قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى تاريحىندا ەڭ كوپ زەرتتەلگەن دە، شىعارماشىلىق مۇراسى جان-جاقتى تالدانىپ، عالىمداردىڭ تىڭعىلىقتى نازارىنا ىلىنگەن دە اباي ەكەندىگى داۋسىز. ءا.بوكەيحانوۆ، م.اۋەزوۆتەن باستاۋ العان ابايتانۋ سالاسىندا دا حاكىم ابايدىڭ ءومىر جولى بارىنشا كەڭ جۇيەلەندى. ابايتانۋدا العاش سۇرلەۋ سالىپ، تۇڭعىش عۇمىرباياندىق مالىمەتتەردى نەگىزدەۋشى كاكىتاي، تۇراعۇل، كوكبايلاردان باستاۋ العان ەڭبەكتەردىڭ ىشىندە م.اۋەزوۆتىڭ ءتورت رەت جازعان عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ورنى ەرەكشە.

ابايتانۋ تاريحىنداعى ۇلى اقىن ءومىر جولى، قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر بولعانىمەن دە، كەيىنگى جىلدارى جاڭادان ارحيۆتىك دەرەكتەردىڭ تابىلۋى وسى تاقىرىپقا تاعى ءبىر ورالۋعا سەبەپ بولدى. ماقالانىڭ ماقساتى دا ابايدىڭ بولىستىق قىزمەتىنە قاتىستى تىڭ قۇجاتتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، اقىننىڭ قوعامدىق جۇمىستارىنىڭ  ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. اقىن ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ايتىلىپ، كۇنى كەشەگە دەيىن عىلىمي دالەلى بولماي كەلگەن ابايدىڭ 1893 جىلدارى دا بولىس بولىپ سايلانۋى ماقالادا كەڭ قاراستىرىلعان. العاش 1866 جىلى اعاسى قۇدايبەردى قايتىس بولعان سوڭ بولىستىق جۇمىستى اتقارۋدى باستاعان ابايدىڭ ۇزاق جىلدار بويى وسى قىزمەتتى ابىرويمەن اتقارعاندىعى، ەل باسقارۋ جولىنداعى جەتىستىكتەر مەن قيىندىقتارى ماقالادا كەڭىرەك قاراستىرىلعان.

