بۇگىن – قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان كورنەكتى عالىم قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ دۇنيەگە كەلگەن كۇن. ول سانالى عۇمىرىن قازاقتىڭ قازبا بايلىعىن، مينەرالدى رەسۋرستارىن زەرتتەپ، ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋعا جۇمسادى. ساتباەۆ تاپقان قازبا بايلىقتار مەن ول اشقان عىلىمي جاڭالىقتار كسرو-نىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا زور سەرپىن بەردى.

بۇگىندە قازاقستان مۇنايعا باي ەل دەگەندى كەۋدە كەرىپ ماقتانىشپەن ايتامىز. سول مۇنايدىڭ كوزى بولعان ماڭعىستاۋ تۇبەگىن العاش تاۋىپ، ءوز بولجامىن ايتىپ كەتكەن قانىش ساتباەۆ ەدى. ءتىپتى سول جەرگە اقتاۋ قالاسىن سالۋعا تىكەلەي ىقپال ەتكەن دە قانىش يمانتايۇلى بولاتىن. ول 1949 جىلى گۋرەۆ، قازىرگى اتىراۋ قالاسىندا قازكسر عا-نىڭ كوشپەلى سەسسياسىن جۇرگىزدى. ءسويتىپ، باتىس قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىن كەشەندى زەرتتەۋگە مۇرىندىق بولدى. سول كەزدە ونىڭ باسشىلىعىمەن، مۇناي گەولوگياسى، يگەرۋ، بۇرعىلاۋ، ءوندىرۋ مەن تاسىمالداۋدىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى جان-جاقتى قارالدى. ارادا 30 جىل وتكەندە، ياعني، 1979 جىلى اتىراۋ وبلىسىنان الەمدەگى الىپ مۇناي كەن ورنى تابىلدى.

وكىنىشكە قاراي، ساتباەۆ تاپقان سول مۇنايدىڭ مول قورى 90 جىلدارى ترانسۇلتتىق الپاۋىتتارعا ساتىلىپ كەتتى. 1993 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى مەن امەريكالىق Chevron كومپانياسى كەلىسىم شارتقا قول قويدى. كەلىسىم بويىنشا، امەريكالىق الپاۋىت كومپانيا تەڭىزدەگى مۇنايدى 40 جىلعا دەيىن بارلاپ، وندىرۋگە مۇمكىندىك الدى...

قانىش يمانتايۇلىنىڭ تاعى ءبىر ىرگەلى ەڭبەگى - جەزقازعان، قارساقباي وڭىرلەرىندەگى مىس كەن ورىندارىن اشقانى ەدى. ول جەردەن تابىلعان ۇشان-تەڭىز جەر بايلىعى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك، رۋحاني الەۋەتىن كوتەردى. ودان بولەك وسكەمەن، زىريان، ريددەر وڭىرلەرىنەن كەن كوزدەرىن اشىپ، ورتالىق قازاقستانداعى جەر بايلىعىن وندىرۋدە ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى.

1927-1928 جىلدارى – جەزقازعان، قارساقباي، اتباسار، سپاسسك اۋداندارى، قاراعاندى تاس كومىر الابى جانە قاراتاۋ پوليمەتالل كەندەرى جونىندە عىلىمي ماڭىزدى ەڭبەكتەر جاريالايدى.

1929 جىلى اتاسۋ تەمىر-مارگانەتس كەندەرىن يگەرۋدىڭ نەگىزىندە قاراعاندى وبلىسىندا قارا مەتاللۋرگيا ونەركاسىبىن دامىتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن.

جەزقازعان – ۇلىتاۋ اۋدانىندا مىستان باسقا تەمىر، مارگانەتس، كومىر، قورعاسىن كەندەرىن اشىپ، بارلاۋ ناتيجەسىندە ماڭىزدى گەولوگيالىق قورىتىندىلار جاساعان.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك  سوعىس جىلدارىندا تانك برونىن قۇيۋعا قاجەت مارگانەتس تاپشىلىعى تۋعان كەزدە ساتباەۆتىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن وتە قىسقا مەرزىمدە جەزدى مارگانەتسكەنى بارلانىپ، ىسكە قوسىلعان.

ال، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان مارگانەتس قورىنان الەمدە – 3-ورىندى يەمدەنگەن.

1946 جىلى قانىش ساتباەۆتىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قازاقستان عىلىم اكادەمياسى قۇرىلدى. ول ورتالىق رەسپۋبليكانىڭ تابيعي رەسۋرستارىن  نەعۇرلىم تولىق زەرتتەۋگە جانە پايدالانۋعا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ وركەندەپ وسۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىك بەردى.

قانىش يمانتايۇلى عىلىم سالاسىنان بولەك، تاريح پەن مادەنيەت سالاسىندا دا مول ەڭبەك قالدىردى. ش.ءۋاليحانوۆ جازىپ العان ەر ەدىگە جىرىن قازاق وقىرماندارىنا ارناپ، قايتا دايىندادى. سونداي-اق، زاتاەۆيچتىڭ “قازاقتىڭ 500 ءان-كۇيى” جيناعىنا ءوز ورىنداۋىندا قازاقتىڭ 25 ءانىن قوستى. جانە، وعان ورىس تىلىندە عىلىمي تۇسىنىكتەمە بەردى.

ول كىسىنىڭ اتقارعان ەڭبەكتەرىنەن بولەك، ازاماتتىق بولمىسى دا بۇگىنگە اڭىز بولىپ جەتتى. اسىرەسە، اعىلشىن پرەمەرىنىڭ الدىندا  “مەنىڭ حالقىم مەنەن دە بيىك” دەپ ۇلتىنىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتقان تۇلعانى ءبىز دە ۇلىقتاۋعا ءتيىسپىز.

ءتۇيىن.

جۋىردا قانىش ساتباەۆ اتىنداعى اتىراۋدىڭ ورتالىق داڭعىل كوشەسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولىپ وزگەرىپ كەتە جازدادى. وكىنىشكە قاراي، اتىراۋ اتقا مىنەرلەرى نازارباەۆتىڭ ەڭبەك جولى قانىش ساتباەۆ اشقان كەن ورنىنان باستاعالعانىن ەسكەرمەدى. ال، ءبىز تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنەن بەرى ساتباەۆ تاپقان سول بايلىقتارىمىزدى ەل يگىلىگىنە جۇمساي الدىق پا؟ ول قۇرعان عىلىم اكادەمياسىن نەگە تاراتتىق؟

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz