نيكيتا جولكۆەر. جوعالىپ بارا جاتقان دەرجاۆا
بەرليننىڭ حالىق سانى جانە دامۋ ينستيتۋتى رەسەيدەگى جانە بۇرىنعى كسرو ەلدەرىندەگى دەموگرافيالىق ءۇردىس تۋرالى تەرەڭ ساراپتاما قورىتىندىسىن جاريالادى. ورىس تىلىندە جاريالانعان بۇل بايانداما «جوعالىپ بارا جاتقان الەمدىك دەرجاۆا» دەپ اتالادى. اتاۋىنان-اق زەرتتەۋ قورىتىندىسىنىڭ باستى تۇجىرىمى انىق بايقالادى.
بەرليننىڭ حالىق سانى جانە دامۋ ينستيتۋتى رەسەيدەگى جانە بۇرىنعى كسرو ەلدەرىندەگى دەموگرافيالىق ءۇردىس تۋرالى تەرەڭ ساراپتاما قورىتىندىسىن جاريالادى. ورىس تىلىندە جاريالانعان بۇل بايانداما «جوعالىپ بارا جاتقان الەمدىك دەرجاۆا» دەپ اتالادى. اتاۋىنان-اق زەرتتەۋ قورىتىندىسىنىڭ باستى تۇجىرىمى انىق بايقالادى.
وسى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اۆتورىنىڭ ءبىرى، پروفەسسور راينەر كلينگحولتس (Reiner Klingholz) پوستكەڭەستىكتەگى دەموگرافيا ماسەلەسىمەن باسقا ەمەس، ءدال وسى نەمىس ينستيتۋتىنىڭ شۇعىلدانۋى سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «ەۋروپا جانە گەرمانيا، ەكىنشى جاعىنان العاندا، رەسەي مەن بۇرىنعى كسرو رەسپۋبليكالارى ءبىر-بىرىمەن ءوزارا تاۋەلدى.
ءبىز ەڭ الدىمەن شيكىزاتقا بارىنشا تاۋەلدىمىز. ال نەمىس ەكسپورتى ءۇشىن پوستكەڭەستىك كەڭىستىك - وتكىزۋ نارىعى».
ونىڭ ۇستىنە، نەمىستەر ەۋرووداق پەن ناتو-عا كورشى ۇلان-عايىر ايماقتاعى احۋالعا بەي-جاي قارامايدى.
ءبىر قىزىعى، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ جەكەلەگەن رەسپۋبليكالارىن ەمەس، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى مەن ورتالىق ازيانى قوسا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى زەرتتەۋ مەن سالىستىرمالى تالداۋ نىسانى رەتىندە تۇتاس قاراستىرعان. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بۇرىنعى وداقتاس ەلدەر تاۋەلسىز ەلدەرگە اينالعانىمەن دە، ءالى دە ءوزارا ىقپالداس جۇيە قۇرىپ، كوپ جاعدايدا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن انىقتاپ وتىر.
پروفەسسور كلينگحولتستىڭ پىكىرىنشە، بالتىق بويىنداعى ءۇش ەلدى قوسا العاندا، پوستكەڭەستىكتەگى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇرعان دەموگرافيالىق ماسەلە وتە ۇقساس. گەرمانيانىڭ ءوزى دە بۇدان ادا ەمەس. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇل ەلدەر «بەبي-بۋمدى» باسىنان وتكەردى. 1970 جىلدارى ول جوققا ءتان بولدى. «بەبي-بۋمدىقتار» زەينەتكە كەتتى. بۇل بۋىننان كەيىن تۋىلعان ۇرپاق تىم از ەدى. بۇرىنعى كسرو-دا 90-جىلدارى بالا تۋدىڭ كۇرت ازايعانى احۋالدى ودان بەتەر ۋشىقتىرىپ جىبەردى. بولاشاق اتا-انالاردىڭ ازدىعى قازىر ناقتى كورىنىپ وتىر.
ءارتۇرلى دەموگرافيا
1960 جىلى رەسەي (كسرو-نىڭ وزگە رەسپۋبليكالارىن قوسپاعاندا) حالقىنىڭ سانى جونىنەن الەمدە ءتورتىنشى ورىندا تۇرعان. بىلتىر بۇل ەل برازيليا، پاكىستان، بانگلادەش جانە نيگەرياعا ورىن بەرىپ، توعىزىنشى ورىنعا سىرعىپ ءتۇستى. دەموگرافيالىق قۇلدىراۋدىڭ ناتيجەسىندە وسى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي رەسەي تاعى دا 25 ملن ادامنان ايىرىلىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. وسىلايشا حالىق سانى جونىنەن الەمدەگى وندىقتان شىعىپ قالادى. بۇل ەلدى ەفيوپيا، فيليپپين، مىسىر جانە مەكسيكا باسىپ وزادى.
سولاي بولا تۇرا، پوستكەڭەستىك كەڭىستىك پەن رەسەيدىڭ وزىندە دەموگرافيالىق احۋال ءار الۋان. عالىمدار بۇرىنعى كسرو-نىڭ 141 ايماعىنداعى جاعدايدى سالىستىرىپ، بەس ءتۇرلى كلاستەردى انىقتادى. ولاردىڭ تورتەۋىندە حالىق سانى ارمەن قاراي دا ازايا بەرمەك. بىراق ادام سانى وسەتىن ايماقتار دا بار.
