان دەپ بىلەمىز.

ال قازىرگى قاراقالپاقستانعا ءVIIى عاسىردا ورنىققان ارابتار نوكىس رۋى بولىپ قالىپتاستى جانە ونداعى نوكىس قالاسى اتاۋىن سولار ورنىقتىرعان. كەيىن سول نوكىس رۋىنىڭ شىمكەنت ايماعىنا ىعىسقاندارى دۋلات تايپاسى قۇرامىنا ەندى (ولار ارعى تەكتەرى ارابتان ەكەنىن ۇمىتقان جوق).

پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س), اراپتىڭ اراپ ەمەستەن ەش ارتىقشىلىعى جوق ەكەنىن، ارتىقشىلىق تەك يمانىنىڭ مىقتىلىعىمەن بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرتكەن. ءبىزدىڭ دالاعا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن اراپ مۇسىلماندارى ونى جاقسى تۇسىنگەن، سوندىقتان ولار قازاق پەن وزبەككە ءدىن تاراتىپ ءسىڭىسىپ كەتتى. ال وزدەرىن «اقسۇيەك»، وزگەنى «قارا» دەپ تانۋ، سول سەبەپتەن قارامەن قۇدالاسۋدان باس تارتۋ پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) جولىنان ەمەس. ونداي ءداستۇر تاكاپارلىقتىڭ بەلگىسى، ال تاكاپپارعا جۇماق حارام دەلىنگەن. قوجالار قازاق اراسىنا تەك XII عاسىردان كەيىن عانا ەنە باستاعانىن،  ولاردىڭ سوپىلىق جولدى الىپ كەلگەنىن تاريحي دەرەكتەر بايقاتادى.

ولاي بولسا قازاق حالقىنا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن اراپ مۇسىلماندار الدەقاشان قازاققا ءسىڭىسىپ كەتكەن. قازاقتى اسىل دىنمەن قاۋىشتىرعان اراپتار مەن قوجا رۋىنىڭ ەش بايلانىسى جوق دەۋ ورىندى.

(جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz