قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى

كۇلاش ءشامشيدينوۆانىڭ نازارىنا 

اقيقاتىندا، ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتپاي، 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى ارمانداۋ بوس اۋرەشىلىك. ورىس ءتىلدى بيلىك «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەگەن حالىق دانالىعىن باسشىلىققا المادى.

بىزگە تەك قاتاردان قالماۋ ءۇشىن عىلىمعا كەم دەگەندە ءجىو-نەن 1,5% قاراجات ءبولىنۋ كەرەك. ال بىزدە عىلىمعا بەرىلەتىن قارجى مۇلدەم ماردىمسىز، جالپى ىشكى ونىمگە شاققاندا ء(جىو)  بار بولعانى 0,14% عانا. ال دامىعان ەلدەردە 3-4%. دەمەك 20-30 ەسە تومەن. ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى ابدەن ەسكىرىپ توزعان. عالىمنىڭ ءحالى ولمەستىڭ كۇنى. باسقالارىن بىلاي قويعاندا، عىلىم دوكتورىنىڭ الاتىن جالاقىسى ءىرى كومپانيا كۇزەتشىسىنىڭ ايلىعىنداي-اق كورىنەدى.  زەينەتاقىسى دا سونداي دەڭگەيدە. ءدال بىزدىكىندەي ءالسىز عىلىم مەن عالىمنىڭ جاعدايى دامىعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق.

مىسالعا، ءتىل عىلىمىن الايىق. بۇل عىلىمنىڭ «دامىعانى» سونشالىق، قازاق-قازاق بولعالى سان مىڭداعان جىلداردان بەرى قولدانىستا كەلە جاتقان انا تىلىمىزگە تولىق قاندى جاڭا دىبىس-تاڭبالارىن جاساي المادى. ۇسىنعان نۇسقالارى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى. بولماسا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن cوڭعى 70 جىل بويى قولدانىلىپ كەلە جاتقان، 42 كيريل تاڭبادان، ورىستان كىرگەن (كىرمە) 11 تاڭبانى الىپ تاستاپ، ءار دىبىسقا ءبىر تاڭبادان بەلگىلەۋ اناۋ ايتقانداي قيىن با ەدى؟! بەكىتىلگەن سوڭعى ءۇشىنشى نۇسقا دا انا ءتىلىمىزدىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا قىزمەت ەتىپ تۇرعان جوق.

جاڭا الىپپە دە كۇنى كەشەگى كيريلگە دەيىن قولدانىستا بولماعان جانە تەك قانا انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعي بولمىسىنىڭ (اۋەزىنىڭ) بۇزىلۋىنا قىزمەت ەتكەن ف، ۆ، چ تاڭبالارىنا نە ءۇشىن ورىن بەرىلگەنى تۇسىنىكسىز. بۇل ءۇش ارىپتەن جاسالاتىن قازاقتىڭ بىردە-ءبىر ءتول ءسوزى جوق. بۇل دىبىس-تاڭبالار قازاقتىڭ انا ءتىلىنىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا قىزمەت ەتپەيدى.

ونىڭ ەسەسىنە قازاقتىڭ ءتول ارىپتەرى: ي مەن ي، ح مەن ھ ءبىر تاڭبا رەتىندە بەرىلگەن. اقيقاتىندا، ي مەن ي، ح مەن ھ قازاقتا ەشقاشان ءبىر دىبىس-تاڭبا بولعان ەمەس.

مىسالى، «ي»-دەن باستالىپ، وعان «ا» دىبىسى جالعانىپ بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ونىنشى بۋىنداعى بالاسى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

بىراق، باسقا ارىپتەرمەن جاسالا بەرەدى. 1.ءيا ء(ازيا، قيان، قازاقيا), 2.يب (يبا ساقتاۋ), 3.يگ (يگى ىستەر جاساۋ), 4.يد ء(يدى، باسىن ءيدى، مويىندادى), 5.يە (اۋلەتكە يەلىك ەتتى), 6.يز (باسىن يزەدى، ماقۇلدادى), 7. يك (يكەمنە كەلدى), 8.يل (يلەۋ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋى), 9.يم (يمان، يماندى ادام، يمەنۋ), 10. ين (يناباتتى ادام، ينە), 11.ير (يرەك، يرەتىلۋ), 12.يت (يت ەلى (يت باققان ەل), يتەلگى), 13.يش (يشارا ءبىلدىرۋ), 14.يى (يىق تىرەسۋ), 15. ءيى ء(يىن، ءيىلۋ).

