قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى كوتەرىلگەندە «ايتا-ايتا التايدى، جامال اپاي قارتايدى» تىركەسى ساناعا ەرىكسىز ورالا كەتەدى. بۇل – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا اتقارىلعان ىستەردىڭ وڭ ناتيجەلى بولماۋىنان تۋىنداعان كۇرسىنىس. قانىمىز بەن جانىمىز قازاق بولا تۇرا تۋعان ءتىلدىڭ ماسەلەسىن جالاۋلاتا بەرگەن دە ءبىر جاعىنان ۇيات. بىراق «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەمەكشى، سوڭعى كەزدە قازاق اتى-جوندەرىنىڭ ساۋاتسىز جازىلۋى جامباسىما ايازداي باتىپ ءجۇر. داۋعا اينالىپ جۇرگەن ءبىراز ماسەلەلەردى جەتپىس جىلدىق بوداندىقتىڭ كەسىرى دەپ سىلتەي سالۋىمىز دا ءجون. بىراق قاشانعى وزگەنىڭ سويىلىن سوعا بەرەمىز؟ تەگىمىزدىڭ، اكەمىزدىڭ، ءوزىمىزدىڭ اتى-جوندەرىمىزدى دۇرىس، ساۋاتتى جازىلۋىن تالاپ ەتۋدى قولعا الاتىن ءساتتى قازىر پايدالانباساق، ەرتەڭ كەش بولىپ كەتۋى مۇمكىن.

1992 جىلى ەلباسى «ۇلتتىق داستۇرگە بايلانىستى تەگىن وزگەرتۋ تۋرالى» جارلىعىن قابىلداعان بولاتىن. بۇل زاڭ ۇلتى قازاقتاردىڭ سول جەتپىس جىلعى ارمانىن ورىنداۋعا ءسال بولسا دا جول اشتى. وعان قوسا مەملەكەت باسشىسىنىڭ 1996 جىلعى №2923 جارلىعىندا «ۇلتى قازاق ازاماتتار وزدەرىنىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىنىڭ جازىلۋىن قازاق تىلىنە ءتان ەمەس اففيكستى الىپ تاستاي وتىرىپ جانە اكەسىنىڭ اتىن جازعان كەزدە ازاماتتىڭ جىنىسىنا قاراي «ۇلى» نەمەسە «قىزى» سوزدەرى قوسىلىپ بىرگە جازىلادى» دەپ كورسەتىلدى. سودان بەرى ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ازاماتتارى وزدەرىنىڭ اتى-جوندەرىن دۇرىس جازۋ جولىندا ءساتتى قادام جاساپ كەلەدى. دەگەنمەن تاۋەلسىزدىك الىنعانعا دەيىن نەمەسە ودان كەيىنگى جىلدارى تاڭبالانعان قۇجاتتارداعى ورەسكەل قاتەلىكتەر بۇگىنگى كۇنى كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ، تالايدىڭ ساناسىن ۋلاپ ءجۇر.

ونىڭ دەنى ءباسپاسوز بەتتەرىندە، بولماسا كوپكە ۇسىنىلعان جارناما ماتىندەرىندە ورىن الۋدا. وسى تۇرعىدا جىل سايىن جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسكەندەردىڭ ءتىزىمى شىعاتىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ تامىز ايىنىڭ سانىن نازارعا الساق. سونداعى گرانت يەگەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىنىڭ ارتۇرلىلىگىنە قايران قالامىن. مىسالى، ءمولدىر دەگەن قازاقتىڭ ءاپ-ادەمى تۇنىق ەسىمى «مولدير، مولدەر، مولدىر» دەپ لايلانىپ جاتسا، اياگوز ەسىمى «اياگوز، اياگۋز، اياكوز» دەپ قۇبىجىققا اينالىپ كەتكەن. تىپتەن ورىسشالاعاندا ايتۋعا اۋىز ۇيالاتىن ەسىمدەر قاتارى دا بار.