ابايدىڭ بىردەن-ءبىر بيوگرافى بولعان عۇلاما عالىم اراعا ءار جىلداردى سالىپ، ۋاقىت وزعان سايىن ونى تولىقتىرا، بايىتا وتىرىپ اقىن ءومىربايانىنىڭ ءتورت نۇسقاسىن دۇنيەگە اكەلدى. 1933, 1940, 1945 جانە 1950 جىلدارى جازىلعان اقىن عۇمىربايانىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى دە بار. ۋاقىتى مەن ءداۋىرى، قوعامدىق قاداعالاۋدىڭ، بەلگىلەنگەن شەڭبەردەن شىقپاي، سوتسياليستىك تانىممەن جازۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ىقپالى م.و.اۋەزوۆكە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق. سوندىقتان دا بولار وسى ءومىربايانداردا كەڭەستىك قوعامنىڭ كوممۋنيستىك كوزقاراسى ۇددەسى تەگەۋىرىنىمەن كوپتەگەن جايلار تولىق جازىلماعانى دا اقيقات. م.و.اۋەزوۆتىڭ ءوزى: «وسى زەرتتەۋدە دە اقىننىڭ ءومىربايانى بۇرىنعى جازىلعانداردان ءبىرتالاي وزگەرتىلىپ، تىڭ رەداكتسيادان ءوتتى»،- دەپ ءتورتىنشى نۇسقاسىندا جازعانىمەن دە، ۇلتتىق تانىم مەن دالالىق ءومىر شەجىرەسىن، قوعامدىق - الەۋمەتتىك جاعدايدى، اكە مەن بالا قارىم-قاتىناسى مەن ولاردىڭ بيلىك قۇرۋ ەرەكشەلىكتەرىن، زامانا سيپاتىن تولىق بىلسە دە، ولاردى ەركىن جازۋ، كەڭەس حالقىنا قازاقى شىندىقتى ايتۋ مۇمكىنشىلىگىنە تولىق قول جەتكىزە المادى. عۇلاما عالىمنىڭ: «ابايدىڭ ءومىربايانىن زەرتتەپ، تولىقتىرىپ جازۋ جۇمىسى جەتەر ورىسىنە جەتىپ، اياقتالعان جوق. اباي ءومىرى تۋرالى بۇدان بىلاي دا ەل اۋزىنان جينالاتىن ەستەگىلەر، جالپى اڭگىمەلەر جامالا بەرۋگە ءتيىس»،- دەۋىنىڭ سەبەبى دە وسى سوزدەرىندە جاتقان بولار. بۇل رەتتە م.و.اۋەزوۆتىڭ اقىن ءومىر جولىن جازۋداعى تەڭدەسسىز، جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ماڭىزى وراسان ەكەندىگىن ايتا كەلە كەلە، عالىمنىڭ وزىنەن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە قويعان تالاپ، تىلەگىن دە ەسكەرۋىمىز كەرەك. م.اۋەزوۆ «اباي يۋبەلەيى تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا: «ابايدىڭ ءومىرىن، ءىسىن زەرتتەۋ رەتىندە دە ءبىرتالاي تىڭ جۇمىستار بار. ونىڭ ۇلكەنى – سەمەيدىڭ ءارحيۆىن تەكسەرۋ. جاندارال، وياز كەڭسەلەرى مەن وبلىستىق، ويازدىق سوتتار ءارحيۆى اباي جايىنەن كوپ ماعلۇماتتار بەرۋگە ءتيىس ەدى. ءالى كۇنگە دۇرىستاپ تەكسەرىلمەي كەلەدى. جالعىز سەمەي ەمەس، ستەپنوي گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تۇرعان جەرى – ومبى قالاسىنىڭ ءارحيۆىن دە زەرتتەۋ كەرەك»،-دەيدى ەمەس پە!!! مىنە عۇلاما عالىمنىڭ وزىنەن كەيىنگى ابايدى زەرتتەۋشىلەرگە قاراتا ايتقان تەمىرقازىق ءسوزى.

بەلگىلى جۋرناليست، جازۋشى جانە قوعام قايراتكەرى ساپار بايجانوۆ «ابايعا قاتىستى كەيبىر ارحيۆ دەرەكتەرى» ماقالاسىندا: «...بۇلار حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى ابايعا تىكەلەي قاتىستى ارحيۆ دوكۋمەنتتەرىنىڭ باسى دا، سوڭى دا دەپ قاراۋعا استە بولمايدى. تۇبەگەيلى ىزدەۋشىسى، زەرتتەۋشىسى كەلىسسە، رەسپۋبليكامىزدىڭ ارحيۆىنەن دە، لەنينگراد پەن موسكۆانىڭ، ومبى مەن تاشكەنتتىڭ، باسقا دا قالالاردىڭ ارحيۆ قازىنالارىنان دا ءالى دە  تالاي-تالاي قۇندىدا ءماندى دوكۋمەنتتەر تابىلارى كامىل»، - دەيدى.

م.و.اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جوعارىدا ايتقان سوزدەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، رەسەيدىڭ ماسكەۋ، ومبى، تاتارستاننىڭ قازان، تۋركيانىڭ ستامبۋل قالالارىنا عىلىمي ءىس-ساپارلارعا شىعىپ، ارحيۆ جانە كىتاپحانا قورلارىندا جۇمىس ىستەدىك. بۇل ساپارلار ناتيجەلى دە بولدى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا شىققان «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»، «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» جانە  «وتچەت سەميپالاتينسكوگو ستاتيستيچەسكوگو كوميتەتا» اتتى باسىلىمدار دا نازاردان تىس قالمادى. بۇرىن-سوڭدى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن كوپتەگەن تىڭ قۇجاتتار تابىلىپ، ادەبيەتتانۋ، ابايتانۋ عىلىمىنا جاڭا مالىمەتتەر قوسىلىپ، دەرەك  قورى دا مولايىپ كەلەدى. ابايعا جانە ونىڭ تۋىستىق، ونەر اينالاسىنا تابىلىپ جاتقان وسى ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ عىلىمي ماڭىزى ەرەكشە ەكەندىگىن عىلىمي قاۋىم وكىلدەرى تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن. جانە دە وسى زەرتتەۋلەرىمىز بارىسىندا اباي مۋزەيى قورىنا جيناقتالعان قۇنانباي، اباي، شاكارىم، اقىلباي،  ماعاۋيا، كوكباي، ىسقاق، وسپان، ءازىمباي، مۇقىر بولىستارى جونىندەگى سونى مالىمەتتەردى جانە وسى ەلدەگى ءبىلىم بەرۋ ءىسى مەن بي، بيلىك جايىنداعى  جاڭا قۇجاتتاردى بولاشاقتا ابايتانۋشى عالىمدار، ادەبيەتتانۋشىلار، ىزدەنۋشىلەر زەرتتەۋ نىسانىنا الادى دەپ ويلايمىز.

سوڭعى جىلدارداعى عىلىمي ءىس-ساپارلاردىڭ ناتيجەسىندە رەسەي، تۇركيا ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىنان تابىلعان اباي مەن ونىڭ زامانى، تۋىستىق، ونەر اينالاسىنا قاتىستى تابىلعان بۇرىن - سوڭدى بەلگىسىز بولعان تىڭ قۇجاتتاردىڭ ءبىرى – سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى، گەنەرال مايور كارپوۆتىڭ 1893 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى №55 بۇيرىعى. بۇل بۇيرىققا سايكەس اباي قۇنانبايۇلى 1893-1896 جىلدار ارالىعىنا شىڭعىس بولىسىنا بولىستىق قىزمەتكە تاعايىندالعان.  «ۋتۆەرجدايۋتسيا ۆ دولجنوستياح پو ۆىبورۋ وبششەستۆا نا ترەحلەتيە س 1893 پو 1896 گود» دەپ باستالاتىن قۇجات 3 تارماقتان تۇرادى. بۇيرىقتىڭ ءى تارماعىنا سايكەس دەلبەگەتەي بولىسى بويىنشا بولىستىق قىزمەتكە ءالجان نازاروۆ (كانديداتى كەزدىكپاي نۇرلىباەۆ) تاعايىندالىپ، سول بولىستىقتىڭ 9 اۋىلىنا بيلەر سايلاۋى تۋرالى جازىلعان. ءىى تارماقتا بۇعىلى بولىسىنا سماعۇل بالتاقاەۆ (كانديداتى دۋانبەك ەسەنتاەۆ) جانە 12 اۋىلعا سايلانعان بيلەر اتتارى كورسەتىلگەن. بۇيرىقتىڭ ءىىى تارماعىندا شىڭعىس بولىسىنا بولىستىق قىزمەتكە يبراگيم قۇنانباەۆ، كانديداتى ءازىمباي تانىربەردين سايلاندى دەلىنگەن جانە وسى بولىستىقتىڭ 9 اۋىلىنا سايلانعان بيلەردىڭ اتى-جوندەرى كورسەتىلگەن. وسى ءار اۋىلعا سايلانعان بيلەردىڭ ىشىندە دە تانىس ەسىمدەر كەزدەسەدى. ولار: №2 اۋىل – رىزدىقپاي حۋدايبەردين، №4 اۋىل – ىسقاق قۇنانباەۆتار.