ءبىز «ي» تاڭباسىنىڭ تاريحتاعى ورنىن ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى ازيا اتاۋىنان ايقىن كورەمىز. ەل اتىمىز قازيا مەن قازاقيانىڭ تۇبىرىندە ازيا تۇرعانىن باعامداۋعا ءتيىسپىز.

ءيا (الدىنداعى 10 بۋىن اتالاردى  راستايدى، ماقۇلدايدى), يبا (ولاردىڭ الدىندا يبا ساقتايدى (ىزەت بىلدىرەدى), اتادان قالعان دۇنيەگە يە بولۋدى  يگەرەدى، يگىلىك ىستەردى جاسايدى، ۇرپاقتارىن يماندى بولۋعا تاربيەلەيدى ت.ت.

«ي» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان، ەكى باعانا، ياعني ۇل مەن قىز، اتا مەن انا سياقتى باسى مەن بەلىنەن ەمەس، ۇلدىڭ اياق جاعى مەن قىزدىڭ باس جاعىن جالعاپ تۇر. جانە قىز بالا ەكىنشى بولسا دا، ونىڭ دارەجەسى ۇلدان بيىك ەكەنىن جانە قازاق قىزدارىنىڭ ورنى توردە بولاتىنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر.

«ي» – ۇرپاعى، بالاسى (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى. تاڭبا دا وتە ءساتتى جاسالعان. «ي» تاڭباسىنىڭ ۇستىندە بەسىك تۇر.

ون مەن ون ءبىردىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ي مەن ي» ايىرماسى - ءبىرىنشىسى قاراشاڭىراق دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى ۇرپاعى، بالاسى، (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى.

لاتىن الىپبيىندە «ي مەن ي» دىبىس-تاڭبالارىنىڭ بولمايتىن سەبەبى، ولار ءوز تەكتەرىن اتادان (پاتريارحاتتان) ەمەس، ماتريارحاتتان تاراتادى. ال، ماتريارحات قوعامىندا اتا مەن اكەنىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز بولادى. قازىرگى جۇرگىزىلىپ جاتقان «گەندەرلىك ساياساتتىڭ» جەمىسى «ازاماتتىق نەكە» كەلەشەكتە ءبارىمىزدى سول جەرگە قايتا اپارادى.

تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ي-ءدىڭ الدىنا ا-نى سالىپ،  «يا، يا، يا-ا-ا-ا-ا» دەپ اقىراتىن جالعىز عانا ەسەك دەگەن جانۋار بار. ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسەكتەن ميسىز ماقۇلىق جوق دەيتىندەرى وسىدان.

ال، ي تاڭباسىنان باستالىپ بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ي ءسوز باسى بولسا، «ي» تەك قانا ءسوزدىڭ اياعىندا قولدانىلىپ تۇر. دەمەك،  ورىس ءتىلدى قازىرگى بيلىكتىڭ قابىلداعان لاتىن ءالىپبيى ءسوزدىڭ باسى مەن اياعىن اجىراتۋعا دا سانالارى، ياعني اقىلدارى مەن بىلىمدەرى جەتپەگەن.

جاڭا الىپپە دە «ح» مەن «h» ارىپتەرىن ءبىر تاڭبا رەتىندە قوسارلاپ بەلگىلەنگەن. اقيقاتىندا بۇل ەكەۋى ەكى ءتۇرلى دىبىس-تاڭبا. ەكەۋىنىڭ دىبىستالۋىندا دا، ماعىنالارىندا دا تۋرا وزگە ارىپتەر سياقتى ايىرماشىلىقتار بار.

«ح» دىبىس - تاڭباسى انا تىلىمىزدە بەرىك ورىن العان: مىسالى،  حان، حاندىق، حانزادا، حانتالاپاي،  حانشا، حانىم، حانشاتىر،  حالىق، تاريح، تاريحشى، تاريحات،  حات، حات-حابار، حابارلاندىرۋ، حاق، حال، حاتشى، حاتتاما، حايۋان، حايۋانات، حا-حا، سۇحبات، جاتاقحانا، ساحنا،  ساحارا، مۇحيت، حال-جاعداي، رۋح، رۋحاني، رۋحانيات، حاق (حاقتان تىلەك تىلەۋ), قاھان، داستارحان، حالايىق، ساياحات، ماحاببات، شاحناما، ارحەولوگيا، عيباداتحانا، اسحانا، تويحانا، كىتاپحانا، ءدارىحانا، ارحار، راحات، احۋن ت.ت. جانە سونىمەن قاتار ادام، ەل، جەر-سۋ اتاۋلارىندا: نۇح، حۇن، حۇننۋ، حازار، قاراحان، بۋراحان، حورەزم، ماحمۇت، سۇلتانماحمۇت، احمەت، قوجاحمەت، ءابدىراحمان، حايدار، مۇحامەدجان، حاميت، ءازىرحان، ءاز-زاحير، جۇماحان ت.ت. بولىپ كوپتەپ قولدانىلادى. دەمەك، قازاق ءالىپبيىن «ح» تاڭباسىنسىز كوز الدىمىزعا ەلەستەتە دە المايمىز.