الىسقا بارماي-اق ءوزىمىزدىڭ قالا كوشەلەرىندەگى جارنامالاردا ادام اتى-جوندەرىنىڭ جازىلۋىنان كەتكەن ورەسكەل قاتەلىكتەردى تالقىلاساق. وتكەن جىلى تالدىقورعان قالاسىنا قاراستى مەكتەپتەردەگى ۇزدىك ۇستازدارىنىڭ سۋرەتى مەن ولار جايلى قىسقاشا انىقتاماسى بيلبوردتارعا جارنامالانعان ەدى. سونداعى وقىتۋشىلاردىڭ اتى-جوندەرىنىڭ جازىلۋىنا ءتىلىم كۇرمەلىپ قالدى. تاپ ءبىر جارناما تاقتايشاسىندا بەينەلەنگەن ۇستاز كىنالىدەي وعان دا ءبىر الا كوزبەن قاراپ العانىم راس. تاعى دا مىسال كەلتىرەيىن. «تۋكتيباەۆا اينۋر ورمانبەكوۆنا. №14 ورتا مەكتەپ-گيمنازياسى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى» (راقىشەۆ پەن الدابەرگەنوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا) نەمەسە «كارانەەۆا اينۋر دجۋماگاجاەۆنا. ب.جولبارىسۇلى اتىنداعى №18 مەكتەپ-ليتسەيى اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ ۇستازى» (شەۆچەنكو مەن ع.ورمانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا). ال ەندى جاس بۋىندى تۋعان ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇعىندىراتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمىنىڭ اتى-ءجونى بىلاي جازىلعان: «ەديلحانوۆا كۋلزيرا اميرحانوۆنا» (راقىشەۆ پەن الدابەرگەنوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا).

قالا تۇرعىندارىنىڭ نازارىنا جاريالانعان بۇل وقىتۋشىلار قاۋىمى شىنىمەن ءوز مامانىنىڭ ۇزدىگى بولار، مەنىڭ وعان ەش قارسىلىعىم جوق. اتى-جوندەرىنىڭ دە ساۋاتسىز جازىلىپ كەتكەنىنەن ولار دا بەيحابار بولار. ديزاينىن ارلەپ-جاسايتىن مامان قولىنا تاپسىرىلعان جازۋ مەن سۋرەتتى اينىتپاي قاعازعا سول كۇيىنشە تۇسىرەتىنى بەلگىلى. ال جارنامانى باسپاعا ازىرلەگەندەر، بولماسا بۇل جارناماعا تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن ۇيىم نەگە بۇل ولقىلىقتىڭ الدىن الماعان؟ ولار قايدا قاراعان؟ ورەسكەل قاتەلىك تالدىقورعان قالاسىنىڭ عانا ەمەس، الماتى وبلىسىنىڭ ۇياتى بولىپ تۇرعانى ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كىرمەگەنى مە؟

قازىر بۇل جارنامالار الىنىپ، ورنىنا باسقا جارنامالىق ماتىندەر ىلىنگەن. الىنىپ تاستالعان سوڭ قالالىق ءبىلىم بولىمىنە حابارلاسىپ، ءمان-جايدى ءبىلۋدى ءجون سانامادىم. بىراق ءبىلىم بولىمىندە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قىزمەتكەردەن شەت جاعاسىن سۇراستىرعانىمدا «ۇستازداردىڭ انىقتاماسىن ىزدەگەندە ونىڭ جەكە كۋالىكتە بەرىلگەن اتى-جونىمەن ىزدەيدى. سوعان سايكەس بولماسا، ۇستاز جايلى مالىمەت شىقپاي، بىرىزدىلىك بولماي قالادى» دەگەن. قوش دەلىك، ول دا تۇسىنىكتى. قاجەت قۇجاتتارىنا «وزدەرىنە ۇنايتىن» اتى-جوندەرىن تولتىرا بەرسىن. ال حالىقتىڭ كوزايىمىنا شىعاتىن جوعارىدا ايتىلعان جارنامالارداعىداي، بولماسا گازەت-جۋرنال بەتتەرىن ساۋاتسىزداندىرۋ دۇرىس پا؟

