كوكتەمنىڭ باسى – ناۋرىز دا، اياعى – مامىر دا ايتۋلى كۇندەرگە، مەرەكەگە، قۋانىشقا تولى. سولاردىڭ سوڭعىسى، بىراق قايعىسى مەن قاسىرەتى مول تاعى ءبىر ەرەكشە كۇن – جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. وسى اتاۋلى كۇننىڭ قارساڭىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى عاريفوللا انەس مىرزانىڭ "انا ءتىلى" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

 «انا ءتىلى»: رەداكتسيامىزعا قوش كەلدىڭىز!. ءبىزدىڭ گازەت، ۇجىمىمىز وزىڭىزگە ىستىق شىعار؟

عاريفوللا انەس: ءار پەندەنىڭ ءومىرى وزىندىك بەلەس، بيىكتىكتەردەن تۇرسا، مەن ءۇشىن «انا تىلىندە» تەر توككەن ءۇش جىلىم شىڭعا شىققان، تىرلىگىمدى كۇرت وزگەرتكەن، شۋاقتى ساتتەرىمەن جادىمدا جاتتالعان بەرەكەلى جىلدار بولدى. 1990 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ بەل ورتاسىندا باس رەداكتورىمىز جارىلقاپ بەيسەنباەۆ ء(الى ەسىمدە، اعامىز سىنعان قولىن موينىنا اسىپ جۇرگەن سول كەزدە), ونىڭ ورىنباسارى باقىت ساربالاەۆ، جاۋاپتى حاتشىمىز ەرتاي ايعاليەۆ تورتەۋمىز قازىرگى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ اكت زالىندا گازەتتىڭ العاشقى سانىن دايىنداپ ەدىك... مەن وسى ينستيتۋتتىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى بولاتىنمىن، ءنومىرى ءبىرىنشى بۇيرىقپەن «انا تىلىنە» ءتىلتانۋ اتتى ءبولىمنىڭ باسشىسى بولىپ بەكىدىم. وسىلايشا ءۇش باسشى، ءبىر قوسشى 10 مىڭ دانامەن ناۋرىز كۇنى العاشقى قارلىعاش سانىمىزدى ۇشىردىق. ابىرويسىز بولعان جوقپىز، اراعا ازعانتاي ۋاقىت سالىپ «انا ءتىلى» گازەتى 107 مىڭ تارالىممەن قولدان-قولعا تيمەي كەتتى. ەلىمىزدىڭ قيىر شەتىندەگى اۋىلداردا مۇعالىمدەردىڭ «انا تىلىندە» جارقىراي شىققان تىڭ ماقالالاردى وقۋلىقشا پايدالانىپ جۇرگەنىن ءتۇرلى ءىسساپارلاردا كوزىمىزبەن كوردىك.

ارينە، ول كەزدىڭ اتى دا، زاتى دا بولەك ەدى عوي. جىلىمىق جىلدار، ايتىستى-تارتىستى جيىندار، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى شاعى، قايىرشىعا بەرگىسىز قايىرلى كەزدەر... وسىلايشا ءۇش جىلدىق جۋرناليستىكتىڭ جوعارى مەكتەبىنەن وتكەن سوڭ ورنىمدى بەلگىلى اقىن، وقىعان-توقىعانى مول بايبوتا قوشىم-نوعايعا تابىستادىم. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قوعامدىق بىرلەستىك قۇرىپ، باسپاگەرلىككە اۋىستىم. ول دا ءبىر زامان تالابى-تۇعىن. ويتكەنى ەكى دۇنيەدە قىزىق كورمەگەن الاش ارىستارىن قايتادان حالقىمەن قاۋىشتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋعان ەدى.

«انا ءتىلى»: ەندى سول قاسىرەتتى جىلدارعا قاتىستى تىڭ دەرەك، كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەر تۋرالى ويلارىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز.

عاريفوللا انەس: ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى اياۋلى احاڭنىڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءبىر ءسوزى قاشان دا جادىمنان كەتپەيدى: «قازاق – جوقشى. ءبىز جوعىن ىزدەگەن حالىقپىز». بۇل تانىمى تەرەڭدە جاتقان ويلى ءسوزدى سان ساققا جۇگىرتىپ، سان ءتۇرلى تالداۋعا بولادى. وسى ۇعىم-تۇسىنىك بىزگە وتكەنىمىزگە ۇڭىلۋگە، بۇگىنگىنى باجايلاۋعا، بولاشاقتى بولجامداۋعا كىلت بولا الادى. ۇلتىمىزعا قاتىستى قانداي ماسەلەنى كوتەرسەڭىز دە ايتىلماعان شىندىعى باستان اسادى، نەبىر قاراما-قايشى، كەرەعارلىققا تاپ بولاسىز. وسكەن، وركەندى ەلدىڭ شەجىرە جادى مىڭداعان جىلداردى ساناعا سىيعىزسا، بىزدە ءبارى «اقتاڭداق»، تياناعى جوق داۋلى ماسەلە، بارىنىڭ، نارىنىڭ وزىنە باعا بەرۋشى قانداستارىمىز وقپانانىڭ ەكى جاعىنا ءبولىنىپ الىپ، «مەنىكى عانا دۇرىس» دەگەن كەۋدەمسوقتىقتان  ارىلار ەمەس. تامىرى تەرەڭگە كەتكەن، اتا تاريحتىڭ قويناۋىنداعى قۇپيالاردى اشۋىمىز قاجەت-اق، ايتسەدە كۇنى كەشە تۋىنداعان، تىپتەن بۇگىن زاردابىن تيگىزىپ وتىرعان، ەرتەڭىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن ماسەلەلەردى اشىق تالقىعا سالماي، قوعامنىڭ جوعى، قازاقتىڭ جوعى تۇگەندەلمەسى حاق.