«ح» تاڭباسى گ (گۇل، قىزعالداق، قىزبالا), ع (اعا، عىلىم، عالام), ك (كۇن، كۇندەر ەلى), ق (قاز، قازاق) توبىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. ماتەماتيكا ەسەپتەرىندەگى ۇنەمى تابۋعا ءتيىس بولىناتىن سيمۆولدىق «ح (يحس)» تاڭباسىنىڭ ورنى وسى.

«h» - قاھارمان. بۇل ءارىپ انا تىلىمىزدەگى ورنى ەرەكشە تاڭبالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.  بۇل دىبىس-تاڭبادان مىناداي ايرىقشا ماعىنالى سوزدەر جاسالادى: ھا، ءھا، ھە (وسى ۇشەۋىنەن باسقا «h» دىبىسىنان باستالاتىن ءسوز جاسالمايدى), ال ءسوز اراسىندا اھا، ەھە، وھو (تاڭدانىس), جانە ءھام (جالعاسى), ودان ارى ءباھادۇر (باتىر), قاھار، قاھارلى، جاھان، جاھاندانۋ، جيھاز، شاھار، جيھانگەر، ماۋرەنناھر، گاۋھار، گاۋھارتاس، يبراھيم، ايداھار، ءماشھۇر ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. مىسالى: «ادام بولسام جيھاننان» («مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 99 بەت). «ءھامما جاھان، ادامزات، ...ھاۋا-انادان ايىرىپ» (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى 1996. 287,351 بەتتەر). «مەككە دەگەن شاھاردا دۇنيەگە كەلىپتى». (ى.التىنسارين «مۇسىلماندىقتىڭ تۇتقاسى» 19 بەت). «اد ەلىنە تۋىستارى ھۋدتى جىبەردىك» (7.اعراف-65). «عالامعا ءماشھۇر اتتارىڭ» (ۇزاقباي جىراۋ). ھۇد، ءجاھيل، ءماشھۇر ء(جۇسىپ) ادام اتتارى ت.ت.

بۇل تاڭبانىڭ تەگىن ايعاقتايتىن ەرەكشە ءسوز قاھارمان. مىنە وسى سوزدەگى «ھ» تاڭباسىنىڭ الدىندا تۇرعان «قا» دەگەن ءبىرىنشى بۋىن  قازاقتىڭ وسى ارىپكە بايلانىستى «اۆتورلىق قۇقىعىن» ايشىقتاپ تۇر.  بۇل ارىپتەن ءسوز باسى بولىپ بار جوعى ءۇش ءسوز جاسالاتىن سەبەبى، ءۇش سانى نۇق پايعامباردىڭ تەگى قوساي رۋىنىڭ ساندىق اتاۋى. سونىمەن قاتار، 27 دەگەنىمىزدەگى 20 قازاقتىڭ ساندىق اتاۋىن بەرسە، 7 سانى ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان، تۋىستىعى اجىراماعان قاسيەتتى جەتى سانى اتاۋىن بەرەدى. ارينە سولاي، ادامزاتتى تۇگەل جويىلۋدان امان الىپ قالعان قوساي نۇق پەن جەتى اتالىق جۇيەدەن اسقان قاھارمان بولۋى مۇمكىن بە؟ مىنە قازاقتىڭ ەشبىر ەلدە جوق، وسى ەرەكشە «ھ» دىبىسى نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەنىن ايشىقتاپ كورسەتەدى. وسى سوزدە، قارت قازاقتى نۇق پايعامبارداي ۇلاعاتتى ۇلدى دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيەلەگەنى ءۇشىن  «قاھارمان» دەپ ۇلاعاتتاۋ، «اھا، ەھە، وھو» دەپ ولاردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنۋ جانە ولاردىڭ ارتىنىڭ «ءھام» دەپ جالعاسىپ جاتقانىن كورسەتۋ بار. قايران اتالارىم! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. الىپپە جاساساڭ وسىلاي جاسا. بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟ سول ءۇشىن دە عوي، سىزدەردىڭ قاس بي (كاسپي) اتانىپ جۇرگەندەرىڭىز.

قابىلدانعان نۇسقادا بۇل تاڭبا مۇلدەم جوق. مۇنى قوسپاي الىپ تاستاۋ، بۇل ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ التىن ارىپپەن جازىلعان ۇلى تاريحىنىڭ ءبىر پاراسىن جىرتىپ الىپ، وتقا تاستاعانمەن بىردەي دۇنيە.

ۇستىنە ەلىمىزدىڭ اسقان قاھارماندارى وتىراتىن «التىن تاقتىڭ» بەينەسىندەگى «ھ» تاڭباسى وتە ءساتتى جاسالعان.

دەمەك، قازاقي دىبىس-تاڭبالاردىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قوسىپ، تاڭبالاردى قالاي بولسا، سولاي سىزا سالۋعا مۇلدەم بولمايدى.

قازاق الىپپەسىنەن بۇل تاڭبانى الىپ تاستاۋ قازاق بالاسىنىڭ ەلگە ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەن قاھارماندارىن، ءباھادۇر-باتىرلارىن، ەل بيلەگەن حاندارى مەن قاھاندارى سياقتى ەلىمىزدى ءىنجۋ، مارجان - گاۋھارلارىنان اجىراتىپ توبىرعا اينالدىرىپ جىبەرەدى جانە ولاردى قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىنان اجىراتۋعا قىزمەت جاسايدى. جانە ءبىزدىڭ نۇق قاۋىمىنىڭ قاراشاڭىراعىن ساقتاي الماعاندىعىمىزدى بىلدىرەدى.

قابىلدانعان نۇسقاداعى ارىپتەردىڭ ورنالاسۋى شەجىرە-تاريحقا مۇلدەم ساي ەمەس.

سول سياقتى تاريح عىلىمىنا كەلسەك، بۇل عىلىمنان دا قازاققا كوك تيىن قايىر بولىپ وتىرعان جوق. ەڭ بولماسا مەكتەپ وقۋلىقتارىمىزدان، اناۋ ءتۇبىمىز ءبىر تۇرىكتەر سياقتى ءدارۆيننىڭ «قازاقتىڭ اتاسى ايۋان (مايمىل)» دەگەن ساندىراق ءىلىمىن الىپ تاستاپ،  بار ءومىرى مەن بولمىسى، ۇلتى قازاق ەكەندىگى بۇكىل الەم ەلدەرىندە تۇگەل حاتتالعان كۇنى كەشەگى ەدىل مەن شىڭعىس قاعان بابالارىمىزدى قازاق دەپ، وقۋلىقتارىمىزعا قوسۋعا دارمەندەرى جەتپەدى.

مىنە سوندىقتان جاڭاشا ويلايتىن عالىمداردىڭ كوپشىلىگى شەتەل اسۋدا.

«بۇل كۇندەرى وزگە مەملەكەتتەردە ەڭبەك ەتىپ جاتقان قازاقستاندىق عالىمدار جەتەرلىك. 75 عالىم قازاقستانعا قايتارىلدى» دەپ حابارلادى.

بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، قازاق عالىمدارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءبىر اۋىزدان كوتەرىپ  جۇرگەن مىنا ۇسىنىستارىن تولىقتاي قولدايمىن.

- عىلىمنىڭ مات-تەحنيكالىق بازاسىن قايتا جاساقتاپ، عالىمدارعا عىلىممەن شۇعىلداناتىنداي جانە اشىلعان جاڭالىقتاردى تاجريبە دە قولداناتىنداي جاعداي جاساۋ، جالاقىلارىن دامىعان ەلدەردەن كەم قىلماۋ;

-  نەگىزسىز جابىلعان اكادەمىك ق. ساتپاەۆ نەگىزىن قالاعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن قايتا جاڭعىرتىپ، مەملەكەتتىك ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى ەتىپ قايتا قۇرۋ;

-  اكادەميالار مەن ديسسەرتاتسيالىق عىلىمي كەڭەستەردى قايتا قۇرۋ (بىزدەن باسقا بارلىق تمد مەملەكەتتەرىندە ساقتالىپ قالعان);

-   جەكە عىلىم مينيسترلىگىن قۇرۋ;

عىلىمى دامىماعان ەلدىڭ بولاشاعى بولمايتىنىن ەشقاشان جادىمىزدان شىعارۋعا بولمايدى.

جاڭا ءبىلىم مەن عىلىم مينيسترىنەن ايتىلعانداردى زەرتتەپ، زەردەلەپ، ءتيىستى شاراسىن الادى دەپ سەنگىمىز كەلەدى.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى 

Abai.kz