ەڭ نەگىزگى بايلىق – بۇل ادامدار

اراسىنداعى ءوزارا  قارىم-قاتىناس.

انتۋان ەكزيۋپەري

بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارى عاسىرلار يىرىمىندە قارىشتاپ
دامىدى. حV عاسىردا − كىتاپ، ءحVى − گازەت، ءحVىى عاسىردا جۋرنال
جارىققا شىقتى. حح عاسىردا راديو مەن تەلەۆيزيانىڭ جاسالۋى اقپارات
سالاسىندا وراسان زور تولقىنىس تۋدىرسا، ال، ءححى عاسىردا اتالمىش
كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارىن ءبىر ارناعا توعىستىرعان ينتەرنەت پايدا
بولدى.

قازاقستان 1994 جىلى العاش رەت "رەلكوم" فيرماسى ارقىلى بۇكىلالەمدىك
ينتەرنەت جۇيەسىنە قوسىلدى. 1997 جىلى جازدا كوكشەتاۋ قالاسىندا
"ارنا-سپرينت" كومپانياسىنىڭ ارقاسىندا ناعىز ينتەرنەت پايدا بولدى.
ونىڭ باستاپقى تاريفتىك قۇنى ساعاتىنا $10 بولعانىنا قاراماستان ەرەكشە
تانىمالدىققا يە ەدى. قازىر ارينە سىزدەرگە كۇلكىلى بولۋى مۇمكىن بىراق
سول كەزدەگى ەڭ مىقتى ينتەرنەت جىلدامدىعى 14400 بيت\سەك بولاتىن. 1999
جىلى ءبىرىنشى قىركۇيەكتەن باستاپ "قازاقتەلەكوم" ءوزىنىڭ فيليالدارى
ارقىلى "زونا ينتەرنەت" اتتى جوباسىن جاسادى. بۇل جوبانىڭ جۇمىس ىستەۋى
ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءاربىر ۇلكەن قالالارىندا فيرمانىڭ قۇرىلعىلارى
ورناتىلدى.

بۇگىندە ينتەرنەت جۇيەسى – اقپارات الماسۋ، الەمدىك رىنوكقا شىعۋ،
ينۆەستيتسيا تارتۋ، وتاندىق ەكونوميكانىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ، كاسىپكەرلىكتى،
عىلىم مەن ءبىلىمدى، مادەنيەت سالاسىن، ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن
ارتتىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارۋدا. ماسەلەن، قازىردە ينتەرنەت
كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ داستۇرگە اينالىپ كەلەدى (بۇل ادىستەر الەم
مەملەكەتتەرىندە دە قولدانىلۋدا). ءتىپتى بۇل ءۇردىس قارىم-قاتىناستىڭ
ءتيىمدى ءتۇرى بولۋدا. تەلەديدار، راديو مەن گازەت پاراقتارىنىڭ ورنىن دا
بىرتىندەپ ينتەرنەت جەلىسى باسىپ كەلەدى.

اكادەميك ع.ەسىمنىڭ: «...ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامىمىزدىڭ
مازمۇنىن انىقتايتىن فاكتور - اقپارات. ونى ءبىز اقپاراتتىق قوعام دەپ
ءجۇرمىز. بۇكىل الەم ءبىر ساتتە ۇيىڭىزگە سىيىپ كەتەدى. ينتەرنەت، ەلەكتروندىق
پوشتا جۇيەسى،  جەتىلگەن كوممۋنيكاتسيا الەمدى تۇتاستىرىپ بارادى.
بۇرىنعىداي ءار ەلدىڭ «سىرىن» ساقتاۋى مۇمكىن ەمەس. ەل ىشىندەگى وقيعا
كۇنى ەرتەڭ الەم تىلدەرىندەگى باسىلىم بەتتەرىندە جاريا ەتىلمەك. مۇنىڭ
ءبارى قازاقستاندىقتاردىڭ وي-ورىسىنە، سەزىم-ساناسىنا، مىنەزىنە، تۇرمىسىنا
ساپالى وزگەرىستەر ەنگىزۋدە» – دەگەن پىكىرى ينتەرنەتتىڭ زور مۇمكىندىگىن پاش
ەتەدى.

2017 جىلعى بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ ستاتيستيكاسى
بويىنشا قازاقستان الەم ەلدەرىنىڭ ىشىندە عالامتور
قولدانۋشىلارىنىڭ سانى جاعىنان 36-ورىندى يەمدەنگەن. بۇل
كورسەتكىش 2016 جىلعى ستاتيستيكادان 4%-عا كوبىرەك بولسا، 2018 جىلى
2%-عا تومەندەگەن ەكەن. دەگەنمەن بۇگىندە ەلمىزدە 100 ادامنىڭ 77-ءسى،
تىپتەن ودان دا كوبى عالامتور قولدانۋشىسى بولىپ تابىلادى. كازنەتتىڭ
مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، قازاق ءتىلدى سايت قولدانىلۋشىلار سانى 135 808
(134 903 –.KZ, 905 –.قاز) — ءوسىم سانى 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا 6,7%
جوعارى (+8 573 دومەن). 2018 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا ينتەرنەتتى
قولدانۋشىلاردىڭ سانى بىزدە 80 پايىزعا نەمەسە 14,5 ميلليون ادامعا
جەتكەن. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ بەلسەندى توپتا 25-34 جانە 35-44 جاس
ارالىعىنداعى ازاماتتار (سايكەسىنشە 30 بەن 20 پايىز).

