«ابىلايدىڭ ءتۇسى» دەپ شۋلاپ جۇرگەنىمىز - موڭكە بيدىكى...
حVII عاسىردا تۋىپ، XVIII عاسىردا ومىردەن وزعان شەكتى موڭكە ءبيدىڭ ەسىمى بۇل كۇندە كوزى اشىق قازاققا تەگىس ماعۇلىم. الايدا ونىڭ مۇرالارى جەرىنە جەتكىزىلە زەرتتەلدى، سارقىپ ايتىلدى دەۋگە كەلمەيدى. ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا، ءولارا شاقتا باسى «موڭكە! موڭكە!» دەپ ۇرانداتا باستالعانىمەن، اياعى سيىرقۇيمىشاقتانىپ بارىپ تىنا قالدى. سەبەبى، قالىپتاسقان سوۆەتتىك ەسكى ءادىس وسىنداي ەدى.
بىلتىر «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا وراي موڭكەنى رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى تانىمال تۇلعالار قاتارىنا كىرگىزۋگە تالاپ قىلىپ كورىپ ەدىك، بۇل ارەكەتىمىزدەن ەشتەڭە شىقپادى. باعامداساق، موڭكە «ەسكىرىپتى»، ۇمىت بولۋعا تاياپتى.
شىندىعىندا، موڭكەدە قايىرا ەسكە الاتىن، ۇڭىلە قاراپ زەرتتەيتىن نارسە كوپ. شەشەندىك ونەردى ءجىتى زەردەلەگەن عالىم بالتاباي ادامباەۆتىڭ كىتاپتارىندا موڭكەگە قاتىستى «بالانىڭ تاپقىرلىعى»، «قۇدا مىڭ جىلدىق»، «تۇلكىم جوعارى شىق» «موڭكە مەن سىرىم بالا»، «موڭكەنىڭ سۇراعىنا سىرىمنىڭ جاۋابى» دەيتىن اڭگىمەلەر بار. ارحيۆ قۇجاتىندا سىرىم داتۇلى سەكسەن جاستاعى موڭكەدەن باتا الىپتى دەگەن دەرەك ۇشىراسادى.
موڭكە ايتقان «قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ بولادى، اينىمالى، توكپەلى ءبيىڭ بولادى، حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق، كۇندە باس قوسقان جيىن بولادى» دەپ باستالاتىن شەشەندىك تولعاۋ پروفەسسور سەرىك نەگيموۆتىڭ «شەشەندىك ونەر» اتتى وقۋ قۇرالىنا ەندى. «الدىمەن، موڭكە ءبيدىڭ بۇل تاقپاقتاپ ايتىلعان تولعامى كەلەر زامان كەيپىن كەمەل كورەگەندىكپەن سيپاتتاۋمەن ەرەكشەلەنەدى، – دەيدى عالىم. – كەسەك ويلار كەستەلى، ۇيقاستى تىلمەن ورنەكتەلگەن. بولجاۋدىڭ ءاربىر سوزىندە سۋرەتكەرلىك سيپات بار. ءتۇيىندى تۇجىرىم، بەينەلى وي، سۇلۋ سۋرەت، ەموتسيالىق-ەكسپرەسسيۆتىك قۋات بار».
الايدا، موڭكەنىڭ ونەرى جالعىز شەشەندىكپەن شەكتەلمەيدى، ول ءوز زامانىندا بي، ءىرى قوعام قايراتكەرى، جىراۋ، اسانقايعى ءۇردىسىن جالعاستىرۋشى ساۋەگەي بولجامپاز بولعان ادام. موڭكەنىڭ كوپ قىرلىلىعىن بالقى بازار جىراۋ، نۇرپەيىس بايعانين، سارىشولاق اقىن، نۇرجان ناۋشاباەۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جىرعا قوسقان.
سارىشولاق اقىن:
تىلەۋدىڭ ۇلى موڭكە ەدى،
التى الاشقا باس بولعان،
قار مويىن سەركە ەدى.
اقىلى زەرەك اۋليە،
قياعا كوڭىل سىلتەدى, – دەسە،
بازار جىراۋ:
ءتاڭىرى ارتىق جاراتقان،
اۋزىنا حالقىن قاراتقان،
قارا قىلدى قاق جارعان،
الدىنان توپتى تاراتقان،
موڭكە، تولە، قازىبەك،
ايتەكە – الشىن، بي كەبەك, – دەيدى.
موڭكەنىڭ ەسىمى قازاق، حورەزم ەلدەرىنەن ءارى اسىپ، قىرعىز جۇرتىنا دا ماعۇلىم بولعان. قىرعىزدىڭ اتاقتى اقىنى ارىستانبەك بۇيلاشۇلىنىڭ (1824-1878 ج.) قازاق قاڭتاربايمەن ايتىسقاندا:
موڭكە بي ايتقان كەپ ەلە،
ارىستانبەك كيمنەن كەم ەلە،
سانات ءسوزۇم سان ەلە،
سانجىرا ءسوزۇم قاپ ەلە, – دەۋى، موڭكە بي مۇرالارىنىڭ قىرعىزدىڭ ايگىلى اقىندارى شىعارماشىلىعىنا شوڭ اسەرى تيگەنىنە ناقتى دالەل.
عالىمدار اراسىندا موڭكەگە العاش نازار اۋدارعان احمەت بايتۇرسىنوۆ ەدى، عۇلاما 1926 جىلى ءوزىنىڭ ايگىلى «ساۋات اشقىش» دەيتىن كىتابىندا موڭكەنىڭ ءبىر بيلىگىن ۇلگى ەسەبىندە ۇسىنادى، ءارى ول بيلىكتى باسقا ەمەس، شەكتى موڭكە ايتقانىنا كۋالىك بەرەدى. ءماتىنى مىناداي: «شەكتى ۇلى موڭكە بي جەتى جاسىندا بيلىك ايتىپ، كىسى قۇنى داۋدى بىتىرگەن ەكەن دەيدى.
ءبىر سۋدىڭ بويىنا ءبىر باي اۋىلى كەلىپ قونادى. سۋ بويىندا ءبىر توپ بالا ويناپ جۇرسە، بالالاردى كەلىپ اۋىل يەسى اقساقال قۋالايدى. بايدىڭ استىنداعى اساۋلاۋ بايتال ەكەن. بالالاردىڭ بىرەۋى اتىن ۇركىتىپ قالعاندا، بايدىڭ بوركى باسىنان ۇشىپ، بايتالدىڭ الدىنا تۇسكەن كەزدە، بايتال تۋلاپ، باي جىعىلىپ جان تاپسىرادى.
بايدىڭ ەلى بالالاردان قۇن الماق بولىپ جينالادى. ءۇش كۇن، ءتورت كۇن جاتادى، بىتىسە المايدى; بەس كۇن، التى كۇن جاتادى، بىتىمگە كەلە المايدى. ءسويتىپ داعدارىپ تۇرعان ۋاقىتتا ءبىر تايعا مىنگەن جەتى جاسار بالا كەلەدى. بالا قاراپ تۇرادى دا، «بۇل جۇمىستىڭ بيلىگىن ماعان بەرىڭىزدەر، مەن بىتىرەيىن»، – دەيدى. بالا ءبىر ايتادى، ەكى ايتادى، ونىڭ سوزىنە بالاسىنىپ، ەشكىم قۇلاق اسپايدى. اقىرىندا اقساقالدار داعدارىپ: «وسى قوي اسىعى دەمەڭىز، قولىڭا جاقسا ساقاداي، جاسى كىشى دەمەڭىز، اقىلى جاقسا اتاداي» دەگەن قايدا؟ ماناعى بالا قاي بالا؟ تاۋىپ اكەلىڭدەرشى!» – دەپ ىزدەتىپتى. سۇراستىرىپ بالانى تاۋىپ اكەلەدى. بالانىڭ اتى موڭكە دەگەن. بالا كەلىپ ايتادى: «بيلىكتى ماعان بەرسەڭىزدەر، مەنىڭ ايتاتىن بيلىگىم مىناۋ دەيدى: ەردىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، بۇل ىستە تەنتەك تورتەۋ: اۋەلى ويناپ جۇرگەن بالا تەنتەك، ەكىنشى ونى قۋعان باي تەنتەك، ءۇشىنشى ۇرىككەن بايتال تەنتەك، ءتورتىنشى باستان ۇشقان بورىك تەنتەك. ءتورت تەنتەككە ءجۇز جىلقىنى ءبولۋ كەرەك»، – دەيدى.
سوندا ءجۇز جىلقىنىڭ ءۇش ءبولىمى بايدىڭ وزىنە ءتۇسىپ، ءبىر بولىگىن عانا بالا جاعى تولەيدى. جۇرت بالا بيلىگىنە ىرزا بولادى. سول بالا ءۇش جۇزگە بەلگىلى موڭكە بي اتانىپ، اتى اسپانعا شىعادى».
اۋەلى اۋىل موللاسىنان، ودان سوڭ ترويتسكىدەگى ز.راسۋلوۆ مەدرەسەسىنەن دۇرىس ءبىلىم العان، ونى ءارى قاراتا ءوز بەتىمەن جەتىلدىرگەن ءبىلىمپاز اقىن نۇرجان ناۋشاباەۆ ءوزىنىڭ «شەكتى موڭكە بي ءسوزى» اتتى تولعاۋىندا:
ساداقا-قايىر بايلاردان،
قول تارتىلار دەپ ەدى.
دۇنيەنىڭ جۇزىنە
ورە مەنەن تەمىردەن
جول تارتىلار دەپ ەدى.
وسى ايتقاننىڭ ءبارىن دە
موڭكە بي ايتقان دەپ ەدى, – دەيدى.
ءبىز بۇل جەردە ەكى نارسەنى اڭدايمىز، ءبىرىنشىسى – كوپ وقىعان ءبىلىمدار اقىن ن.ناۋشابەۆتىڭ موڭكەنى جەتىك بىلگەنىن، ەكىنشىسى – موڭكەنىڭ كورىپكەل بولجامپازدىعىن. شىنىندا دا، باياعىنىڭ قۇت دارىعان بايلارى ءوز رۋىنىڭ قامقورشىسى بولاتىن، جاقسىلىق-جاماندىعىنا جاۋاپ بەرەتىن، جەتىم-جەسىرىن، جالعىز باستى قارتتارىن دالاعا تاستامايتىن، قاراساتىن. قازىر «قايىرسىز، قولى تارتىلعان» بايلار كوپ. ەكىنشىدەن، موڭكە تولعاۋىندا: «ورە مەنەن تەمىردەن جول تارتىلار، قونىس بولسا الدىڭنان ورىس شىعار» دەگەن جولدار بار ەكەنى دە راس. موڭكە سوزىنە نۇرجان اقىن بىلگەن سوڭ كۋالىك بەرىپ وتىر. بي عۇمىر كەشكەن 1675-1756 جىل ارالىعىندا تەمىرجول سالىنباق تۇگىلى، ءالى پاراۆوز شىقپاعان ەدى. العاشقى تەمىر جول ۇلىبريتانيادا 1825 جىلى 25 قىركۇيەكتە ستوكتون مەن دارلينگتون ارالىعىنا تارتىلدى. ىقتيمالدىق تەورياسىنا سۇيەنسەڭىز، موڭكە مۇنى كەمى 100 جىل بۇرىن بولجاعان. موڭكەنىڭ اۋليەلىگىن وسى مىسالدان-اق بىلە بەرۋگە بولادى.
اۋليە:
«ءتۇرلى-ءتۇرلى حالىق بولادى،
كۇندىز-ءتۇنى جارىق بولادى»، – دەپتى.
ەلەكتر شامى ەۋروپا كوشەلەرىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولدى. سوندا مۇنى موڭكە كەمى 150 جىل بۇرىن بولجاپ وتىر!
تاعى ءبىر تۇستا:
ءوزىم اتتاس بالىق شىعار،
بارماقتاي زات تاۋدى جىعار.
ۋسىل جاديت دەگەن كىتاپ شىعادى،
باي قۇرىپ، باقسى ازادى،
كەن كوبەيىپ، بەيشارا وزادى, – دەيدى موڭكە.
مۇندا «بارماقتاي زات تاۋدى جىعار» دەگەن ءسوز تۇر. بۇل باسقا ەشتەڭە دە ەمەس، اتوم بومباسى! تۇتاس ءبىر تاۋدى ءبىر مەزەتتە قۇرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن اتوم بومباسى كەرەك. العاشقى اتوم بومباسى 1945 جىلى 16 شىلدەدە اقش-تا سىناقتان ءوتتى. تامىزدا جاپونيانىڭ ەكى قالاسىنا تاستالدى. ال موڭكەنىڭ 1756 جىلى ومىردەن وزعانى بەلگىلى، سوندا كورىپكەلدىڭ ەكى عاسىر بۇرىن بولجاعانى.
كوپ بىلەتىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ موڭكە حاقىندا:
اۋىلدارىن شۋ قىلعان،
جاۋلىقتارىن تۋ قىلعان،
زايىپ شىعار دەپ ەدى.
وقشانتاي جوق، كىسە جوق،
بەلبەۋ شىعار دەپ ەدى،
جۇگىنىس جوق، مالداس جوق،
كولبەۋ شىعار دەپ ەدى، – دەيدى.
نەگىزىندە، ون توعىزىنشى عاسىر پەرزەنتى ءجۇسىپ اتامىز موڭكەنىڭ ءسوزىن ايتۋعا اۋزى بارماي، «قوي، ولاي بولا قويماس» دەگەن ويمەن «سىپايىلاپ» بەرىپ وتىر. موڭكە بۇگىنگى كۇنگى ايەلدەردىڭ سىرت بەينەسىن قالاي بىلسە، ولاي ءبىلسىن، ءدال بەرگەن. بىلاي دەيدى:
ايەل جاعى دەن بولار،
جامان-جاقسى ايتسا دا،
وزىنىكى ءجون بولار.
وراي سالىپ باستارىن,
جەلپىلدەتىپ شاشتارىن،
تاقىمدارى جالتىلداپ،
ەمشەكتەرى سالپىلداپ،
ۇيات جاعى كەم بولار.
قاراڭىز، داناگويدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭدىگى، لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تەرەڭدىگى سونشا، بىرىنشىدەن، ورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ «ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن» ءوز ماقساتتارى ءۇشىن شەبەر پايدالاناتىنىن كورسەتىپ كەتتى. ەكىنشىدەن، ومىراۋى ويىق كويلەكتى نەمەسە تاقىمى جالتىراعان مينيۋبكالى قىز-كەلىنشەككە كەلسەك، بۇل ءبىزدىڭ تەلەديداردان، ينتەرنەت جەلىلەرىنەن عانا ەمەس، كۇنبە-كۇنگى ومىردە كەڭىنەن كەزدەستىرىپ وتىرعان بەينەمىز.