ابايدىڭ عۇمىرناماسىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ۇلى اقىننىڭ ءدال وسى كەزەڭدە بولىستىق قىزمەتتە بولعانى تۋرالى ۇلى تۋراعۇلدىڭ «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە بىلاي دەپ ايتىلادى: «1893 جىلى سايلاۋدا، باياعى ورازباي مەن كۇنتۋ تاعى دا ءبىرى بۇعىلىعا، ءبىرى مۇقىرعا شىعىپ، قالعان ەلدى ءوزىڭ يە بولىپ قايىرىپ الماساڭ بولمايدى دەپ حالىق اقساقالدارى مەنى اكەمدى بولىستىققا سايلاعان». بىراق وسى پىكىردى ناقتىلايتىن ەشقانداي قۇجات بولماعان ەدى. اباي ءومىر جولىن زەرتتەۋ نىسانىنا الىپ، تىڭ ارحيۆتىك دەرەكتەرمەن تولىمدى ەڭبەك جازعان بەيسەنباي بايعاليەۆتىڭ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» دە وسى تۋراعۇل ايتقاندارىن ناقتىلاپ، بەكىتە تۇسەتىن ارحيۆ قۇجاتى كەزدەسپەگەنىن وكىنىشپەن ايتقان ەدى.  «قالاي بولعاندا دا، تۋراعۇل كەلتىرگەن مالىمەتتى ەسەپكە الماسقا بولمايدى، ويتكەنى ونىڭ ەستەلىگى ۇلى اقىن تۋرالى كەيىندە جازىلىپ الىنعانداردىڭ ىشىندەگى بىردەن-ءبىر شىندىققا جاقىن، سەنىمدى دەرەك كوزى. ەگەر بۇل دەرەكتى اقيقات دەسەك، وندا ۇلى ابايدىڭ بولىستىق قىزمەتى تاعى دا ءۇش جىلعا ۇلعايىپ، ۇزىن سانى 15 جىلعا جەتپەك».

ياعني كەيىنگى جىلدارى تابىلعان وسى قۇجات بويىنشا ابايدىڭ بولىستىق قىزمەتتى ۇزاق جىلدار اتقارعاندىعى عىلىمي تۇردە ناقتىلاندى.

ابايدىڭ ەل العاش بولىستىققا سايلانۋى 1866 جىلدان باستالۋىنا اعاسى قۇدايبەردىنىڭ ەرتە قايتىس بولۋىنىڭ اسەرى مول. سەبەبى  1865 جىلى شىلدە ايىنداعى كەزەكتەن تىس بولىستىق سايلاۋدا كۇشىك توبىقتى بولىسىنا بولىستىققا شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى سايلانادى. ال وعان كانديدات بولىپ اباي بەلگىلەنگەن بولاتىن. وكىنىشكە وراي 1866 جىلى ءساۋىر ايىندا قۇدايبەردى قايتىس بولادى. كانديدات بولىپ سايلانعان ابايعا وسى قىزمەت  جۇكتەلىپ، وسى كەزدە كۇشىك توبىقتى ەلىندە قىزمەتكە كىرىسەدى. بۇل تۋرالى بەيسەنباي بايعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» ەڭبەگىندە ابايدىڭ بولىس رەتىندە 1866 جىلدىڭ 11 ماۋسىمىندا، 13 شىلدەدە، 29 قاراشادا راپورتتارعا قول قويعاندىعى ايتىلادى. شىنىندا دا اباي ومبى قالاسىنا قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتۋ ءۇشىن ارنايى اشىلعان مەكتەپكە كوپشىلىك ورتاسىنان بايمۇسا تاڭىربەردين دەگەن بالانى جىبەرۋ تۋرالى راپورتقا قول قويادى. بۇل دەرەك عىلىمي اينالىمعا ەنگەن. ەكىنشى ءبىر بىزگە ساقتالىپ جەتكەن ارحيۆ دەرەگى: اباي كۇشىك توبىقتى بولىسى رەتىندە «دەلو وب ۋكوچەۆاني كازاحوۆ رودا ۋرۋس-كورجاۋ كۋچۋك  توبۋكلينسكوي ۆولوستي كۋتتۋكباەۆا ي درۋگيح ۆ  بايدجيگيتوۆسكيە ۆولوستي» دەگەن راپورت جازعان. كەلەسى ءبىر بىزگە جەتكەن ارحيۆتىك قۇجات «دەلو وب وتكوچەۆكە كازاشكي كۋزەنوۆوي س سىنوم كۋچۋك-توبىكتينسكوي ۆولوستي» دەپ اتالادى. قازاق ايەلى كۋزەنوۆا جاس بالاسىمەن كۇشىك توبىقتى بولىسىنان ميالى قىستاعىنا كوشكەنى تۋرالى 1866 جىلى 29 قاراشادا اباي بولىس رەتىندە راپورتقا قول قويعان.