مەن 17 رەت (!) اتوم جارىلىسىن باسىمنان كەشكەن، كىشكەنتاي عانا ازعىر دەگەن (1930 جىلدارى اۋدان ورتالىعى بولعان) پوليگون-اۋىلدا وسكەن قازاقپىن. اكەم 44-اق جىل عۇمىر كەشتى، ءىنىمنىڭ ءولىمى جۇمباق، قارىنداسىم ومىرلىك مۇگەدەك. بۇل – ارينە، مەنىڭ تراگەديام، مەنىڭ باسىمداعى جاعداي عانا. ال شىندىعىندا وسى ايماقتا، الاقانداي جەردەگى بۇرىنعى بالقۇدىق جانە سۇيىندىك اتالعان قوس سوۆحوزدا، ونىڭ بەس-بەستەن ون بولىمشەسىندە (ازعىر، ۇشتاعان، اسان، قوڭىرتەرەك، لاباي، نوعايباي، ەگىندىقۇدىق، ت.ب.) عۇمىر كەشكەن 10 مىڭ ادامنىڭ، بۇگىندە سول جەردەن كوشپەي قاسارىسىپ وتىرعان، ءۇش جاعىنان قىسپاققا العان تاۋبۇيرات، اشۋلۋك، كاپۋستين يار اسكەري پوليگوندارىنىڭ زاردابىن كۇندە تارتىپ، توبەسىنەن زىمىران كۇندە جاۋىپ وتىرعان، نە اۋىز سۋى جوق، نە قاراپايىم تاس جولى جوق، نە گازى جوق نارىن قۇمىنداعى 3.5 مىڭ بەيباقتىڭ تاعدىرى ەمەس پە؟!. بۇل جارالاردى تىرناساڭ، جالاۋلاتىپ-الاۋلاتساڭ، كوپكە، جوعارى جاققا توپىراق شاشقانداي بولاسىڭ. ال ۇندەمەگەننەن نە شىعادى؟!. سوۆەت زامانىندا 70 جىل، ءوز تىزگىنىمىز ءوز قولىمىزعا تيگەندە 30 جىل ۇندەمەي-اق قويالىق، سوندا كىمگە پايدا، كىمگە زيان؟!.

«انا ءتىلى»: ءبارى دۇرىس قوي... بىراق ءبىزدىڭ قالىڭ وقىرمان اشارشىلىق

زۇلماتى، قۋعىن-سۇرگىن ناۋبەتى تۋرالى بىلە تۇسسەك دەيدى.

عاريفوللا انەس: بۇل جەردە باسىن اشىپ الار ءبىر ماسەلە بار. بۇل دۇنيەدە ادىلدىك، اقيقات دەگەن مۇمكىن بار شىعار، ول ارينە ءبىر اللاعا عانا ايان، ال مەن بىلگەندە شىندىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار: جەكە ادامنىڭ، ياكي مەنىڭ شىندىعىم، مۇددەلەستەر شىندىعى، مامان (ماسەلەن، تاريحشى عالىم) شىندىعى، قوعام شىندىعى، بيلىك شىندىعى (ونى كەيدە ساياسات، ىشكى ساياسات، سىرتقى ساياسات دەپ جاتامىز)... ماسەلەنىڭ تورەسى مەن ءتۇيىنى وسىلاردىڭ ۇشتاسۋىندا، ءبىر ارناعا قۇيۋىندا، توعىسۋىندا جاتسا كەرەك.

باسىن اشىپ الار ءبىر ماسەلە – مەن بار-جوعى ءتىلشى-عالىممىن، كاسىبي تاريحشى ەمەسپىن. سوندىقتان مەنىڭ اۋزىمنان شىققان ءسوزدى قوعام ماماننىڭ پىكىرى دەپ قابىلداماۋى ءتيىس. الايدا وتىز جىل وسى سالادا جۇرگەندىكتەن مەنىڭ كوزىم جەتكەن ءبىرشاما شىندىقتار، «اشىلماعان ارالدار» بار. ماسەلەن، كۇنى كەشە ءبىر جازىقسىز اتىلعان ارىستىڭ اتى-جونىنە تاپ بولدىم. قادىلبەكوۆ مەرعالي دەگەن ازامات، ستاليندىك رەپرەسسيا قۇربانى. باياناۋىلدىڭ تۋماسى ەكەن. 1938 جىلى 27 اقپاندا الماتى تۇرمەسىندە 31 (!) جاسىندا اتىلعان. قازىرگى تۇركىستان وبلىسى كەنتاۋ قالاسى ماڭىنداعى مىرعالىمساي قورعاسىن-مىرىش كەن ورنى وسى مەرعاليدىڭ اتىمەن اتالعانىن بىلگەنىمدە بىرنەشە كۇن ەسەڭگىرەپ جۇرگەن جايىم بار. 1928 جىلى 21 جاسىندا ماسكەۋدىڭ تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءبىتىرىپتى. 1937 جىلدىڭ 30 مامىرىندا تۇتقىندالعانعا دەيىن وڭتۇستىك قازاقستان، قاراتاۋ جانە قىرعىزستان جەرىندەگى ونداعان كەن ورنىن تۇڭعىش رەت بارلاپ، اشقان ەكەن. قاراعاندى وبلىسىنداعى قاراعايلى جانە قايراقتى ءتۇستى مەتالل، الماتى وبلىسىنداعى تەكەلى قورعاسىن-مىرىش كەن ورىندارىن العاش بارلاعان. تەحنيكالىق كىتاپتاردى قازاقشاعا اۋدارىپ، تاۋ-كەن ءىسى جونىندە تۇڭعىش تەرمينولوگيالىق سوزدىك تۇزگەن... قازاق ءباسپاسوزىن قالت جىبەرمەيتىن مەنىڭ بىلمەۋ سەبەبىم – وسى كۇنگە دەيىن ول جونىندە اقپاراتقا كەزىكپەپپىن. قانىش اعالارىمىزدىڭ زامانىندا «حالىق جاۋى» بولعاندىقتان اتى اتالماعان شىعار. ال ءبىزدىڭ جازعىشتار، سەنساتسيا قۇمار جازۋشى-جۋرناليستەرىمىز نەگە ءۇنسىز؟ مۇراسى ساقتالعان با؟ ءۇرىم-بۇتاعى بار ما؟ وسىنداي ارماندا كەتكەن ارىستارىمىز جەر استىنا كومىلە بەرمەي، ەڭبەگى مەن ەسىمى اۋىزعا ءىلىنىپ، تاسقا باسىلىپ، حاتقا تۇسسە، ول ۇلتتىڭ ابىرويى ەمەس پە؟!.

بوكەيلىك ەلەۋسىز بۇيرين (بۇيرا ۇلى) دەگەن ءجۋرناليستى، اقىندى ەستۋىڭىز بار شىعار. ونىڭ اتى-ءجونى رۋحاني تاريحىمىزدا 1911 جىلى وردا قالاسىندا قازاق تىلىندە «قازاقستان» (!) دەگەن ايقايلاعان اتپەن تۇڭعىش گازەتىمىزدى شىعارۋىمەن قالدى. وسى ارىس ازاماتتى الماتىعا سىيعىزبادىق: اكادەميا، ارحيۆ، مۋزەيلەرىمىز، ونداعى قازاق باسشىلار «الاششىل» دەپ جۇمىستان قۋدى. مارقۇمنىڭ ەكى قىزى بولعان. جولداسى ەكەۋى كەلىسىمگە كەلىپ، قىزدارىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەكىگە اجىراسقان. ەلدە قالعان قىزى جەتىلىپ، كەيىننەن بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولعان سوڭ مەن «باتىس قازاقستان وبلىسى» ەنتسيكلوپەدياسىنا كىرگىزدىم، بالالى-شاعالى، ۇستامدى، پاراساتتى جان ەدى مارقۇم. ال جاپ-جاس كەزىندە «قازاقستان» دەپ جاھانعا جار سالعان ەلەۋسىز اتامىز 1933 جىلى دۋشانبە قالاسىندا قىزىن قۇشاقتاپ جاتىپ، اشتان قاتتى. ويتكەنى ول جاقتا دا مەملەكەتتىك ارحيۆتە جۇمىس ىستەپ، جان باعىپ جۇرگەن ونىڭ ارتىنان «الاششىل» دەگەن جالالى حات بارىپ، جۇمىستان قۋىلىپ، ناپاقاسىز قالدى. قازىر ءبىز تاجىكستانعا سۇراۋ سالىپ، بەيىتىن ىزدەستىرۋدەمىز... باسقا قولىمىزدان نە كەلەدى؟..

اتاقتى «بەسەۋدىڭ حاتىن» بىلەسىز. ونىڭ اۆتورلارى ستاليندىك قانقاساپتان امان قالدى، ويتكەنى ولار جوعارى باسشىلارىنان كەشىرىم سۇراپ، قاتەلەستىك، جاڭىلدىق دەپ تايقىعان ەدى. زامانى سونداي ەدى، ءتىرى قالۋ ءۇشىن جانتالاس تىرلىك... ولاردى ايىپتاۋعا ەش قۇقىمىز جوق. بىراق وسى حاتتىڭ جازىلۋىنا مۇرىندىق بولعان، جارتى پاتشا گولوششەكينگە قاسقايىپ تۇرىپ كوكەيىندەگى بار ويىن اشىق جازعان قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ەكونوميسى ءازىمباي لەكەروۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اجال قۇشتى. «ارىس» باسپاسى ول تۋرلى كىتاپ شىعاردى، قازىر مارقۇمنىڭ ايسادورا اتتى قىزىنىڭ ازاپ لاگەرىندە بولعان شەشەسى تۋرالى دا جازعاندارىن جاريالاعالى جاتىرمىز.

كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقستانداعى بانك سالاسىندا كوبىنشە وزگە ۇلت وكىلدەرى باسشىلىق جاساعانى امبەگە ايان.  بىز «تورەبەك وسمانوۆ – تۇڭعىش بانكير» دەگەن قازاقشا جانە ورىسشا قوس كىتاپ شىعاردىق. وقىڭىز، كورىڭىز! بۇل كىسىنىڭ ارتىندا ءۇش قىزى قالعان. ولاردىڭ اكەلەرىن اتىپ، شەشەلەرىن الجيرگە ايداعان. ءۇش قىزدى ماسكەۋدەن دە ءارى اسىرىپ، باتىستاعى ءۇش رەسپۋبليكانىڭ ءۇش دەتدومىنا تاپسىرعان. ايتەۋىر قىزىلوردا جاقتاعى اكەلەرىنىڭ ەتى ءتىرى ءبىر قارىنداسى زارلاپ ءجۇرىپ ءبارىن تاۋىپ، بۇلدىرشىندەردىڭ باسىن قوسقان، اسىراعان، ادام قىلعان. زارەما اتتى اپامىز كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ، «ەكى اپايىم قايتىس بولدى. ماعان دا جۇرەككە وتا جاساتۋ كەرەك. بىراق وپەراتسيادان تۇرماي قالسام اتا-انام اتاۋسىز قالادى عوي» دەپ شىرىلداپ ءجۇرىپ، اتالعان كىتاپتاردى شىعاردى، قىزىلوردا قالاسىندا اكەسىنە كوشە اتىن الىپ بەردى، ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتتى...

ارينە، ايتا بەرسە اڭگىمە كوپ. بىراق مەنىڭ جانىم اۋىراتىنى – الىس ساعىمعا اينالعان ارعى تاريحتى ايتپاعاندا كۇنى كەشەگى ءىى-دۇنيەجۇزىلىك قىرعىننىڭ قارالى بەتتەرىن نەگە تولىق اشپايتىنىمىز تۇسىنىكسىز. مەن مامان تاريحشى بولسام ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاندا قۇرىلعان اتتى كاۆالەريانىڭ وكىنىشتى دە قاسىرەتتى تاعدىرىن جازار ەدىم. 3200 اتتى اسكەرگە 3100 قىلىش ارەڭ تاۋىپ بەرگەنى، ولاردى تانكىگە قارسى سالعانى، 3200 ورىمدەي جىگىتتىڭ ءبىر ساعاتتا جەر جاستانعانى – ايتۋعا تۇراتىن اڭگىمە ەمەس پە؟ تاريحىمىزدىڭ قارالى ءبىر بەتى ەمەس پە؟ بولماسا ءبىز ءبىلىمدى دە بىلىكتى تاريحشى، مارقۇم پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ «تۇركىستاندىق اسكەري تۇتقىندار» اتتى اياقتالماي قالعان ەڭبەگىن جارىققا شىعارعالى جاتىرمىز. وندا قورشاۋدا قالىپ، بولماسا جارالانىپ نەمىس تۇتقىنىندا بولعان 1500 قازاق تۋرالى دەرەك بار. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سۋ ىشەرلىگى بولىپ، توزاقتان ءتىرى شىققانىمەن ستاليندىك ازاپتان قۇتىلا المادى، سۇيەكتەرى يتجەككەندە قالدى.

سماعۇل كوشەكباەۆ دەگەن ازاماتتىڭ اتى-ءجونىن ەستۋىڭىز بار ما؟ ءبىز رۋلاس، جاقىن تۋىس بولىپ كەلەمىز. مارقۇم سوعىسقا الىنىپ، قان مايداندا وپات بولدى. ول اعامىز بۇگىنگى دۇرىلدەگەن قۇرمانعازى وركەسترىن قۇرعان بولاتىن، بوكەيلىك بارشا كۇيشىلەردى، ونىڭ ىشىندە الىستاعى استارحاننان دينا انامىزدى تۇيەمەن الماتىعا جەتكىزگەن. ارينە، ول «حالىق جاۋى» ەمەس، دەسەك تە بۇگىنگى اقپاراتتىق قوقىس جاشىگىنە اينالعان كىشكەنتاي ميشىعىمىزدا مۇنداي دەرەكتەرگە وڭايلىقپەن ورىن تابىلا بەرمەيتى وكىنىش-اق...

«انا ءتىلى»: حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ورنى تولماس قارالى بەت – اشارشىلىق تۋرالى پىكىرلەرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى. كوپتەگەن قوعام قايراتكەرلەرى، تاريحشىلار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىقتى بولەك-بولەك قاراستىرۋ كەرەك، ەكەۋى ەكى بولەك تراگەديا، زۇلمات دەپ جاتادى.

عاريفوللا انەس: ءبىزدىڭ بىتپەس جارامىز، تراگەديامىز مۇنداي بىرەۋ-ەكەۋ ەمەس، ساناسا سان جەتپەيدى عوي. سونىڭ ىشىندە ۇشەۋىن ەرەك ءبولىپ اتاعان ءجون. ولار: ۇلى جۇت – اشارشىلىق، سوۆەت زامانىنداعى حالىق كوتەرىلىسى مەن تولقۋلارى جانە ساياسي رەپرەسسيا. مەنىڭشە، بۇلاردى جىلىكتەپ، بولەك-بولەك قاراستىرعاندا نە ۇتامىز؟ ولار سيام ەگىزدەرى سياقتى بىرىنەن-ءبىرى تۋىنداپ جاتقان، ءبىرى سەبەبى، ءبىرى سالدارى دەگەندەي تۇتاس دۇنيە ەمەس پە؟

قانشا اۋىر بولسا دا مويىنداۋىمىز كەرەك – بۇل ءۇش اكتىلى تراگەديانىڭ اۆتورلارى موسكۆادا، كرەملدە وتىرعانىمەن ونىڭ ورىنداۋشىلارى – باستى رولدەگى نەگىزگى ارتىستەرى دە، «ماسسوۆكا»-كوپشىلىكتەگى قاۋىم دا قازاق بولدى! بۇل قازاقتى قۇرتۋ ءۇشىن جازىلعان ستسەناري، ونىڭ ناتيجەسى – گەنوتسيد-قويىلىم بولىپ شىقتى. باسشىلارىمىز بۇل ماسەلەنى «ساياساتقا اينالدىرماۋ كەرەك» دەيدى. جوعارىدا ايتقانىمداي، شىندىقتىڭ بىرنەشە تارماعى، ءتۇرى بار عوي. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ايتىلاتىن، ايتىلمايتىن ورنى بار، مۇمكىن جارا ءىزىن سۋىتار ۋاقىت تا ءوتۋى كەرەك شىعار...