شيرەك عاسىردان بەرى حالىقتىڭ كوزى مەن قۇلاعىنا اينالعان گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە دە مۇنداي ورەسكەلدىكتەر كوپ. ءوزىم ەڭبەك ەتەتىن گازەت قابىرعاسىنا ءتۇرلى سالادا قىزمەت ەتەتىن ماماندار ءجيى ماقالالارىن الىپ كەلەدى. سوندا ءبىر بايقاعانىم، سولاردىڭ اراسىنداعى بىردە-بىرەۋى ءوز ەسىمىن ساۋاتتى جازىپ اكەلمەيدى. «مىناۋ بولمايدى» دەپ شيمايلاپ تۇزەتە باستاسام، «پو پاسپورتۋ جازىلعان عوي، سولاي بولۋى كەرەك» دەپ مەنى رەسمي ورىنداردا قىزمەت ەتەتىن مامانداي كورگەنى ازداي، كوزبەن جەپ كەتەتىندەرى بار. كەي-كەزدە اشۋعا بۋلىعىپ «ءسىز حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا تۇرعان جوقسىز. بۇل – رەداكتسيا. قازاق تىلىندە ماقالا بەرگەن سوڭ سايكەسىنشە اتى-ءجونىڭىز دە سول تىلدە بولادى» دەپ زەكىپ تاستاپ، ءوز ايتقانىمدى جاسايمىن. كەيدە جوعارىدان تۇسكەن بۇيرىقتارعا امال جوق كوندىگىپ، «بارماق باستى، كوز قىستىعا» اينالىپ كەتەتىنىم دە بار. ورەسكەل قاتەلىكتەرمەن ارپالىسىپ جاتقانىمدا ارىپتەستەرىمنىڭ دەنى اتى-ءجوننىڭ تەك سول قاتىپ قالعان تولقۇجات بويىنشا، ياعني زاڭ تۇرعىسىندا جازىلۋ كەرەك دەپ مەنىڭ تالابىمدى اياق استى ەتەدى.

ءيا، دۇرىس. ءبارى دە زاڭ بويىنشا بولۋى كەرەك. جالعىزدىڭ ءۇنىن ەشكىم ەستىمەسە دە شىعارىپ، زاڭعا قارسى ەرەۋىلدەپ وتىرمىن. كوپشىلىگىمىزدىڭ قۇجاتتارىمىز ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن تولتىرىلعانى راس. كەز كەلگەن رەسمي ورىنداردا قاتە بولسا دا راسىمدەلۋى بويىنشا ايتىلىپ، وقىلادى دا.  كوزىن اشقاننان باستاپ تىڭداي-تىڭداي، ءتىپتى قاتە جازىلۋدان ايتۋعا اۋىز بارمايتىن، ماسقارا كۇيگە تۇسكەن اتى-ءجوننىڭ وزىنە دە قۇلاعىمىز ۇيرەنەدى. كوپ جەرلەردە قۇجات بويىنشا تولتىرىلعان نۇسقانى سۇرايدى. ال زاڭ، وكىنىشكە وراي، قاتە جاعىندا. سوندىقتان وسىنداي قاتە قۇجاتتار ارقىلى اتى-ءجون تۋرالى قاتە پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنا رەسمي تۇردە جول بەرىلىپ وتىر.

ال مەنىڭ قوزعاپ وتىرعان ماسەلەم سول «داۋدىڭ باسىندا قالعان دايرابايدىڭ كوك سيىرى»... مەيلى، زاڭعا باعىنىپ اتى-ءجونىمىزدى رەسمي ورىنداردا قۇجاتتارىمىزدى رەتتەپ سول تىلدە جازا بەرەيىك. ال باسقا جەرلەردە ءتىلدى تيتتەي بولسا دا نەگە قۇرمەتتەمەسكە؟ ماعىناسى تەرەڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى ادام تانىماستاي وزگەرىپ بارا جاتقاندا ءوزىمىزدىڭ شىققان تەگىمىزدى ۇمىتۋعا شاق قالدىق. مىسالى، قازاقتىڭ ءومىر جاسى ۇزاق، عۇمىرلى بولسىن دەپ قويىلاتىن «ءومىرتاي، ومىرقۇل، ومىربەك، ومىرعالي» اتتى ءماندى ەسىمدەرىنىڭ «ۋميرتاي، ۋميركۋل، ۋميربەك، ۋميرگالي» دەگەن ورىسشا نۇسقالارىن ەستىگەندە شالقادان قۇلاي جازدادىم. حالقىمىز ءومىر سىيلاپ وتىرسا، ورىس ءتىلى ولاردى «ءولتىرىپ» (اۋدارعاندا «ۋمير» بولسا، ورىستىڭ «ۋمەر» دەگەنى «ءولدى» دەگەنىنە سايكەس كەلەدى) جاتىر ەكەن.

ايتا بەرسەك مىسال كوپ. قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىعاننىڭ كەبى ەمەس، قانى شەلەكتەپ توگىلگەن اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعىنا دەگەن قۇرمەت، ءتىلى كوركەم قازاق ءتىلىن ۇسقىنسىزداندىرىپ الماۋ دەپ ويلايمىن. ورىس ءتىلىنىڭ شىلاۋىنان شىعا الماي، قازاق تىلىندەگى ءتول بولمىسىنا جاقىنداتا الماي، قازاق ەسىمدەرىنىڭ يت سىلەكپەسىن شىعارىپ جۇرگەنىمىز ۇلتتىڭ تاڭباسىنا تۇسكەن ۇياتى عانا ەمەس، الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تاڭبالانعان سوردىڭ بەلگىسى. ءوز مۇددەمىزدى وزگەنىڭ تابانىنا سالىپ بەرىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورلاپ جاتىرمىز. قۇلدىق پسيحولوگياعا ءتان وسىنداي جات ەلەمەنتتەردەن ارىلاتىن كەز الدەقاشان جەتتى.

سوندىقتان قر ادىلەت مينيسترلىگى بەلگىلى عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن نەمەسە وسىدان ون جىل بۇرىن جارىق كورگەن، بۇرىن-سوڭدى جينالماعان قازاقتىڭ 40 مىڭعا جۋىق ەسىمى تىركەلگەن ا.سماعۇلوۆتىڭ «قازاق ەسىمدەرى (ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق)» سوزدىگىن باسشىلىققا الىپ، قازاق ەسىمدەرىنىڭ سوزدىگىن دايىنداسا ەكەن. بىزدە ازاماتتاردى قۇقىقتىق تۇرعىدان، ۇلتتىق ەسىمدەردىڭ تىلدىك تابيعاتى مەن جازىلۋ ەرەجەلەرى تۋرالى دۇرىس باعىت بەرەتىن رەسمي قۇجات بولماي وتىر.  وسى تۇرعىدا مامانداردان ارنايى كوميسسيانىڭ تالقىلاۋىنان وتكىزىلگەننەن كەيىن رەسمي تۇردە بەكىتسە. ال قۇجات تولتىرار كەزدە وسى سوزدىك باسشىلىققا الىنسا دەيمىن. سوندا جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءمولدىر ەسىمىنىڭ ون شاقتى جازىلۋى بولمايتىن ەدى.

ءتۇيىن

ادام اتتارى اركىمنىڭ جەكە يەلەگى ەمەس، ول زاماندار بويى ۇلتتىق سانادا جاڭعىرىپ، ۇلتتىڭ بار قاسيەتىن بويىنا سىڭىرگەن ۇلى مۇرا. قازاق ەسىمدەرى – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تولقۇجاتى. ونى وزگە تىلگە اۋدارىپ، ءتول بولمىسىنان الشاقتاتار بولساق، ول وسى ءبىر ۇلى قاسيەتىنەن ايىرىلادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ەسىمدەرى قازىرگى تاڭدا مادەني مۇرا رەتىندە قورعاۋعا الىنۋى كەرەك. رۋحاني جاڭعىرۋدى وسى ءوز اتى-جوندەرىمىزدەن باستاساق، ايدارىمىزدان جەل ەسەر ەدى. وكىنىشكە وراي، ءيا، تاعى دا وكىنىشكە وراي، تولقۇجاتتارىمىزدا ورىسشالانعان اتى-جوندەرىمىز شىنايى، بىراق ناقتى قازاقشا اتى-جوندەرىمىز ولگەن سوڭ مولالارىمىزدا عانا جازىلىپ ءجۇر. پالەنشەۇلى پالەنشە. سەنبەسەڭىز، بىزدەگى زيراتتاردى ارالاپ كورىڭىز...

زەينەگۇل جۇمابەك

Abai.kz