تۋراعۇل ەستەلىگىندە: «مەنىڭ اكەم جاسىندا قۇدايبەردى دەگەن اعاسىنا كانديداتتىققا ءبىر سايلانعان ەكەن، قۇدايبەردى ولگەن سوڭ اراز جازىپ، جاسى تولىمسىز دەپ كورسەتىپ، ءتۇسىپ قالعان ەكەن»، - دەيدى.

اباي 1872-1874 جىلدارى كۇشىك توبىقتى بولىسىنا ەكىنشى رەت بولىس بولادى. بۇل تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندەگىقۇجاتتاردا بۇعىلى ەلىنىڭ سەنىم ءبىلدىرىپ، ءسوزىن ۇستاتقان وكىلى سمان بەگىمبەتوۆتىڭ سەمەي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ جەر مەجەلەۋ (ولشەۋ) بولىمىنە 1907 جىلى 23 اقپاندا جازىلعان ارىزىندا ابايدىڭ كۇشىك توبىقتى ەلىنە بولىس بولعانى كورسەتىلگەن.

1876-1878 جىلدارى – ابايدىڭ قوڭىر - كوكشە ەلىنە بولىس بولىپ سايلانادى. ابايدىڭ بۇل جولى بولىس بولۋىنىڭ ەرەكشە سەبەبى بولادى. ەستەلىكتەردە ايتىلعانداي قوڭىر كوكشە بولىسى باسىندا ون ءبىر ستارشىن ەل كىرگەن ەكەن. ونىڭ ءتورت ستارشىنى كوكشە، ەكى ستارشىنى جوكەڭ، ءتورت ستارشىنى ماماي، ءبىر ستارشىنى مىرزا رۋلارى ەدى. كەيىننەن وعان ءبىر ستارشىن جىگىتەك، ءبىر ستارشىن بوكەنشى قوسىلىپ ون ءۇش ستارشىن بولادى. ءار رۋدان قوسىلعان بولىستىق ىشىندە ءتۇرلى تالاس-تارتىستار دا شىعىپ، ۇرلىق، بارىمتا كوبەيىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ارىز-شاعىمدار دا كوپ بولىپ، ەلدىڭ بەرەكەسى كەتە باستاپتى. ەندى ولارعا بولىس سايلاماق بولعاندا تالاس-تارتىستىڭ كوپ بولاتىنىن سەزگەندىكتەن «سىرتتان بولىس قويۋ كەرەك، ياعني وياز بەن جاندارالدىڭ ءوز ۇيعارۋىمەن قويىلسىن» دەگەن شەشىمگە كەلەدى. جانە دە ەلدى دۇرىس جولعا سالاتىن ءادىل مىقتى ادام بولسىن دەسەدى. ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ ەستەلىگىندە ايتىلعانداي: «سول كوڭىركوكشە بولىسىنا وياز بەن جاندارالدىڭ لايىقتى دەپ تاپقان ادامى اباي بولادى. سايلاۋسىز «نازناچەنيە» ۇيعارۋىمەن بولىستىققا  اباي سايلانادى.