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان نۇرلان نىعماتۋلين
2017 جىلعى وتكەن پالاتانىڭ جالپى وتىرىسىندا «ءبىز قازىر ارنايى
كوميتەتپەن بالالارعا اقپاراتتىق قولجەتىمدىلىكتى شەكتەۋ بويىنشا زاڭ
جوباسىمەن جۇمىس ىستەۋدەمىز. وسى ورايدا جەتكىنشەكتەردىڭ
پلانشەتتەرگە، ايپادتارعا جانە باسقا دا قۇرىلعىلارعا قولجەتىمدىلىگىنە
قاتىستى كوپ ماسەلەلەر بار. بالالار جاستايىنان كىتاپ وقىعاننىڭ
ورنىنا پلانشەتتەرمەن وتىرادى. كەيىننەن بەس جاستاعى بالانىڭ كوزى
ناشار كورەتىنى جانە باسقا دا پروبلەمالارى انىقتالا باستادى» دەپ
عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋدىڭ بالالارعا كەرى اسەرىن قاراستىرعان
بولاتىن.

عالامتوردىڭ جاستارعا اسەرىنەن بولەك بيلىك تاراپىنان مەملەكەتتەگى عالامتوردى «جەكەشەلەندىرۋ» ماسەلەسى دە بار. مەملەكەتتىك شەكتەۋلەرگە
قاتىستى ابەن ءابدىراحمانۇلى، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى
توراعاسىنىڭ ورىنباسارى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا بەرگەن
سۇحباتىندا: «موي مير» دەگەن الەۋمەتتىك باعدارلاما بار. وعان تەك
الماتى بويىنشا 150 مىڭنان استام ادام تىركەلگەن. ەگەر وعان ءسىز
ۇكىمەتكە قارسى ءسوز جازار بولساڭىز، ءسىزدىڭ عالامتورداعى بەتىڭىزدى
بىردەن جاۋىپ تاستايدى. بۇل ادام قۇقىن شەكتەۋ ەمەي، نەمەنە؟
«ينتەرنەت نيانيا» دەگەن تۇسىنىك بار، ەگەر ۇيىڭىزدە عالامدىق جەلى بولسا،
ونداعى قاجەت ەتپەگەن سايتتاردى ءوز ەركىڭىزبەن جاۋىپ تاستاي الاسىز.
جالپى، ينتەرنەتكە شابۋىل جاساماي، قايتا ءبىز وسىنداي ادىستەردى
دامىتۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ول سايتتار بالالاردىڭ پسيحولوگياسىنا
زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. بىزدە ينتەرنەتكە باق رەتىندە قاراۋ دا بار.
ادامدار اراسىنداعى بايلانىس قۇرالىن «سوعىس قارۋىنا»
اينالدىرۋدىڭ كەرەگى نە؟» دەپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.

ال ءماجىلىس دەپۋتاتى كامال بۇرحانوۆ كەرىسىنشە،  «عالامتور - قوعامدىق پىكىر
قالىپتاستىرۋعا، ادامدار اراسىندا بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك
بەرەتىن كەرەمەت قۇرال. بىراق ونىڭ ۇلت قاۋىپسىزدىگىنە، ەل تۇتاستىعىنا
قاتەر كەلتىرەتىن تۇستارى بار. ماسەلەن، اتا زاڭىمىزدا تىيىم
سالىنعان كەيبىر دۇنيەلەر كەيدە ينتەرنەت ارقىلى تاراپ كەتىپ جاتادى. اسىرەسە، ۇلتارالىق، دىنارالىق قاتىناستارعا بايلانىستى ايتىلعان
ويلاردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك»، - دەگەن پىكىرىن ايتقان
بولاتىن.

قورىتا ايتقاندا، قوعامنىڭ جاڭاشىلدىعىمەن بىرگە جاڭعىرعان عالامتور
الەمى قازاققا دا قاجەت. تەك ونىڭ قىزمەتىنە «قۇل» بولماۋ
قوعامنىڭ پرينتسيپىنە اينالۋى قاجەت.

ءتۇيىن

ادامنىڭ قولدان جاسالعان دۇنيەگە تاۋەلدى بولۋى ونىڭ مۇمكىندىكتەرىن
شەكتەيتىندىگى ءسوزسىز. «ءبىلىم – ەڭ ماڭىزدى اسپاپ» دەگەن عالامدىق كاسىپكەر
بيلل گەيتستىڭ ءسوزى دە ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن مۇمكىندىگى – ءبىلىمى ەكەندىگىنە
بىردەن-ءبىر دالەل. قارىشتاعان زاماننىڭ قالىسپاعان تۇلعاسى بولساق تا
ادامي قابىلەتتەرىمىزدى قولدان كەلگەنشە، عىلىمي ناتيجەلەردى وزىندىك
ماقساتىندا، دۇرىس نورمادا پايدالانۋدى ۇمىتپايىق.

شىنار تولەۋحان

Abai.kz