(جالعاسى. باسى: «اڭداتۋ ءھام ءىس كەسۋ»، «قانداس باۋىرلار قامقورى»)

ءىىI. كەرۋەن ساراي سىرى

ورىنبورداعى الاش زيالىلارىنا قاتىستى تاريحي جادىگەرلەردى ءسوز ەتكەندە، كەرۋەن ساراي كەشەنىن ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى. قازىرگى تاڭدا سارايدا باشقۇرت حالقىنىڭ مادەنيەت ورتالىعى جۇمىس جاسايدى. ورتالىقتىڭ شىراقشىسى – جانعابىلوۆا گۇليما سالاحيانوۆا، باشقۇرت قىزى، قازاقتىڭ كەلىنى.

كەرۋەن سارايدا قازاق ارىستارىنىڭ ءىزى قالعان، رۋحى ساقتالعان. بىرىنشىدەن، كەرەۋەن  ساراي كەشەنىندە مەشىت ورنالاسقان. ەكىنشىدەن، كەزىندە «قازاق» گازەتىنىڭ باسپاحاناسى وسى كەشەننىڭ ىشىندە بولىپ، احاڭدار جۇمىس بابىمەن بۇعان تالاي باس سۇققانى انىق. ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى جەردە زاكي ۆاليدي باستاعان باشقۇرت، تاتار حالىقتارىنىڭ باسشىلارىمەن الاش كوسەمدەرى باس قوسىپ وتىرعان. ولاردىڭ سول ءبىر الماعايىپ زامانداردا وڭاشا قالىپ، كەڭەس قۇراتىن شاعىن بولمەسىن شىراقشى گۇليما سالاحياقىزى كىشىگىرىم كىتاپحاناعا اينالدىرعان. وندا مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ كوسەمدەرى تۋرالى تۋىندىلار جيناقتالعان. كيەلى رۋح قونعان جەردە ءدام اۋىز ءتيىپ، مەشىتتە الاش كوسەمدەرىنە قۇران باعىشتاپ، دۇعا جاسادىق.

كەرەۋەن سارايدىڭ كىرە بەرىستەگى سىرتقى كەلبەتى

كەرۋەن ساراي كەشەنىنىڭ سالىنۋ تاريحى قىزىق. كەشەن 1842 جىلى پايدالانۋعا بەرىلەدى. قۇرىلىس سالار جەر تەلىمى باشقۇرتتاردىڭ 1812 جىلى فرانتسۋز-ورىس سوعىسىندا كورسەتكەن ەرلىك ىستەرى ءۇشىن سول كەزدەگى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ.پەروۆسكيدىڭ پارمەنىمەن سىي رەتىندە بەرىلەدى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ باشقۇرتتارعا تۇسكەن مەيرىمىنىڭ سىرى مىناداي: فرانتسۋز-ورىس سوعىسىندا ۆ.پەروۆسكي فرانتسۋزدار قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. ونى باشقۇرتتاردان قۇرالعان اتتى اسكەري پولك پاريجدە بوساتىپ الادى. سوعىستان كەيىن ۆ.پەروۆسكي ورىنبورعا گەنەرال-گۋبەرناتور بولىپ كەلگەن كەزدە (1833 جىلى), باشقۇرتتاردىڭ سىيلى ادامى كۋرباتوۆ قاھارمان گۋبەرناتوردان «قالاعا كەلگەن باشقۇرتتار قاڭعىپ جۇرمەسىن» دەپ پانسيونات سالۋ ءۇشىن جەر سۇرايدى.

كەرەۋەن سارايداعى مەشىت

باشقۇرتتاردىڭ سوعىستاعى ەرلىگىنە ءتانتى بولعان ۆ. پەروۆسكي ولارعا بەكىنىس سىرتىنداعى بوس جەرلەردەن ورىن بەرەدى. ءسويتىپ، كەرۋەن ساراي كەشەنى قولعا الىنىپ، وعان مەشىت، اسحانا، جاتىن ورىندار سالىنادى. كەشەندى قۇرىلىستى سالۋعا باشقۇرتتاردان باسقا مۇسىلمان حالىقتارى دا كومەكتەسكەن. مىسالى، بوكەي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى جاڭگىر حان دا قوماقتى قاراجات قوسقان. كوپتىڭ كومەگىمەن سالىنعان سالىنعان پانسيونات تالاي مۇسىلمان بالاسىنا پانا بولادى. ورىنبوردا ينتەرنات تيپىندەگى باشقۇرت-ورىس مەكتەبى اشىلعاندا، شاكىرتتەر وسى پانسيوناتقا ورنالاسادى.

كەرۋەن سارايدا مۇسىلمان حالىقتارى كوسەمدەرىنىڭ باستارى قوسىلىپ، كەڭەس قۇراتىن شاعىن بولمەسى

كەرۋەن سارايدىڭ سالىنۋ تاريحى ءحىح عاسىرداعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ  «بوگدە جۇرتقا» قاتىستى ۇستانعان ساياساتىنىڭ ءبىر ۇشىعىنان حابار بەرەدى. ءبىراز جىلدارعا دەيىن ورىستار تاراپىنان سالىنعان قالالارعا پراۆوسلاۆيا دىنىنەن بولەك جۇرتقا تۇراقتى تۇرۋعا، قونىستانۋعا تىيىم سالىنىپ كەلگەن. قالاعا تۇراقتاپ تۇرۋعا «بوگدە جۇرت» اراسىنان پاتشاعا سىيلى كىسىلەرگە عانا رۇقسات بەرىلگەن. مىسالى، قوستاناي قالاسىنىڭ ورتالىعىنا قازاقتاردىڭ قونىستاۋى مۇلدەم مۇمكىن بولماعان. قازاقتار، پراۆوسلاۆيا دىنىنەن بولەك وزگە جۇرتتار سەكىلدى، قالانىڭ تابيعي شەكاراسى بولىپ تابىلاتىن قوس سايدىڭ سىرتىنا عانا ورنالاسا الاتىن بولعان. قوس سايدىڭ ءبىرى – ءابىلساي، ەكىنشىسى – شۆەيتسارلىق كاسىپكەر لورەنتستىڭ سىرا زاۋىتىنىڭ جانىنداعى تەرەڭ ساي. سوندىقتان قوستانايداعى العاشقى كونە مۇسىلمان مەشىتى، تاتار بازارى (ناريمان بازارى), قازاق كوشەسى، مۇسىلماندار قورىمى - ءبارى ءابىلسايدىڭ سىرتىندا ورنالاسقان.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا پاتشاعا اسا سىيلى، رەسەيدىڭ كەز-كەلگەن قالاسىندا بيزنەس جۇرگىزۋگە رۇقساتى بار ءى گيلدي دەڭگەيدەگى  كوپەس دارەجەسى اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ بەدەلى مەن ىسكەرلىگى ارقاسىندا قوستانايعا ساۋلەتتى مەشىت، ساۋدا ورتالىعى سالىنادى. ال الماتىداعى قالا پاركىنە «قىرعىزدار مەن يتتەرگە كىرۋگە تىيىم سالىنادى» دەگەن ەسكەرتۋدىڭ بولعانىن ءبىراز جۇرت حاباردار دەپ سانايمىز.

ورىنبوردا الاش زيالارى ارالاسقان، قازاق تاريحى مەن رۋحانياتىنا وشپەس ءىز قالدىرعان تۇلعالار تۇرعان. سولاردىڭ ءبىرى – ونەرتانۋشى ا.زاتاەۆيچ. «قازاقتىڭ 1000 ءانى» اتتى جيناق قالدىرعان اتاقتى ونەرتانۋشىنىڭ تۇرعان ءۇيى قازىرگى لەنينسكايا كوشەسىندە ەكەن. ۇيگە بەلگى سوعىلىپ، كورەر كوزگە قادىر-قاسيەتى ايقىندالعان (4 سۋرەت). ا.بايتۇرسىنۇلى ورىنبور كەزەڭىندە قازاق اندەرىن نوتاعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ا.زاتاەۆيچتى ناركوپروستىڭ عىلىمي بولىمىنە اككومپونياتور ەتىپ الىپ، ءاربىر نوتاعا تۇسىرگەن ءانىنىڭ اقىسى رەتىندە 2 فۋنت نان پاەك بەرگىزىپ وتىرعان جانە ءوز تاراپىنان قازاقتىڭ حالىق اندەرىن ورىنداپ، ونى جازباعا تۇسىرۋگە تىكەلەي كومەكتەسكەن. انىق كوز جەتكىزەم دەگەندەر، 1925 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن ا.زاتاەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 1000 ءانى» اتتى جيناقتاعى اۆتوردىڭ تۇسىنىكتەمەسىمەن جانە ت.تۋگايدىڭ كىتابىنداعى دەرەكتەرمەن تانىسۋىنا بولادى.

بۇل ماسەلەگە قايتا سوعىپ وتىرعان سەبەبىمىز، احاڭنىڭ ەسىمى اقتالعان العاشقى جىلدارى ونىڭ ا.زاتاەۆيچپەن شىعارماشىلىق بايلانىسىنا سۇيەنە وتىرىپ كەيبىر ازاماتتار ا.بايتۇرسىنۇلىن كومپازيتور دەپ تانىدى. قازاق فولكلورلىق مۋزىكاسىنداعى حالىقتىق بوياۋى قالىڭ اۋەن، ۇيقاس، ماتىنمەن ايشىقتالاتىن اندەردى اتاقتى تۇلعاعا تەلەپ ءجۇردى. سوڭعى كەزدە ورىنبوردا تابىلعان جازبا -ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «فايزوللا اقىنعا جازعان حاتى» دەپ، حاميتبەك مۇساباەۆتىڭ تۋىندىسىن تاراتىپ، سول ءۇشىن قىزۋ ايتىس-تارتىس جاساپ جۇرگەندەر بار. ناقتى قۇجاتتارعا نەگىزدەلمەگەن مۇنداي جەڭىل باعالاردان، ابىروي اكەلمەيتىن ارەكەتتەردەن بىزدەر اۋلاق بولۋىمىز قاجەت. الاش مۇراسى ارزان ماقتاۋ مەن قولپاشتاۋعا مۇقتاج ەمەس.

ورىنبورداعى جادىگەرلەردىڭ قۇندى قازىناسى، ارينە،  ارحيۆ مۇراعاتتارى. ورىنبور ءارحيۆى ەكىگە بولىنگەن. ءبىرى – 1917 جىلعا دەيىنگى قۇجاتتاردى ساقتاعان «ورىنبور مەملەكەتتىك وبلىستىق ءارحيۆى» بولسا، ەكىنشىسى – 1917 جىلدان كەيىنگى قۇجاتتار ساقتالعان «ورىنبور مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك-ساياسي تاريح ءارحيۆى». ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەكى ارحيۆتە دە وندىرە جۇمىس جاسادى. كونە سىردى بۇگىپ جاتقان مۇراعاتتاردى «سويلەتۋ» - زەردە بەزبەنىنە سالىپ، اسىقپاي تالدايتىن جۇمىس. ازىرگە، ورىنبور ساپارى تۋرالى العاشقى اسەرلەردەن تۋىنداعان جازبالارىمىزدى وسىمەن تامامدايمىز.

الماسبەك ابسادىقوۆ

Abai.kz