اباي بولىستىققا سايلانعان سوڭ وزىنە كانديدات قىلىپ ۋاندىق الاتاي بالاسىن سايلايدى. سەبەبى ابايدىڭ ەل باسقارۋ جولىندا وزىنە ناقتى جاردەمى تيەر، تىلەگى ءبىر كومەكشى بولار ادامداردى توڭىرەگىنە جيناۋدى قولعا الادى. وسى باعىتتا تاپقانى، نەگىزگى نيەت بولعان ەسپاي، جارىلعاپ، قاراكۇشىك بالتاي جانە دە باسقا اتالاردان قۇرالعان ءتورت بولىس كوكشە ەلى ەدى. بۇل كەزدە ەسپايدىڭ، جالپى كوكشەنىڭ بۇرىنعى باسشىسىنىڭ ءبىرى قاراتاي ەگدە تارتىپ، ەل بيلەۋ جۇمىسىنىڭ ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى ۋاندىق الاتاي بالاسىنا بەرگەن ەكەن. وسى ۋاندىقتى اباي كانديداتتىققا الىپ، كەڭسەسىن، ءتىلماشىن، ستراجنيك، اتشابارىن سوندا ورنالاستىرادى.

كوڭىر كوكشەدەگى بولىستىق كەزەڭى اباي ءومىر جولىندا ەرەكشە ورىن قالدىرعانى ايقىن. ەل باسقارۋ ءىسىنىڭ اۋىرتپاشىلىعى پەن اۋرەشىلىكتى كوپ كورەدى. تەك قوڭىر - كوكشە بولىستىعىنىڭ ىشىندەگى عانا ەمەس جالپى ەل اراسىنداعى سان الۋان وقيعالار ابايعا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. ەلىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىن، مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعى جايىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن ۇنەمى نازارىنا الىپ وتىردى. ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندەگى حالىق تۇرمىسىنىڭ ءمان-شايىنا بارۋدا وسى ەل تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسۋىندا جاتقاندىقتان دا بولار.

ابايدىڭ بولىس ۋپراۆيتەلى رەتىندە قول قويىپ جىبەرىپ وتىراتىن قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى دە بولىستىقتىڭ جاي-كۇيىن باياندايتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر ەدى. وسى ستاتيستيكالىق ەسەپتىڭ وزىنەن اباي باسقارعان بولىستىقتىڭ جاي كۇيىن تەرەڭ اڭعارۋعا بولادى. «1876 جىلدىڭ اياعىندا بولىستا 4163 ەركەك، 3393 ايەل بولدى. قىستايتىن جەرلەر سانى – 1004, ونىڭ 469 –ى تاستان، كىرپىشتەن قالانعان قىستاۋلاردا، 535-ءى كيىز ۇيدە قىستايدى. بولىستا 900 تۇيە، 4500 جىلقى، 1350 ءىرى قارا مال، 30150 قوي-ەشكى بولدى. 19 شاڭىراق ەگىن شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. سۋارۋ جۇيەسى مۇقىر، تاقىر وزەندەرىنە سالىندى، ءبىر سۋ ديىرمەن بولدى»،- دەگىنگەن.

جالپى سايلاۋ ارقىلى ەمەس، ارنايى بۇيرىقپەن تاعايىندالعان ابايدىڭ قىزمەتىنە سەمەي اسكەري-گۋبەرناتورى جوعارى باعا بەرگەن. وزگە سايلانعان بولىستارعا بەرىلمەيتىن ەڭبەكاقىنىڭ تەك ابايعا بەرىلۋىنىڭ دە، قىزمەتىن جاقسى اتقارعان ادامدار قاتارىندا ناگرادتالۋ سەبەبى دە وسىندا جاتىر. ياعني بولىستاردىڭ ىشىندە اباي عانا 300 سوم ەڭبەك اقى الىپ وتىرعان. بۇرىن سوتتى بولماعانى، ناگرادا الماعانى ەسكەرىلە وتىرا، اباي 1876 جىلى 25 قازاندا بولىستىق مىندەتىن ءمىنسىز اتقارىپ، تاپسىرىلعان جۇمىستاردى مەرزىمىمەن تياناقتى ورىنداپ وتىرعاندىعى ءۇشىن گەنەرال كازناكوۆتىڭ قول قويۋمەن №2314 كۋالىك بەرىلىپ،  3 رازريادتى شاپانمەن (كافتان) ناگرادتالادى.

ابايدىڭ 1876-1878 جىلدار ارالىعىندا بولىس بولعان كەزىندەگى قول قويعان كەلەسى ءبىر بىزگە جەتكەن ارحيۆ دەرەكتەرىنىڭ ءبىرى وسى 1876 جىلى 6 جەلتوقساندا وزگە دە بولىستارمەن بىرگە قوڭىر-كوكشە ەلىنىڭ باسشىسى رەتىندە قول قويعان ۇندەۋ ەدى. ورىس-تۇرىك سوعىسىنا بايلانىستى قازاق ەلىن پاتشا ۇكىمەتىنە قارجىلاي كومەك بەرۋگە، مورالدىق جاعىنان قولداۋ كورسەتۋگە سەمەي ۋەزى بولىستارى ۇندەۋ جازادى. مىنە بىزگە ساقتالىپ جەتكەن اباي قول قويعان قۇجاتتاردىڭ ءبىرى وسى ەدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي ابايدىڭ تۋعان حالقى ءۇشىن جانتالاسىپ ەڭبەك ەتۋى ءوز ەلىنىڭ باسقا ماقسات كوزدەگەن جەكەلەگەن ادامدارىنا جاقپاي دا جاتادى. ادىلدىك پەن ادالدىقتى تەمىرقازىق ەتىپ ۇستانىپ، ومىرلىك قاعيداسىنا اينالدىرعان ابايدىڭ ەل باسقارۋداعى ىسىنە جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە دەيتىندەي جاعدايلار دا وسى جىلدارى بەلەڭ الادى. ۇزىكباي بورىباەۆتىڭ اتىنان جازىلعان ارىز بويىنشا ابايدىڭ بولىستىق قىزمەتىن تەكسەرۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلەدى. ايتسە دە تەكسەرىس ناتيجەسىندە ابايدىڭ بولىستىق قىزمەتىن اسىرا پايدالانباعانى، ەشكىمگە زورلىق-زومبىلىق، قىسىم جاساماعانى، پارا الماعانى دالەلدەنىپ، ونىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىزدىڭ جالعان ەكەنى تەرگەۋشى تاراپىنان دالەلدەنەدى. ايتسە دە وعان بورىباەۆ كەلىسپەي قايتا شاعىمدانىپ، سەمەيدەگى ۋەزد ناچالنيگىنە، اسكەري-گۋبەرناتورعا ارىز جازادى. جالپى ۇزاققا سوزىلعان وسى تەكسەرىس بارىسىندا 600 دەي ادامنان سۇراق-جاۋاپ الىنىپ، ارىزدا كورسەتىلگەن جايلار جان-جاقتى قاراستىرىلادى. ارىزعا ابايدىڭ حالىقارالىق دارەجەدەگى ۇلتتاردىڭ بەرەكە-بىرلىگىن، ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاپ، ءارى تارتىپكە شاقىرىپ، ۇندەۋگە قول قويۋى سەبەبى دە بولعانداي. وسى ۇندەۋ سالدارى ارىزدا ساياسي مانگە ۇلاسىپ كەتەدى. سولداتقا كەتىپ بارا جاتقان اسكەريلەرگە اباي زاڭسىز مال، اقشا بەردى دەپ پالە جابىلادى. ايتسە دە ۇزاق جىلدارداعى تەكسەرىستەر بارىسىندا كانتسەلاريا مەڭگەرۋشىسى لوسوۆسكي باتىس-ءسىبىر گەنەرال – گۋبەرناتورى الدىندا دا بايانداما جاساپ، جالپى ابايدىڭ اق ەكەندىگىن ۇنەمى دالەلدەپ وتىرعان. ايتسە دە وسى كەزدەردەگى ارىزقۇمارلىق، كورە الماۋشىلىق، بەتالدى پالە جابۋ سياقتى ەل ىشىندەگى كەرەعار ىستەر ابايعا قاتتى اسەر ەتەدى. بىراق بۇلاردىڭ ءبارى ابايدى شىڭداي تۇسكەندىگى ايقىن. بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا سەمەي قالاسىنداعى ساناق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان ابايدىڭ وزگە  دە قوعامدىق جۇمىستارمەن جان-جاقتى اينالىسقانىن كورە الامىز. 1885جىلى شار بويىنداعى قارامولا سەزىندە بيلەر تالقىلاۋىنان وتكەن، 74 باپتان تۇراتىن زاڭ ەرەجەلەرىن جاساۋعا بارىنشا ات سالىسادى. قازاقتارعا ارنالىپ ابايدىڭ باسشىلىعىمەن جاسالعان وسى زاڭ ەرەجەسى 1886 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىمەن قازان قالاسىندا جارىق كورەدى. سەمەي قالاسىنا كەلگەن س.س.گروسس، ا.ا.لەونتەۆ، ن.ي.دولگوپولوۆ، پ.د.لوبانوۆسكي، ا.بلەك، ن.يا.كونشين سياقتى وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن جاقىن ارالاسىپ عانا قويماي، ولارمەن ءتۇرلى قوعامدىق ىستەردى بىرگە اتقارىپ، ەل تاريحى مەن سالت-داستۇرىنە قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ ساقتالۋىنا زور ەڭبەك ەتەدى.