ماسەلەن، ءبىز ستاليننەن ليميت سۇراعانى ءۇشىن (جوسپاردى اسىرا ورىنداپ، قوسىمشا تاعى 800 ادامدى اتۋ، 1600 ادامدى جەر اۋدارۋ بويىنشا ءوتىنىش) الماتى مەن استانادا لەۆ ميرزوياننىڭ اتىنداعى كوشەلەردى وزگەرتتىك. دۇرىس-اق! بىراق سول ميرزويان قول قويعان، ستالين «زا!» دەپ وق اتۋعا بۇيرىق بەرگەن شيفروۆكانىڭ تومەنگى جاعىنداعى بەس قازاق باسشىسىنىڭ ماقۇلداپ، باتا بەرگەنىن اياعىنا دەيىن نەگە ايتپايمىز؟

بولماسا قازاق باسپاسوزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى قانشاما جالا، بىلعانىشتى ماتەريالدار جاريالانىپ جاتىر؟ شىنىنا كەلگەندە قازاقتا تۇراردان ارتىق بيلىك بيىگىنە كوتەرىلگەن لاۋازىمدى قازاق بار ما؟ 26 جاسىندا تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. 32 جاسىندا رسفسر (سوۆەت وداعى دەپ وقىڭىز) حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ، ياكي 11 جىل بويى ي.ءستاليننىڭ ورىنباسارى بولدى. ت.رىسقۇلوۆتىڭ بيوگرافتارى ايتىپ جۇرگەندەي، ول ەكى جاسىن ءومىربايانىنا قوسىپ العانى شىن بولسا، 25-كە دە تولماي بايتاق تۇركىستانداعى 4-5 حالىقتىڭ تاعدىرىنا ارالاسىپ، تالاي كۇردەلى ماسەلەلەردى (ماسەلەن، تۇركسيبتى سالۋ) شەشكەنىنە تاريح كۋا عوي. ارينە، شىندىق ايتىلۋى شارت، دەسەك تە تۇراردىڭ بەدەلىن تۇرالاتساق، قالعاندارىن ەندى ءوزىمىز سىرتتاي ەكىنشى رەت اتۋ جازاسىنا كەسكەنىمىز بولىپ شىقپاي ما؟

مەنىڭشە، ءبىز شامامىز كەلگەنشە بارلىق «شىندىقتى» تۇتاستىرىپ، بارشامىز جابىلا وتىرىپ، قوعامدىق شىندىقتى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى قوعام تۇزەلمەي، قوعام ماقۇلداماي ول جەكەنىڭ، بەلگىلى ءبىر توپتىڭ عانا شىندىعى بولىپ قالا بەرمەك.

حالىقتىڭ (تاريحي) جادى – بۇگىنگى ءومىردىڭ تىرلىگى، سالتى. «جاقسىلىق كورسەم دە وزىمنەن، جاماندىق كورسەم دە وزىمنەن» دەگەندەي، حالىقتىڭ سانا-سەزىمى، ارمان-مۇددەسى – بۇگىنگى ءومىردىڭ ايناسى. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا شىنايى ءومىر وسىعان اكەلدى. ريزا بولساق – باسشىسى دا، قوسشىسى دا وسىعان ۇلەس قوستى، جان-دۇنيەمىزبەن سىرت اينالىپ، قارسى بولساق – باسشىسى دا، قوسشىسى دا وسى كۇنگە لايىق.

جوعارىدا ايتىلعانداي، كرەملدە جازىلعان (مۇمكىن ودان ەرتە، سوناۋ اق پاتشا زامانىندا) ستسەناري بويىنشا قازاق دالاسى قاڭىراپ، يەن قالۋى كەرەك ەدى. ارينە، ول ءبىر جىلدا، ءبىر زاماندا ىسكە اسۋى مۇمكىن ەمەس، سول سەبەپتى دە قولدان اشارشىلىق ۇيىمداستىرىلدى، قىزىل قىرعىن، قۋعىن-سۇرگىن بولدى، سىناق پوليگوندارى اشىلدى، كوسمودروم سالىندى، تىڭ يگەرىلدى... سىن-سىناقتاردىڭ ەڭ سوراقىسى جەلتوقسانمەن تۇيىندەلدى.

1985 جىلى موسكۆادا اپرەل پلەنۋمى بولماعاندا 1988-ءدىڭ اياعى 1989-دىڭ باسىندا الاش ارىستارى اقتالار ما ەدى؟ تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتەر مە ەدى؟ تاريح تەگەرشىگىن كەيىن اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس، دەسەك تە برەجنەۆ ولگەن سوڭ ورنىنا اندروپوۆ كەلگەندە نە بولار ەدى. نەبىر سىناقتارعا توزگەن جۇرتىمىز جاڭا جەلتوقساندارعا توتەپ بەرە الار ما ەدى؟..

«انا ءتىلى»: سوندا ءسىز بۇگىنگى رۋحاني وزەكتى ماسەلەلەر – ءتىل، ءدىل، ءدىن ءھام جەر تارتىسى تامىرى تەرەڭگە كەتكەن، تاريح ساباعى دەگىڭىز كەلە مە؟

عاريفوللا انەس: ارينە، ۇلتتىق رۋح، ءورشىل نامىس حالىقتىڭ تاريحي جادىنا تىكەلەي بايلانىستى. ۇلان-بايتاق جەرىمىز بەن تەلەگەي-تەڭىز ەلىمىزگە (عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا ءبىز بۇگىنگى تۇركياداي 50-60 ملن حالىقتى قۇراۋىمىز كەرەك ەدى) ءتاڭىردىڭ ەمەس، ادامنىڭ، كوممۋنيستىك قىزىل يدەولوگيانى جامىلعان قانىپەزەرلەردىڭ قولىمەن جاسالعان سىناقتار تۇىمىمىزدى تۇزداي قۇرتتى: سانىمىزدى ازايتتى، ساپامىزدى، سانا-جادىمىزدى كۇل قىلدى. ەندى سونى قالاي كول ەتسەك دەگەن ماقساتتا ءبارىمىز پارتاعا وتىرعان جاس بالاداي «رۋحاني جاڭعىرۋىمىز» كەرەك. شىنىندا باسقا قانداي جول بار؟ كەزىندە «مادەني مۇرا» – 100 توم بابالار ءسوزى، 15 توم «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى»، «1000 قازاق ءانى»، «1000 قازاق كۇيى»... ءبىزدىڭ ەڭسەمىزدى تىكتەپ، كەۋدەمىزدى كوتەرۋىمىزگە مۇمكىندىك بەردى. ويتكەنى، مۇنداي رۋحاني بايلىق عۇمىر جولى بىزدەن دە اۋىر بولعان تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قۇمىق، ساحا، حاكاس سياقتى قانداستارىمىزدى ايتپاعاندا، «جەتتىك، تولدىق» دەگەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ وزىندە ءبىرى بولسا، ءبىرى جوق ەدى.

«انا ءتىلى»: سونشاما مول رۋحاني بايلىعىمىز بولا تۇرا تاريحي سانامىزدىڭ ءسىز ايتقانداي جۇيەلەنبەي، ءبىر ىزگە تۇسپەي جاتۋىنا نە سەبەپ؟

عاريفوللا انەس: باتپانداپ كىرگەن اۋرۋدىڭ مىسقالداپ شىعاتىنىن ۇمىتپايىق. الەم حالىقتارىنىڭ كوبىندە «قىرىق جىل» دەگەن بەلەس بار. قىرىق جىل قىرعىن كورسە دە امان قالاتىن باھادۇردەي قازاعىمىز دا توسكە ورلەپ، توبەگە شىعارىنا سەنىمدىمىن. تەك بىزدە ءبىر جامان ادەت بار – ناۋقانشىلدىق پەن باستاعان ءىستى اياعىنا جەتكىزبەۋ. ماعان تانىس تاقىرىپقا ورالساق، ماسەلەن، «اشارشىلىق» دەپ ءبىر كەزدە دۋ ەتتىك، قازىر قوعامدىق پىكىر سايابىرسىپ قالدى. كەزىندە «كامپەسكە» دەگەن ءبىر توم كىتاپ شىقتى، ۇمىتپاسام مارقۇم سەيسەن مۇحتارۇلىنىڭ ەڭبەگى، جالعاسىن تاپپاي قالدى. استانانىڭ تورىنەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن مونۋمەنت تۇرعىزدىق، قازىر ول جەردە تۋىمىز تىگۋلى تۇر. الماتىداعى الاش ارىستارى اتىلعان تۇرمەدە رەپرەسسيا مۋزەيى اشىلىپ ەدى، باسقا جەر جەتپەگەندەي ونى دا ساتىپ، كونەنىڭ كوزىندەي اتۋ كامەراسىن (دايىن كينو ءتۇسىرۋ الاڭى!) بۇزدىق، مۋزەيدىڭ ەكسپوناتتارىن تالان-تاراجعا سالدىق ء(وز قولىمەن زاتتارىن وتكىزگەن ۇرپاقتارى زار جىلاپ ءجۇر)... مىنە، وسى جايتتار  اسىرە ناۋقانشىل، تەك جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋدى عانا ورىنداۋشى ەكەنىمىزدى، باستاعان ءىسىمىزدى اياعىنا جەتكىزبەيتىندىگىمىزدىڭ «ۇلگىسى».

انا ءتىلى»: ەندى ءسىز باسقارىپ وتىرعان مۋزەي وسى ىستەردى اياعىنا جەتكىزەتىن شىعار؟

عاريفوللا انەس: ەشقاشان جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى عوي. بۇل قوعام بولىپ اتقاراتىن ۇلى شارۋا، قاسيەتتى ءىس. بۇل ورايدا مەن تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتىپ، اشىق قوعام قۇرۋعا تالپىنعان جاڭا زامانىمىزدا اسىرەسە تاريحشى عالىمدارىمىز بەن ارحيۆيستەرىمىزدىڭ ەرەسەن ەڭبەگىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ارينە، حالىققا كىتاپتارى ارقىلى اكادەميك-پروفەسسورلار م.قوزىباەۆ، ك.نۇرپەيىسوۆ، س.زيمانوۆ، م.قويگەلديەۆ، ت.وماربەكوۆ، ق.الداجۇمانوۆ، ت.ب. تانىمال. ال ونىڭ سىرتىندا قانشاما جازىلعان ديسسەرتاتسيا، تابىلعان ارحيۆ ماتەريالدارى، دوتسەنت، اسپيرانت مامانداردىڭ ەڭبەگى بار. وكىنىشكە قاراي، ولار حالىقتىڭ كوكىرەك-كوزىنە جەتىپ، جادىنا تامشى-ءبىلىم بولىپ قوسىلماي وتىر. بۇل دا ءبىزدىڭ ءبىر كەمىستىگىمىز. مەن سىزگە ايتار ەدىم، الداعى كۇندەردە كەرەمەت ءبىر تاريحي-دەرەكتىك «عالامات جاڭالىقتاردىڭ» تابىلا، اشىلا قويۋى قيىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاريحشىلار، مۇراعاتشىلار ولاردىڭ ءبارىن ءسۇزىپ شىققان. ەندىگى مىندەت – وسى اۋقىمدى ءىستى اياعىنا جەتكىزۋ، كۇلگە اينالا جازداعان جادىمىزدى كولگە اينالدىرۋ جولى. مەنىڭشە، ەڭ الدىمەن باس قاتىرار ماسەلە وسى.

ال جاڭالىق اۋىلىنان اشىلعان جاڭا مۋزەيگە كەلسەك، مۇنىڭ دا 30 جىلدىق تاريحى بار. بيىل 8 ساۋىردە رەسپۋبليكالىق تاريحي-اعارتۋ «ادىلەت» قوعامىنا 30 جىل تولدى. كەزىندە مەملەكەت قايراتكەرى سانجار جاندوسوۆ اعامىز باستاپ اشىپ، جوعارىدا اتتارى اتالعان اعالارىمىز جانە م.بايدىلداەۆ، م.حاساناەۆ، ورتامىزداعى اكادەميك م.بايماحانوۆ، تۇراقتى اتقارۋشى ديرەكتور بولعان مارقۇم س.ايتمامبەۆا ت.ب. وسى قوعامنىڭ شارۋاسىن قوعامدىق نەگىزدە توقتاتپاي جۇرگىزدى. قوعامنىڭ ەڭ نەگىزگى بىتىرگەن شارۋاسى – 20-عا جۋىق «ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي» كىتابىن جارىققا شىعاردى. مۇندا بارشا قازاقستاندا ۇلكەن تەررور جىلدارىندا اتىلعان ازاماتتاردىڭ سوت ىستەرى بويىنشا ومىرباياندىق دەرەكتەرى قامتىلعان.

وسى قوعام مۇشەلەرى جاڭالىق اۋىلىندا 4 مىڭنان استام ارىستاردىڭ جەرلەنگەنىن، ولاردىڭ اراسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى، ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستاردىڭ... بار ەكەنىن دالەلدەدى. مىنە، وسى جاڭالىق اۋىلىنداعى سۇيەكتەر جاتقان 17 گەكتار جەر 1993-96 جىلدارى «ادىلەت» قوعامىنىڭ قاراۋىنا بەرىلدى. 2002 جىلى ول جەرگە تاعزىم مونۋمەنتى تۇرعىزىلىپ، جىل سايىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ەسكە الۋ جيىنى وتكىزىلىپ كەلەدى. بىلتىرعى جىلى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ ءوز باستاماسىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا وسى جەرگە مۋزەي عيماراتىن سالىپ بەردى. مۋزەيىمىز م.تىنىشپاەۆ اتىنداعى الماتى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ءبىر بولىمشەسى رەتىندە وتكەن جىلى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا اشىلدى. 29-31 كۇندەرى وتەتىن «اشارشىلىق جانە ۇلكەن تەرروردىڭ تاريحي ساباقتارى» اتتى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. وعان تاشكەننەن، وش، بىشكەك قالالارىنان بىرنەشە تاريحشى پروفەسسورلار كەلەدى، جالپاق تۇركىستانداعى اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، «الاش» پارتياسىنىڭ قىرعىز ءبولىمى، «باسماشىلار» قوزعالىسى سىندى تاقىرىپتاردا بايانداما جاساپ، ويلارىن ورتاعا سالماق.

«انا ءتىلى»: قازىر مۋزەيلەرىمىز بەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز عىلىمي مەكەمەگە اينالۋ كەرەك دەگەن باسىم باعىت بار. الدارىڭىزدا وسىنداي ۇلكەن ماقسات بار ما؟

عاريفوللا انەس: وسىندايدا مەنىڭ ويىما اتام قازاقتىڭ «تۇيەنىڭ ارقالاعانى التىن، جەگەنى جانتاق» دەگەن ماقالى ورالادى. قازىر بارلىق جەردە – «وپتيميزاتسيا». الماتى قالاسىنداعى 8 مۋزەي – ءسابيت پەن عابيت مۋزەيى، ۇلت اسپاپتارى مۋزەيى، قوناەۆ مۋزەيى، ت.ب. بىرىگىپ، ءبىر مەكەمە بولىپ كۇن كورىپ وتىر. الماتى وبلىستىق مۋزەيىنە بۇرىن 22 مۋزەي باعىنادى ەكەن، ءبىز سول ارباعا 23-ءشى بولىپ تىركەلدىك. قانشا جەرگە شابارىمىزدى ءبىر قۇداي بىلەدى. جانىمىزدان عىلىمي-زەرتتەۋ جانە ارحەولوگيالىق ءبولىم اشقىمىز كەلەدى. بىلتىر جازدا جاڭالىق اۋىلىنداعى ءبىر ءۇيدىڭ اۋلاسىنان قۇرىلىس كەزىندە كوپ ادامنىڭ سۇيەكتەرى شىققان. سوت-ەكسپەرتيزا مەكەمەسى ولاردى تەكسەرىپ، 168 ادام وسى جەردە اتىلعان دەگەن قورىتىندى اكتىنى قولىمىزعا بەرىپ وتىر. ياكي الاقانداي (2 ح 2 م) جەردەن تابىلعان سۇيەكتەر تولىق ەمەس، ءالى دە ول جەردى قازا بەرسە شىعا بەرەدى دەگەن ءسوز. سۇيەكتەردى 31 مامىر كۇنى ءدىني راسىممەن جەر قوينىنا قايتا تاپسىرماقپىز. قازىردىڭ وزىندە ىرگەدەگى جاڭالىق پەن ءالي اۋىلدارىنان وننان استام جەردە سۇيەكتەر جاتقانى بەلگىلى بولىپ وتىر. ءبىرىنشى كەزەكتە سولاردى اياق استى قىلماي، قايتا جەرلەۋمەن اينالىسۋدامىز. ءبىر قوسارىم، «جاڭالىق» – بۇگىندە رەپرەسسيا سيمۆولىنا اينالىپ كەتتى، ول «كيەلى قازاقستان» باعدارلاماسىنا ساي رەسپۋبليكالىق قاستەرلى مەكەنگە جاتادى. ال تەك الماتىنىڭ ماڭىندا وسىنداي بەلگىلى-بەلگىسىز قانشاما قورىم-كومبەلەر بار. بۇكىل قازاقستان بويىنشا شە؟ ءبىز كوبىنشە رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-ءشى «حالىق جاۋى» دەگەن ستاتياسىمەن اتىلعانداردى عانا ايتا بەرەمىز. ال 59-شى باب – «بانديتيزم» شە؟ ونىمەن شاكارىم باستاعان 1929-31 جىلدارى حالىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى مەن قاتىسۋشىلارى ونداپ-جۇزدەپ سوتسىز اتىلدى. ولار ءالى تىپتەن رەسمي «اقتالعان» جوق، ياعني – ءالى كۇنگە «قاسكۇنەمدەر!»، «بانديتتەر!» (ارينە، ولاردىڭ كىمگە قارسى كوتەرىلگەنىن، ولاردى «اقتاۋعا» كىم قارسى ەكەنىن ءىشىڭىز سەزىپ وتىرعان شىعار). اتىشۋلى 107-ءشى باب دەگەن بولعان. وعان ەلىمىزدەگى 40 ملن مال باسىن اسىراپ وتىرعان 799 باي-«كۋلاك» ىلىكتى. ولاردى دا ونداپ-جۇزدەپ اتتى، «كامپەسكەلەپ» دەگەندەرىنە جەتتى: مىنا بايتاق دالادا 4 ملن-اق مال باسى قالدى. 36 ملن مال ەتى ماسكەۋ مەن پەتەربور جۇمىسشىلارىنا، ەلدى يندۋستريالاندىرىپ، زاۋىت-فابريكا سالىنىپ جاتقان ىشكى رەسەيگە، وزبەكستاننىڭ ماقتالى اۋداندارىنا جونەلتىلدى. ناتيجەسى بەلگىلى – قازاق ءولىلى-ءتىرىلى 4.5 ملن «تۇرعىنان» ايىرىلدى... سوندىقتان «ءولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەيدى. ارىستارىمىزعا قاتىستى ميسسيانى تولىق اياقتاماي، ولاردىڭ ارۋاقتارى ءبىزدى بەي-جاي جۇرگىزبەيدى...

«انا ءتىلى»: ءسىزدىڭ كەلتىرگەن كەيبىر دەرەك-دايەكتەرىڭىزدەن جان تۇرشىگەدى ەكەن. ەندى ءسوز سوڭىندا وزىڭىزدەن ءبىر تىلەك.

عاريفوللا انەس: بيىلعى 31 مامىر ەرەكشە جاعدايعا – ورازا ايىنا، قادىر تۇنىنە تۇپ-تۋرا كەلىپ وتىر. ەلىمىز جاڭعىرىپ، جاڭا دامۋ داۋىرىنە اياق باسا ما دەگەن ءۇمىت بار. ادام بالاسى قاشاندا الداعى كۇنىنە الاڭداپ، ارمانمەن، جاقسى ۇمىتپەن ءومىر سۇرەدى عوي. مەنىڭ ورتام، كوپشىلىك قارالى تاريحتى قاۋزاي بەرگەندى ونشا كوپ ۇناتپايدى. ولاردىڭ ۇستانىمى: «بولار ءىس – بولدى، ەندى جاڭاشا ءومىر سۇرەلىك، باي-باقۋاتتى بولالىق». ەش قارسىلىق جوق، ايتسەدە حالقىمىزدىڭ وتكەن جولىن، قايعى-قاسىرەتىن بىلمەۋ، بىلسە دە ەسكە الماۋ – وركەنيەتكە باستار جول ەمەس دەپ بىلەمىن.

سۇحباتتاسقان جاناربەك سادىحانۇلى

Abai.kz