قازىرگى تۇنگى كلۋب جونىندە:
اتاسىنىڭ اسى ەمەس، كەلىن تۇسىرگەن توي ەمەس،
بوزبالا مەن قىز باس قوسقان جيىن بولادى،
مۇنىڭ ءوزى جاسى ۇلعايعان ادامعا قيىن بولادى, –
دەپتى اۋليە اتامىز. مۇنى ازسىنساڭىز، ن.ناۋشاباەۆتىڭ كۋالىك بەرۋى بويىنشا تومەندەگىنى ايتىپتى:
تايىنشا مەن تاناعا
جۇك ارتىلار دەپ ەدى،
قاراپ تۇرعان جىگىتكە،
قىز ارتىلار دەپ ەدى.
ونىڭ ەسىمى ورىس-قازاق قاتىناستارىنا بايلانىستى قۇجاتتاردا تاڭبالانعان، «ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز بيلەرى مەن باتىرلارىنىڭ نۇرالى سۇلتاندى كىشى ءجۇز جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنا حان ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى يمپەراتور ەليزاۆەتا حانىمعا حاتىنا» شاقشاق جانىبەك تارحان، كەرەي ناۋرىز بيلەرمەن قاتار قول قويعان ادامنىڭ ءبىرى شەكتى رۋىنىڭ موڭكە ءبيى.
دەمەك، موڭكە – ءىرى ساياساتكەر. كورشى وتىرعان پاتشالىق رەسەيدىڭ دامۋ تاريحىن، جۇرگىزىپ وتىرعان ايار ساياساتىن، ونداعى وندىرىستىك كۇشتىڭ دەڭگەيىن، وندىرىستىك قاتىناستار سىپاتىن زەرتتەگەن ادام. سوندىقتان دا ول كەلەشەكتە قىرىم، قازان، ءسىبىر، نوعاي ت.ب. حاندىقتار سياقتى قازاق ورداسىنىڭ دا پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارىنىڭ تابانىنا تۇسەتىنىن انىق بىلەدى.
ورە مەنەن تەمىردەن جول تارتىلار،
قونىس بولسا الدىڭنان ورىس شىعار...
...ورىس، قازاق قوسىلىپ،
ءبىر-بىرىنە ءۇيىر بولار،
سويتكەن زامان كەز بولسا،
تۇزەلۋى قيىن بولار, – دەيدى ويشىل.
وتارلىق ەزگىگە تۇسكەن سوڭ قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق بولمىسى، قوعامدىق ساناسى دا وزگەرمەك:
كولدىڭ سۋى كەتىپ، تابانى قالار،
جىلقىنىڭ جۇيرىگى كەتىپ، شابانى قالار.
جىگىتتىڭ اقىلى كەتىپ، امالى قالار،
ايەلدىڭ ۇياتى كەتىپ، اجارى قالار.
ءسوزدىڭ ماعىزى كەتىپ، سامالى قالار،
اۋليەنىڭ ارۋاعى كەتىپ، مازارى قالار.
ادامنىڭ جاقسىسى كەتىپ، جامانى قالار،
اقىلى جوق، ساناسىزدىڭ زامانى بولار .
راسىندا دا، وتارلىق ەزگى كەزىندە كول تۇگىلى ارال تەڭىزى تارتىلدى. باياعى قازاقى قازان ات، سۋىن جىلقىنىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتتى. جىگىت اقىلىنان گورى امال-ايلاعا، قۋلىق-سۇمدىققا جۇگىنەتىن بولدى. وتارلاۋشىلار ۇلت مۇراتى، جەر مەن ەل تاعدىرىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، تەك ءوز قۇلقىنىن ويلايتىن اقىلى جوق ساناسىزدان باسشى قويدى. زامان سولاردىكى بولدى. مۇنىڭ زاردابىن ءالى شەگىپ وتىرمىز.
«تاپقانىن ولجا دەيدى،
اللام بىلگەنىن مولدا دەيدى»،
«ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولار،
الاشۇبار ءتىلىڭ بولار».
بۇنىڭ ءبارى سول وتار كەزدە تاپقان «ولجامىز».
«قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ بولادى،
اينىمالى، توكپەلى ءبيىڭ بولادى».
«قۇرامالى» دەپ وتىرعانى وسى كۇنگى بيىك قاباتتى ءۇي دە، «قورعاندى» دەپ وتىرعانى كوتتەدجدەر بولسا كەرەك.
اۋليە قىل اياعى وسى زاماندا جەر جۇزىنە كەڭ تاراپ وتىرعان سۋسىن «كوكوكولا»، «پەپسيكولاعا» شەيىن بولجاپ كەتكەن.
«تۋعان بالاڭ قۋ بولار،
تاماعى سارى سۋ بولار،
يتكە قۇيساڭ، يت ىشپەس».
«كولا» مەن «پەپسيدى» يتكە قۇيىپ كوردىك، راسىندا دا، يت ىشپەيدى ەكەن.