اباي 1893 جىلى قايتا مۇقىر ەلىنە 3 جىلعا بولىستىققا سايلانادى. بۇل تۋرالى جاڭادان تابىلعان قۇجاتتاردىڭ ناقتى دالەل بولعاندىعى جوعارىدا ايتىلدى.

قورىتا ايتقاندا ا.قۇنانباەۆتىڭ ۇزاق جىلدار بويى ەل باسقارۋ ىسىمەن اينالىسادى.

بولىستىق قىزمەتتەردى اتقارۋ اباي ءومىر جولىنداعى ەلەۋلى ءبىر كەزەڭدەردەن تۇرعاندىعىن ارحيۆ قۇجاتتارى مەن ەستەلىكتەردەن كورە الامىز. ابايدىڭ بولىستىق قىزمەتتى تاڭداۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. م.و.اۋەزوۆ سوزىمەن ايتساق: «1897 جىلعا شەيىن اباي ەل ءسوزى مەن ەل جۇمىسىنان شىعا الماي قويعاندا، كوبىنەسە ءادىل بيلىكپەن تىنىشتىق ورناتىپ، تىم بولماسا داۋ-شاردى توقتاتارمىن دەگەن ۇمىتتە بولعان».

اقىن ءوزى دە:

بولدى دا پارتيا،

ەل ءىشى جارىلدى.

اۋرەمىن مەن تىيا

داۋىڭ مەن شارىڭدى.

ادىلدىك پەن اقيقات نەگىزگى ۇستانىمى بولعان ابايدىڭ تۋعان حالقىنىڭ جاعىمسىز، كەرەعار كەيبىر مىنەزدەرىن، ۇنامسىز قىلىقتارىن تەك ادەبي مۇراسى، ولەڭ الەمى، اقىل-ويىمەن عانا ەمەس، ەل باسقارۋ ارقىلى ءتۇزۋ جولعا سالۋدى ماقسات تۇتقاندىعى ايقىن.

تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،

ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ،-

دەۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا. «بولىس بولدىم مىنەكەي، بار مالىمدى شىعىنداپ» دەپ بولىستىق جولدى اششى ازىلمەن سىنعا الاتىنى دا بار.

اۋباكىر جاندوس ماعازبەكۇلى،
ف.ع.ك.، دوتسەنت، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى

Abai.kz