بەسىنشى كلاستەرگە عالىمدار ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ دەنىن جانە رەسەيلىك شەشەنستان، تۋۆا جانە التاي ولكەسىن جاتقىزعان. تۋ دەڭگەيى بۇل ايماقتاردا سولتۇستىك افريكا كورسەتكىشتەرىمەن شامالاس، ياعني ءبىر ايەل ورتا ەسەپپەن 2,78 بالا تۋادى. بۇل حالىق سانىنىڭ تۇراقتى ءوسۋى كورسەتكىشىنەن دە كوپ. ءتىپتى، باسقا ايماقتارعا جۇمىس ىزدەپ كەتەتىن تۇرعىنداردى ەسەپكە العاندا دا. بۇل توپقا رەسەيدىڭ تۇمەن وبلىسى مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى جاتادى. بۇلار - مۇناي ءوندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ميگرانتتاردى ماگنيتتەي تارتاتىن ايماقتار.
سيرەپ بارا جاتقان كلاستەر
تۋ از بولعانىنا قاراماستان، ءبىرىنشى كلاستەرگە جاتاتىن ايماقتاعى حالىقتىڭ سانى ميگراتسيا ەسەبىنەن تولىعىپ وتىرادى. بۇل توپقا ەرەكشە بەلسەندى كوشى-قون ساياساتىمەن كوزگە تۇسەتىن ماسكەۋ، كيەۆ، مينسك، سانك-پەتەربور جانە سەۆاستوپول، ەكاتەرينبۋرگ جانە نيجني نوۆگورود، ءنوۆوسىبىر، كراسنودار ولكەسى، تاتارستان، بەلگورود وبلىستارى جاتادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ بولجامىنا سۇيەنسەك، حالىقتىڭ سىرتتان اعىلىپ كەلۋىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل توپقا جاتاتىن ايماقتاردا 20 جىل ىشىندە حالىقتىڭ ازايۋى كوپ بىلىنبەيدى. كەي جەرلەردە ازداپ ءوسىم بولۋى دا مۇمكىن.
- ۇزاق جاساۋعا جايلى كليماتپەن بىرگە، كۇندەلىكتى ومىردە ءدىننىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارۋى مەن حالىقتىڭ ەتنيكالىق كۇرامى دا وڭ ىقپال ەتەدى، - دەلىنگەن باياندامادا. - ىشىمدىككە سالىنۋدىڭ كەسىرىنەن پايدا بولاتىن ءولىم-ءجىتىم بۇل ايماقتا سيرەك كەزدەسەدى.
مۇنداي ايماققا لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا دا جاتادى. بالتىق ەلدەرىنەن وزگەشەلىگى سول، زەرتتەۋ اۆتورلارى ەكىنشى توپقا جاتاتىن ايماقتاردىڭ بولاشاعى بار دەپ ەسەپتەمەيدى.
ءۇشىنشى كلاستەر - بالا تۋ از، قارتتارى كوپ بولعاندىقتان، حالقى ازايىپ بارا جاتقان ايماقتار. بەلارۋس پەن ۋكراينانىڭ كوپ ايماقتارى، رەسەيدىڭ سولتۇستىك-باتىسى، كراسنويار ولكەسى وسى ساناتتا. بۇل جەرلەردە حالىقتىڭ بەستەن ءبىر بولىگى - 60 جاستان اسقاندار. ماسەلەن، ۋكراينانىڭ چەرنيگوۆ وبلىسىندا قاريالار حالىقتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىنە جەتكەن. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە وسى توپقا جاتاتىن ايماقتار باسىم. الايدا 2030 جىلعا قاراي جاعداي وزگەرەتىن سەكىلدى. ءۇشىنشى كلاستەردەگى حالىقتىڭ ازايۋى وندىق پايىزبەن ەسەپتەلىنەدى.
جۇرتتا قالعان جەر
ءتورتىنشى توپقا جاتاتىن ايماقتار باسقا سەبەپتەر بويىنشا قاڭىراپ قالماق. ادامدار قيىر سولتۇستىك پەن قيىر شىعىستان، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن مولداۆيادان قاشا باستايدى. چۋكوتكا اۆتونومدى ايماعى 1989 جىلى كەڭەستىك حالىق ساناعىنان بەرى حالقىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن، ماگادان وبلىسى - جارتىسىنان كوبىنەن ايىرىلدى. ساحاليندە، كامچاتكادا جانە مۋرمانسك وبلىسىندا كوشى-قون شىعىنى حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە جەتتى. بۇعان وسى ايماق تۇرعىندارىنىڭ ۇزاق جاسامايتىنىن قوسىڭىز.
زەرتتەۋ اۆتورلارىنىڭ كورسەتۋىنشە، 1993 جىلدان باستاپ 2010 جىلعا دەيىنگى ۋاقىت ىشىندە رەسەي حالقى 149 ميلليوننان 142 ميلليونعا ازايعان. بۇل - كسرو ىدىراعاننان كەيىن بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردان رەسەيگە قاراي ەتنيكالىق ورىستاردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارعانىن قوسا ەسەپتەگەندەگى كورسەتكىش. ولاردى ەسەپكە الماعاندا، رەسەيلىكتەردىڭ سانى 11,5 ميلليون ادامعا ازايعان. بۇل رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەكى ەسەگە كوپ. الايدا بۇل قوسالقى پوتەنتسيال ءىس جۇزىندە تۇگەسىلدى. رەسەيگە كوشىپ كەلگىسى كەلەتىندەر تۇگەلدەي قونىس جاڭارتىپ ۇلگەردى.
بەرلين