ايتتىق، موڭكەگە قاتىستى زەرتتەلەتىن نارسە ءالى كوپ دەدىك، سونىڭ ءبىرى موڭكە مۇرالارىنىڭ وزگەگە تەلىنىپ كەتۋى. ءبىرلى-ەكىلى مىسال كەلتىرەيىك.
ءبىرىنشى، جۇرتقا كەڭىنەن تانىس «ابىلايدىڭ ءتۇسى» دەيتىندى الايىق. . «ارىستاننىڭ ءىشىن جارىپ ەدىم، جولبارىس شىقتى. جولبارىستىڭ ءىشىن جارىپ ەدىم، قاسقىر شىقتى. قاسقىردىڭ ءىشىن جاردىم، تۇلكى شىقتى. تۇلكىنىڭ ءىشىن جارىپ ەدىم، ىشىنەن ءبىر قويان شىقتى». بۇل بارىمىزگە ەتەنە تانىس ابىلايدىكى.
ەندى موڭكەنىڭ ءتۇسىن قاراڭىز: «تۇسىمدە قىرىق ات قوستىم، بىرەۋى كەلمەدى. وتىز ات قوستىم بىرەۋى كەلمەدى. بەس ات قوستىم، تورتەۋى كەلمەدى، بىرەۋى كەلدى دە پىشاققا ىلىكتى. باۋىزداپ ءىشىن جاردىم، ىشىنەن ارىستان شىقتى. ارىستاننىڭ ءىشىن جارىپ ەدىم، بۇدان ادال قۇلان شىقتى. قۇلاننىڭ ءىشىن جارىپ ەدىم، قاسقىر شىقتى. قاسقىردىڭ ءىشىن جاردىم، تۇلكى شىقتى. تۇلكىنىڭ ءىشىن جارىپ ەدىم، ىشىنەن ءبىر قويان اتا كەلە قاشتى». سالىستىرىڭىز، ەكەۋىنىڭ قايسىسى تولىق ءھام وزىق، ارينە - موڭكەنىكى.
وسى ءتۇستى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين ءوزىنىڭ «قاھار» رومانىندا دىنگە قاتىستى «40 ات، 30 ات، 5 ات» دەگەن جەرلەرىن الىپ تاستاپ، «ابىلايدىڭ ءتۇسى» قىلىپ بەرگەن. كوركەم شىعارمانىڭ شىرايىن شىعارۋ ءۇشىن قولدانعان. «قاھار» رومانى تاريح وقۋلىعى ەمەس، كوركەم تۋىندى، كوركەم ادەبيەتتە مۇنداي بولا بەرەدى. ال شىندىعىندا، ءبىزدىڭ «ابىلايدىڭ ءتۇسى» دەپ شۋلاپ جۇرگەنىمىز، ءىس جۇزىندە موڭكەنىڭ ءتۇسى. ءىلياس ەسەنبەرلين مۇنى قايدان ءبىلدى دەسەڭىز، جازىقسىز جازاعا ىلىككەن جازۋشى 1950 جىلدىڭ باسىندا جەر اۋدارىلىپ، موڭكەنىڭ اتا قونىسى شالقار اۋدانىنداعى كومىر وندىرەتىن «شاحتا» دەپ اتالاتىن پوسەلكتە ءبىراز جىل تۇرعان. انە، سوندا ەستىگەن. بۇل ءتۇيىننىڭ شەشىمى وسى.
زامان ازىپ، زاڭ توزىپ، جامان بولار.
قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ،
بابالاردىڭ داۋرەنى تامام بولار.
ول كۇندە قارىنداستان قايىر كەتەر،
حاننان كۇش، قاراعايدان شايىر كەتەر.
ۇل، قىزىڭ ورىسقا بودان بولىپ
قايران ەل، ەسىل جۇرتىڭ سوندا نە ەتەر.
وسى تولعاۋ كەيدە اسانقايعىعا تەلىنىپ ءجۇر، الايدا بايقاپ وتىرعان شىعارسىزدار ، شەشەندىك تولعاۋدىڭ قۇرىلىسى، بۋىن سانى، بۋناعى ءسوز ساپتاۋى موڭكەگە كەلىپ تۇر. اسانقايعىدا وسىعان ۇقساس:
اي، جانىبەك ويلاساڭ،
قيلى-قيلى زامان بولماي ما،
سۋدا جۇرگەن اق شورتان
قاراعاي باسىن شالماي ما؟
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ! – دەگەن جولدار بار.
بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ەكەۋىنىڭ ولەڭ قۇرىلىسى ەكى باسقا. ەكىنشىدەن، جىراۋلار پوەزياسىن تەرەڭ زەرتتەگەن م.ماعاۋين جوعارىداعى جولداردى اسانقايعىنىكى دەمەيدى. «قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەتتە» دە، «الداسپان» مەن « بەس عاسىر جىرلايدىدا» دا بۇل اساندىكى دەلىنبەگەن. «قازاق ادەبيەتى» اتتى تۇڭعىش مونوگرافياسىندا مۇنىڭ اسانقايعىنىكى ەكەنىنە م.اۋەزوۆ كۇمان كەلتىرەدى. بۇل تولعاۋدى اسانقايعى ايتسا، وندا ونىڭ ابىلاي حان تۇسىندا ءومىر سۇرگەنى دەيدى اۋەزوۆ. اساننىڭ ارىدە، ءحۇ عاسىردا عۇمىر كەشكەنى، ال موڭكەنىڭ م.اۋەزوۆ ايتقانداي ابىلاي تۇسىندا ءومىر سۇرگەنى بارشاڭىزعا ءمالىم. ولاي بولسا، جوعارىداعى «مۇننان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار، زامان ازىپ، زاڭ توزىپ، جامان بولار» دەپ باستالاتىن تولعاۋ موڭكەنىكى. وزىنە قايتارۋ كەرەك.
موڭكەنىڭ تاعى ءبىر قىرى – ونىڭ عۇلاما جىراۋ ەكەندىگى. «شەكتى موڭكە بي شەركەش تۇركە بي، تانا نۇركە بيلەرمەن كەڭەسىپ وتىرىپ ايتتى» دەگەن فيلوسوفيالىق تولعاۋ موڭكەنىڭ جىراۋلىعىن بىزگە تۇبەگەيلى ايقىنداپ بەرەدى. ءومىر تاجىريبەلەرىن ويلى تۇيىندەرمەن ۇشتاستىرا، ءدال بالامالار تاۋىپ سۋرەتتەۋى جىراۋلىق ونەردىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن اڭداتادى.
بۇل، بۇل ۇيرەك، بۇل ۇيرەك،
ءبىر توعايعا قونىڭىز.
قارىنداسپەن، تۋعانمەن،
ءبىر تۋعانداي بولىڭىز.
وزىڭە كەڭەس سالعاننىڭ،
ءورىسى كەڭ بولماس پا؟
جاتقا كەڭەس سالعاننىڭ،
جازىمعا باسى كەتپەس پە؟
جاماننان جەسەڭ ءبىر قامشى،
ول سۇيەگىڭە جەتپەس پە؟
سوم، سوم جۇيرىك، سوم جۇيرىك،
شۇبالاڭدى شابا الماس،
موينىنان جالى كەتىپ ارىسا.
جاقسىلار جامان بولادى
كۇنىندە جاسى جەتىپ قارىسا.
جاماندار جاقسى بولادى،
داۋلەتى اسىپ بايىسا.
بۇل ۇزىندىدەن ەسكى جىراۋلىق پوەزيا ۇلگىسىن انىق كورەمىز. بىرىنشىدەن، كادىمگى ۇيقاسپەن قوسا باسقى ۇيقاستار قابات قولدانىلعان. باسقى ريفمانىڭ بولۋىنان تولعاۋ ءمىنسىز كورىنىپ تۇر. ەكىنشىدەن، كونە جىراۋلىق پوەزيانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – ولەڭ جولدارىنداعى العاشقى سوزدەردىڭ قايتالانۋى. حV عاسىرداعى ايگىلى جىراۋ قازتۋعان: «الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت، اعالا وردام قونعان جۇرت»، – دەسە، ءحVى عاسىرداعى دوسپامبەت: «توعاي، توعاي، توعاي سۋ، توعاي قوندىم، وكىنبەن»، – دەيدى، ال شالكيىزدىڭ ءبىر تولعاۋى: «ور، ور قويان، ور قويان، ور قويان اتىلى ءبىر قويان»، – دەپ باستالادى. موڭكە تولعاۋىندا: «بۇل، بۇل ۇيرەك، بۇل ۇيرەك»، «سوم، سوم جۇيرىك، سوم جۇيرىك»، دەگەن قايتالاۋلاردى قولدانعان. مۇنداي ءسوز قايتالاۋلار موڭكەنىڭ زامانداسى بۇقاردا دا بار: «بۇل، بۇل ۇيرەك، بۇل ۇيرەك، بۇرىلىپ ۇشار جاز كۇنى»، – دەپ باستايدى داڭقتى جىراۋ ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق استارعا تولى ءبىر تولعاۋىن. ايتايىق دەگەنىمىز، موڭكەنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن 109 جولدان تۇراتىن ەكى تولعاۋ از دۇنيە ەمەس. مارعاسقا جىراۋ 13 جولدىق جالعىز تولعاۋىمەن جوو-نىڭ وقۋلىعىندا تۇر. مەكتەپتە دە وقىتىلادى. جىراۋلىعى ەشكىمنەن كەم ەمەس، 109 جول قۇرايتىن عيبراتقا تولى ەكى تولعاۋى بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىرعان موڭكەنى نەگە وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزبەيمىز؟ ءحۇىى-ءحۇىىى عاسىرلارداعى ۇمبەتەي، بۇقار، كوتەشتەردىڭ قاسىندا نەگە تۇرمايدى؟
جانە ءبىر ايتاتىن ماسەلە، موڭكەنىڭ وزىنەن كەيىنگى مىقتى اقىندارعا ونەگە بولعانى.
اۋليەنىڭ جوعارىداعى تولعاۋىندا:
...قىرعا بوران بوراسا،
نۋعا بوران بورار ما؟
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،
حالىق ۇستىنە داۋ كەلسە،
جاماندايىن جالتاڭداپ،
ەر جىگىت قاراپ تۇرار ما؟
ارعىماقتىڭ الدىنا،
نايزا بويى جار كەلسە،
جابىدايىن جالتاڭداپ،
تۇسەر جەرىن قارار ما؟
ارعىماقتىڭ اياعى،
ايداي تاعا قاعىلسا،
كىلەگەي مۇزدان تايار ما؟
جاقسى الدىنا ءسوز ايتساڭ
جابىعىپ سوزگە تويار ما؟
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا;
باسىڭا قيىن ءىس تۇسسە،
جالعاسىپ وسكەن جاقىننان،
جاقسىلار باسىن ايار ما؟ — دەگەن جولدار بار.
بۇل جولدار ماحامبەتتىڭ بارىمىزگە ەتەنە تانىس: «وراي دا بوراي قار جاۋسا، قالىڭعا قار بورار ما؟» دەپ باستالاتىن تولعاۋىن ەسكە سالادى. سونداي-اق «ماحامبەتتىڭ بايماعانبەت سۇلتانعا ايتقانىندا»:
ارعىماق دەيتىن جىعىلار،
نايزا بويى جار كەلسە،
جابىدايىن جالتاڭداپ،
تۇسەر جەرىن قاراي ما؟
ارعىماققا ايداي تاعا قاقتىرسا،
كىلەگەي قاتقان ەدىلدىڭ
كوكشە مۇزىنان تايار ما? — دەگەن جولدار بار ەكەنى قازاق تىلىندە ساۋات اشقاندارعا تەگىس ءمالىم. بۇل جولدار جىراۋلىق تولعاۋمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ماحامبەت موڭكەنى ۇلگى تۇتىپ وتىر.
ماحامبەت جىراۋلىق داستۇردەن قول ۇزبەگەن اقىن. ول ناقتى جاعدايدى ايتقاندا — اقىن، دۇنيەتانىمدىق ماسەلەلەردى ءسوز ەتكەندە — جىراۋ. بۇعان «وراي دا بوراي قار جاۋسا»، «ارعىماق سەنى ساقتادىم»، «كۇن قايدا؟»، «ارعىماقتىڭ بالاسى» ت.ب. شىعارمالارى مىسال بولا الادى. ەسەت كوتىبارۇلىنىڭ يساتاي ولەتىن جويقىن ۇرىسقا قاتىسقانى، پاتشا وفيتسەرى شۋستيكوۆقا بايلانىستى وقيعا، كەيىن ماحامبەتتىڭ ەسەت كوتىبارۇلى اۋىلىن پانالاپ كەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. ياعني، ماحامبەت موڭكە تۇرعان ولكەنى ءجىتى بىلگەن. بۇرىنعى وتكەن جىراۋلار پوەزياسىنىڭ تاريحىنا ۇنەمى كوڭىل اۋدارعان، وتە جەتىك ماحامبەتتىڭ ەسەت ەلىندە اۋليە دەپ باعالاناتىن، كەيىنگە قالعان سوزدەرى ۇلگى تۇتىلاتىن موڭكە مۇرالارىنان جاقسى حاباردار بولعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.
قازىرگى كۇنگە موڭكەنىڭ ءتورت كۇيى جەتكەن. قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى، مارقۇم پروفەسسور تۇياقبەردى شامەلوۆ ول كۇيلەردى نوتاعا ءتۇسىرىپ، ءوزى ورىنداپ قانا قويماي، وركەستردىڭ رەپەرتۋارىنا قوسقان. ت.شامەلوۆ :«بوكەي ورداسى اۋدانىنداعى تۋعان اۋىلىم قۇرمانعازىدا امانعالي يمانماعزومۇلى دەگەن قاريانى بالا كەزىمدە كورە قالدىم. 1974 جىلى 90 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. مىقتى كۇيشى ەدى. ناقتىراق ايتقاندا، كۇيگە قيقىم-سيقىم ارالاستىرماي، ءبىر كەزدەرى الدىڭعى كۇيشى اتالارىنان قۇلاعىنا قۇيىپ العان ادىسپەن، سارىنمەن تارتاتىن ساف التىنداي ونەرپاز بولاتىن. دومبىرانىڭ الىپپەسىن سول اتامنان ۇيرەندىم. مۋزىكالىق ساۋاتى بولماسا دا ءتاڭىر بەرگەن قۇدىرەتتىڭ ارقاسىندا كۇيشىلىكتى ءوز بەتىمەن مەڭگەرگەن جان ەدى. امانعاليدىڭ داۋلەسكەر كۇيشى ەكەنىن مەنىڭ قالي بابام دا مويىنداپ وتىراتىن. كۇيشىلەر جونىندە ءسوز قوزعالسا، «مەن ونداي كۇيشىنى كورگەن جوقپىن» دەپ اڭگىمەسىن سول كىسىگە اپارىپ تىرەيتىن. مەن موڭكەنىڭ كۇيلەرىن سول امانعالي اتامنان ۇيرەنىپ ەدىم. وكىنەتىنىم — امانعالي اتامنان موڭكەنىڭ كۇيلەرىن قايدان، قالاي ەستىگەنىن تاتپىشتەپ سۇراپ الماپپىن. جاس كەزدە، اقىل-سانانىڭ تازا شاعىندا ەستىگەن اۋەن-كۇي ساناڭدا تاسقا باسقانداي بولىپ، ماڭگىلىك قالىپ قويادى ەكەن. بۇل ءتورت كۇيدىڭ موڭكەنىكى ەكەنىنە داۋ جوق. «ءوتتىڭ، جالعان-اي»، «شالقىما»، «قيقۋ داۋرەن»، «جيىن-القا، كەڭەس» كۇيلەرىندە كۇيشىنىڭ وزىندىك قولتاڭباسى بار. مۋزىكا تىلىمەن ايتقاندا، قاعىسى شالما قاعىس جانە ءريتمى (ىرعاعى) ۇزىك-ۇزىك (پۋنكتيرنىي ريتم) بولىپ كەلەدى. مۇنى مۋزىكا ماماندارىنا بايقاۋ قيىن ەمەس. كۇيدىڭ تورتەۋى دە ءومىر تۋرالى تسيكل كۇيلەر، ياعني ءبىر كىسىنىڭ قولىنان شىققان ەكەنىنە دالەل بولا الادى. ماجور مەن مينور ءتونالسى كوڭىلدى، مۇڭدى اۋەندەر الما-كەزەك كەزەكتەسىپ وتىرادى. ادەتتە، بۇل كۇيلەر سەرپىندى اۋەندە تارتىلادى. ۇلكەن ساعانى كوپ ماڭايلاماي، تۇجىرىمدى، جۇپ-جۇمىر، كوڭىلگە جەڭىل قونادى.
موڭكەنىڭ كۇيشىلىگىندە ءوزىنىڭ تسيكلى بار. ول تسيكل – ءومىر اعىسى. جاستىق شاقتان قارتتىق داۋرەنگە دەيىنگى حالىقتىڭ ءومىرى جىرلانادى. ءيا، كادىمگى موڭكەنىڭ جىراۋلىعى سەكىلدى سوزدەر ءورىلىپ، لەكىپ، توگىلىپ وتىرادى. قازاقتىڭ قۋانىشى مەن قايعىسى قات-قابات كەزەكتەسىپ تولعانادى. باستى ەرەكشەلىك وسىندا جاتىر»، – دەگەن ەدى مارقۇم 2009 جىلى ءوزىنىڭ اقتوبەلىك جورنالشى بەردىباي كەمالعا بەرگەن سۇحباتىندا. 2010 جىلى اتاقتى ونەرپاز بۇل كۇيلەردى ديسككە جازدىردى. وكىنىشكە وراي، ۇزاماي اۋىر ناۋقاسقا شالدىقتى، اقىرى دۇنيەدەن وزدى، موڭكەنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋگە مۇرشاسى بولماي كەتتى.
ودان بەرى دە كوپ جىل ءوتتى, موڭكە كۇيلەرى ەش جەردە ورىندالمايدى، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋسىز جاتىر. تۇياقبەردى ومىردەن وزعان سوڭ موڭكەنىڭ كۇيلەرى شىن مانىندە دالادا قالدى.
موڭكەنى شەشەن ەسەبىندە ورتا مەكتەپتە، جىراۋ رەتىندە جوعارى وقۋ ورنىندا، كومپوزيتور رەتىندە كونسەرۆاتوريادا وقىتسا، باعدارلامالارىنا ەنگىزسە ارتىق بولماس ەدى. مۇنى اتالعان سالالاردىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعاندار ونشا حوش كورمەي وتىر.
مىنە، ازدى-كوپتى پروبلەمالىق مىسالدار كەلتىردىك، بىرەۋدىڭ جەل جاعىنا شىعىپ قالمايىق دەپ شەت جاعالاپ قانا ايتتىق، شىندىعىندا، وسىنداي-وسىنداي پروبلەمالىق ماسەلەلەر ايتا بەرسەك موڭكەدە شاش ەتەكتەن.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- پانگەرەەۆ ا. اسانوۆ ج. شەكتى موڭكە ءبيدىڭ عيبراتتارى. – اقتوبە، 1998ج.
- كوپەەۆ م.ج. تاڭدامالى شىعارمالار. – الماتى: عىلىم، 1992.
- اسانوۆ ج. شەكتى موڭكە بي تىلەۋۇلى. – استانا: ەلوردا،2001.
- اۆپر ف.122, 1748 گ. د. 8 ل.ل. 15 وب. – 16 وب.
- سارسەنباي ق. شال مەن شەنۋنەك// جاس الاش، 09.10.1999
- شالقار گازەتى، 04.03.1994
- ادامباەۆ ب. شەشەندىك سوزدەر. – الماتى: وتاۋ، 1992
جۇمانازار اسان، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
Abai.kz
